Qrimm qardaşları

Onlar “Bremen musiqiçiləri”, “Çəkməli pişik”, “Qırmızı papaq”, “Canavar və yeddi çəpiş”, “Varlı və yoxsul”, “Ağ gül və qırmızı gül”, “Ağ ilan” və s. məşhur nağılların müəllifidir. Onları “Heç vaxt nağıl yazmayan nağılçılar”, “Alman filologiyasının əcdadları” da adlandırırlar. Oxşar tale və bir-birlərinə qırılmaz tellərlə bağlanan – Qrimm qardaşları...

1785-ci il, yanvarın 4-də hüquqşünas Filipp Vilhelm Qrimm və xanımı Doroteyanın Yakob adlı, bir il sonra – 1786-cı il, fevralın 24-də isə Vilhelm adlı oğlanları dünyaya gəlir. Ailə Almaniyanın Qessen regionunun Hanau şəhərində yaşayırdı. Qardaşlar bir-biri ilə olduqca mehriban dolanır, analarına işlərində kömək edir və tez-tez gələcəkdə onların taleyində böyük rol oynayacaq xalaları – dul qadın Şlemmerə baş çəkirdilər. Şlemmer uşaqlara oxumaq və yazmağı öyrətmişdi.

Bir neçə il sonra ailə başçısını qonşu Ştaynau şəhərinə hakim təyin edirlər və Qrimm qardaşları onlarla birlikdə həmin şəhərə köçməli olurlar. Ştaynau qardaşların xatirəsində keçirdikləri xoş illərlə, dar küçələr, alma bağları, böyük köhnə zəng və yanaşı yaşadıqları sevimli müəllimləri Sinxanın evinin daş binası ilə qaldı. Qrimm ailəsində o vaxt daha üç oğlan və bir qız uşağı dünyaya gəlmişdi.

Ölüm və mübarizə

Atası vəfat edəndə Yakobun 11 yaşı vardı. Altınəfərlik ailənin qayğısı artıq evin böyük oğlunun çiyinlərinə düşürdü. Atasının ölümündən bir neçə ay sonra isə Qrimm ailəsi daha bir itki ilə üzləşir – Şlemmer xala dünyadan köçür. Şlemmer Doroteyaya uşaqları saxlamaqda çox kömək edirdi. Belə bir zamanda ana istəməyərək, ürək ağrısı ilə böyük oğlanları Yakob və Vilhelmi Kasselə, bacısı Henriettanın yanına oxumağa göndərir.

Qardaşlar xalalarının yanında azadlığın verdiyi imkanlardan sui-istifadə etmir, dərslərinə canla-başla hazırlaşırdılar. Özlərini təhsilə elə vermişdilər ki, 7 illik gimnaziyanı 4 il ərzində bitirirlər. Uşaqlar boş vaxtlarında şəkil çəkir, yaşıdları ilə gəzintiyə çıxır və oxuduqları kitablardan maraqlı fraqmentləri xüsusi dəftərə yazırdılar. Məhz uşaqlıqdan yaranan bu hobbini qardaşların elmi fəaliyyətinin başlanğıcı hesab etmək olar.

Hüquqdan ədəbiyyata

Qardaşlar gimnaziyanı bitirdikdən sonra Marburq Universitetinə daxil olurlar. Onlar atalarının xətrinə Hüquq fakültəsini seçirlər. Ancaq bir qədər sonra aydınlaşır ki, Qrimm qardaşlarının əsl peşəsi vəkillik yox, professor Savinyanın tələbələrini həvəsləndirdiyi alman poeziyası olmalıdır. Yakob və Vilhelm müəllimlərinin evindəki kitabxanada folklor nümunələrini öyrənmək üçün uzun vaxt keçirirdilər. Qardaşların ən qiymətli tapıntısı isə minnezinqerlərin (XII-XIII əsrlərdə yaşamış alman şair-musiqiçiləri) mahnı toplusu oldu. Yakob Qrimm yazır:

“Şeirlər çox qəribə, yarımçıq, anlaşılmayