Müharibə və onun nəticələrinə təsir edən amillər

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Təbiətin müharibənin gedişinə təsiri

Müharibə vakuumda və ya ətraf mühitdən izolə olunmuş şəraitdə getmədiyindən digər mühüm amillərlə yanaşı təbiətin, iqlimin də müdaxiləsi ona öz təsirini əsaslı surətdə göstərir. Təbii sərhədləri olmayan ölkələr, məsələn, Prussiya bu çatışmazlığına görə öz potensial düşmənlərindən qorunmaq vəzifəsini ön plana çəkirdi və preventiv (qabaqlayıcı) tədbirlər görürdü. Təbiət qüvvələrinə, stixiyaya gəldikdə, onlar öz təsiri ilə bəzən ciddi məğlubiyyət ərəfəsində olanları da qaliblərə çevirə bilir. Təəssüf ki, Klauzevitsin əsərində bu məsələlər lazımınca öz əksini tapmamışdır. Hətta böyük sərkərdəlik dühaları da rəqiblərinə öz iradələrini diqtə etdikləri halda, təbiətin verdikti, hökmü qarşısında özlərinin gücsüz olduqları qənaətinə gəlməklə, bəzən ağır itkilərlə müşayiət olunan məğlubiyyət acısını dadmış olurdular.

Ömründə döyüşlərdə uduzmaq nə olduğunu bilməyən, tərkibi öz qüvvələrindən dəfələrlə çox olan Persiya ordusunu Qranikdəki, İss körfəzindəki, Qavqameladakı döyüşlərdə ağır məğlubiyyətlərə uğradan Böyük Aleksandrın əsgərləri Hindistanda qiyam qaldıraraq, müharibəni davam etdirmək istəmədiklərini bildirdikdə, sərkərdə vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görüb, b.e.ə. 325-ci ildə Persiyaya geri qayıtmağa razılıq verdi. Makedoniyalı əsgərlər isə öz vətənlərinə qayıtmağı tələb edirdilər. Böyük Aleksandr qoşunun kiçik hissəsini su yolu ilə üzməklə göndərdi, əsas hissəsini isə öz başçılığı altında Gedrosiya səhrasından keçməklə geri, Babilə qaytardı. Aleksandr səhra ilə səfər etmək təcrübəsinə malik idi. B. e. ə. 332-ci ildə Misiri işğal etdikdən sonra ənənəvi faraon titulunu almaq, “Amonuun oğlu” adlanmaq üçün bu, yunanlarda “Zevsin oğlu” adlanmağa bərabər idi, o, səhra orakulunun yanına yollanmışdı. Həmin səfər nə qədər çətin olsa da, Gedrosiya səhrasındakı əzablarla müqayisə oluna bilməzdi. Bu hamını taqətdən salan səfər artıq heç də əcdadlarını da müqəddəsləşdirən hansısa bir fəxri adı qazanmaq naminə həyata keçirilən cəhd və ya əlavə şöhrət gətirən bir hərbi yürüş olmayıb, uzun müddət davam edən əzablar və məhrumiyyətlər seriyası ilə müşayiət olunmağı ilə seçildi. Döyüşçülər qızmar istidən, susuzluqdan əziyyət çəkirdilər, ərzaq qıtlığı da öz işini görürdü. Aleksandr döyüşlərdə olduğundan da artıq itki verməyə məcbur oldu. Dahi sərkərdə təbiət qüvvələri qarşısında özünün aciz olduğu qənaətinə gəldi. Əgər səhranın dəhşətli şəraitini nəzərə alıb, kəşfiyyat yolu ilə əvvəlcədən daha asan marşrut seçsəydi, belə böyük itkilərlə və məhrumiyyətlərlə üzləşməzdi. Həmişə logistikaya ciddi fikir verən, onun tələblərini nəzərə alan Makedoniyalı Aleksandr bu dəfə öz ənənəsinə də xəyanət etdiyindən, gözləmədiyi halda səhra şəraiti tərəfindən cəzalandırıldı.

Karfagenin istedadlı sərkərdəsi Hannibal Kanndakı böyük qələbəsindən xeyli sonra Romanın qapısı ağzında dayandı. Kann döyüşündən bilavasitə sonra ordusu darmadağın edilmiş Romaya o, hücum etsəydi, bəlkə də onu tutmaq barədəki çoxdankı arzusuna nail ola bilərdi. Hələ doqquz yaşı olanda, o, atasına Romaya daim düşmən olacağı andını içmişdi. Əlverişli fürsətdən istifadə etməməsi, anlaşılmayan tərəddüd göstərməsi ona baha başa gəldi. Nəhayət Roma yaxınlığında düşərgəsini qurdu ki, şəhərə hücum etsin. Lakin hücum ərəfəsində iki gün davam edən leysan yağış və tufan Hannibalı bu fikirdən yayındırdı, onu geri çəkilməyə, düşərgəsini uzağa köçürməyə məcbur etdi. Hannibal əzdiyi Roma ordusundan deyil, təbiətdən ağır zərbə aldı və heç vaxt Romanı tuta bilmədi. Bir müddət sonra zaman da Hannibalın ziyanına işləməyə başladı. Roma ordusu Karfagenin öz ərazisində ona zərbə vurmaq üçün üzüb, orada sahilə çıxdıqdan sonra, Hannibal geri çağırıldı və b.e.ə. 202-ci ildən Şimali Afrikadakı Zama döyüşündə məğlubiyyətə uğradı. Sonra isə vətənindən qaçıb, yad ölkədə onu axtaran romalılara təslim olmamaq üçün özünü intihar etdi.

Roma ordusuna qan udduran, romalıları dəhşətli qorxu altında saxlayan Hannibal stixiyanın həmləsinə davam gətirə bilməyib, vaxtında yetişmiş meyvəni qoparmağa cəsarət etmədiyi kimi, bu dəfə də geri çəkilməyə məcbur olmaqla, öz şöhrətinə və taleyinə də ağır zərbə vurmuş oldu.

Çinin Monqol hökmdarı Xubilay xan 1274-cü və 1281-ci illərdə Yaponiyanı işğal etmək üçün böyük donanma təşkil edib, sayı minə qədər olan gəmilərlə döyüşçülərini Kyusyu adasına göndərdi. Lakin hər iki dəfə qəflətən qalxan tayfun Xubilayın donanmasına ağır zərbə vurdu, az sayda xilas olanlar geri döndü. Yaponiya işğaldan belə xilas oldu. Minnətdar yaponlar tayfunu “İlahi Külək” mənasını verən “Kamikadze” adlandırdılar.

Ərazilər tutmaqda və ölkələr işğal etməkdə heç bir maneə tanımayan, Avrasiya qitəsində özündən əvvəl və sonra ən böyük imperiya hesab olunan Çingiz xan imperiyasını yaradan monqollar Çin və Koreya qüvvələrini də cəlb etməklə xeyli güclənib Yaponiyaya müdaxilə etsələr də, təbiətin zərbəsinə davam gətirə bilməyib, bu adalar ölkəsini işğal etmək niyyətindən birdəfəlik əl çəkdilər.

Yaponiya torpağına yalnız 1945-ci ildə amerikan ordusu daxil oldu, avqustun 15-də imperator Hirohito xalqa müraciət edib, ölkəni qoruyub saxlamaq üçün təslim olmağa razılıq verdiyini bildirdi və sentyabrın 2-də amerikan gəmisi “Missuri”də Yaponiya qeyd-şərtsiz təslim olma aktını imzaladı. Bu, Yaponiyanın əcnəbi dövlət tərəfindən ilk, ancaq olduqca böyük məğlubiyyətə uğraması idi..

1588-ci ildə 130 gəmidən ibarət olan İspan Məğlubedilməz Armadası İngiltərəni işğal etmək barədəki möhkəm ümidlə okeanla üzüb oraya girmək istədikdə, gəmilərin bir hissəsi La-Manş boğazında ingilislər tərəfindən məhv edildi, Şotlandiya sahillərində qalxan qasırğa isə Armadanın məhvini bütünlüklə tamamladı. İngiltərə kraliçası I Elizabet vətənini xilas edən bu möcüzəli təbiət qüvvəsini minnətdarlıq şəklində “Allahın nəfəsi” adlandırdı. İşğalın baş tutacağına möhkəm əmin olan İspaniya kralı II Filipp isə baş verənləri izah etmək üçün demişdi ki, “Mən donanmamı təbiətlə deyil, ingilislərlə vuruşmağa göndərmişdim”. Təbiət bu dəfə də işğalçılara deyil, ondan qorxu hissi keçirən və müdafiə olunan tərəfə öz alicənablığını və xilaskar xüsusiyyətini göstərmişdi.

Napoleon da Britaniya ilə əlaqəsini üzməyən Rusiyanı cəzalandırmaq fikrinə düşüb, 1812-ci ilin iyununda Neman çayını keçib 600 minlik ordu ilə Rusiya ərazisinə girdi. Rus qoşunlarının müqaviməti zəif olduğundan Napoleon sürətlə irəliləyirdi. Borodino döyüşündən sonra rus ordusu geri çəkildiyindən və hətta qədim paytaxt Moskvanı tərk etdiyindən Napoleon 14 sentyabrda bu müqəddəs rus şəhərinə daxil oldu. Ruslar şəhəri yandırmaqla fransız imperatoruna öz “qonaqpərvərliklərini” göstərdilər.

Oktyabr ayında soyuqlar başladı. Napoleon ordusu ərzaq barədə çətinlik çəkirdi. Böyük əraziləri işğal edən Napoleonun gözlədiyinin əksinə, ruslarla sülh müqaviləsi bağlamaq mümkün olmadı, artıq ondan qorxmurdular. Fransız sərkərdəsi dəhşətli əzablarla və ağır itkilərlə müşayiət olunan geri çəkilməyə, Rusiyadan qaçmağa başladı.Dünənə qədər qalibiyyətli bir ordu artıq sürüyə çevrilmişdi. Böyük fransız ordusundan Rusiyadan yalnız 30 min nəfərə çıxmaq xoşbəxtliyi qismət oldu, qalanları isə buradakı qarı özlərinə kəfən edərək, bu müəmmalı ölkənin torpaqlarında uyumuşdular.

Napoleona rus ordusundan heç də zəif olmayan təbiət daha ağır zərbələr vururdu. Ona görə də Qərbdə “General Qış”, “General Şaxta” kimi terminlər dövriyyəyə buraxıldı.

Axı Napoleon kimi hərtərəfli dahi bir şəxsiyyət Rusiya üçün adi hal olan bu cəhəti əvvəlcədən nəzərə almalı idi. Təəssüf ki, özünün bu son oyunlarından birində düşmənin zəifliyinə çox arxayın olduğundan, təbiətin müdafiəçilərə göstərəcəyi köməyi qətiyyən nəzərə almadı. Orduları məğlub etməyin böyük ustası sayılan fransız sərkərdəsi onu son məğlubiyyətlərə aparan bir yola qədəm qoymaqla, faciəli və onun özünə də ağır başa gələn səhvə yol verdi.

Napoleonun Rusiyaya yürüşü ilə eyni vaxtda, 1812-ci ildə başlayan və iki il sonra başa çatan ingilis-amerikan müharibəsi baş verdi. ABŞ hələ Tomas Ceffersonun prezidentliyi dövründə kontinental blokada tətbiq etmişdi. Belə qarşıdurma vaxtı Britaniya donanması fransız-amerikan ticarət əlaqələrini pozmaq üçün amerikan gəmilərini, onlarda ingilis dezertir dənizçilərinin gizlənmələri bəhanəsi ilə tuturdu. “Çesapik” freqatı ilə olan insidentdən, 1807-ci ildə ABŞ-da Embarqo Aktının və 1810-cu ildə müdaxilə etməmək barədə qanunun qəbul edilməsindən sonra ölkədə, xüsusən Yeni İngiltərədə “müharibə partiyası” formalaşdı. Həmin dövrdə Konqressə İngiltərə ilə müharibə tərəfdarları olan “quzğunlar” seçildilər. Onlar ABŞ ərazisinin Kanada və Florida hesabına (o vaxtlar Kanada Böyük Britaniyanın, Florida isə İspaniyanın tabeliyində idi) genişləndiriləcəyinə ümid bəsləyirdilər. Prezident Ceyms Medison patsifist olsa da, İngiltərə ilə müharibəyə başlamağa məcbur oldu. 18 iyun 1812-ci ildə Medison və Konqress İngiltərəyə müharibə elan etdi. Başlanğıcda müharibə Amerika-Kanada sərhədində, Çesapik və Meksika körfəzlərində gedirdi.

Həm də əks tərəflər intensiv dəniz müharibəsi aparırdılar. Beş gəmidən ibarət ingilis eskadrası Amerika sahillərini blokadaya aldı, amerikan kaperləri (hökumətin razılığı ilə özəl şəxslərə məxsus olan gəmilər tərəfindən düşmən kommersiya gəmilərini tutmaqla, əslində dəniz quldurluğu ilə məşğul olanlar) isə 200-dəq artıq ingilis tacir gəmilərini tutmuşdular.

İngilislər tədricən amerikan sahillərinin blokadasını onun bütün uzunluğu boyunda gücləndirdilər. 1814-cü il ərzində isə Avropada Napoleon üzərində qələbədən sonra ABŞ-ı yenidən böyük məğlubiyyət təhlükəsi gözləyirdi. Prezident Medison ordu komandanlığını səhvən inqilabın yaşlı veteranlarına etibar etmişdi. Müharibənin son ilində isə generalların orta yaşı 60-dan 36-ya endi və bu, prezidentin populyarlığını artırdı.

Böyük Britaniya amerikanlarla mübarizəyə böyük qüvvələr göndərirdi, ABŞ hökuməti isə 1814-cü ilin payızında xərcləri artıq ödəmək qabiliyyətində deyildi. Yeni İngiltərə, Nyu-Orlean və Çesapik körfəzi ilə ABŞ-ın digər hissələrinin əlaqəsini kəsmək üçün ingilislər əsas istiqamət kimi Nyu-Yorku seçdilər.

1814-cü il kampaniyasında ən böyük hadisə Vaşinqtona hücum idi, bundan məqsəd Kanadadakı Yorkun (indiki Toronto şəhərinin) dağıdılmasının intiqamını almaq idi. 3600 nəfərlik desant qüvvəsindən ibarət olan eskadra Potomak çayına girdi və Vaşinqtona doğru hərəkət etdi. 24 avqustda axşam ingilislər şəhərə girib, onu qarət etdilər, ən yaxşı hökumət binalarını – Kapitolini, Ağ evi yandırdılar. Onlar həm də nəhəng ölçüdə qənimət ələ keçirdilər. Amerikan ordusunun baş komandanı, prezident Medison paytaxtdan qaçdı. Bu vuruş vaxtı həm də 17 kaper qayığından ibarət olan amerikan donanması məhv edildi.

Britaniyalılar Vaşinqton üzərində öz bayraqlarını qaldırdılar. Kapitoli binasında o vaxt hələ mərkəzi rotonda tikilməmişdi, ona görə də birləşməmiş Senatın və Nümayəndələr Palatasının, həmçinin Konqress Kitabxanasının binalarının interyerləri yanğınla məhv edildi. Bu vaxt Vaşinqtonda tufan baş verdi, onunla birgə yağan leysan yağış qalın divarları yanğından xilas etməklə, binanın xarici görünüşünü qoruyub saxladı. İngilislər Prezident iqamətgahını yandırdıqda, alova yanacaq atırdılar ki, yanğın sonrakı gün də davam etsin.

İngilislərin hücumundan sonra, bir sutkadan az olan müddətdə güclü tufan leysan yağışla birlikdə əksər binaların yanğınlarını söndürdü. Bu vaxt həm də paytaxtın mərkəzi ilə tornado tüğyan etdi, burağan üç ton ağırlığında olan topları göyə qaldırıb, bir neçə yard uzağa tullayırdı. Bunun nəticəsində xeyli Britaniya əsgəri və şəhər sakini öldü. Tufan britaniyalıları öz gəmilərinə qayıtmağa məcbur etdi. Vaşinqtonun işğalı vur-tut 25 saat davam etdi. Təbiət qalib ingilisləri geri çəkilməyə məcbur etdi, digər məşhur sələfləri kimi onlara da yaxşı dərs verdi.

Medisonun paytaxtı onun bir gecəsini keçirdiyi Montqomeri mahalındakı kiçik Brunvill şəhəri oldu. Ölkənin birinci ledisi Dolli Medison, hökumət qaçanda Vaşinqtonda qalmışdı ki, qiymətli şeyləri hücum edən britaniyalılardan xilas etsin. O, prezident Vaşinqtonun divardakı portretini çıxartdırıb, özü ilə götürmüşdü.

Prezident Medison və ondan bir neçə gün sonra Konqress də paytaxta qayıtdı. Konqressin xüsusi sessiyası Kapitoli və digər ictimai binalar dağıdıldığından, Poçt binasında və Patent idarəsi binasında keçirildi.

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 17 yanvar.- S. 27.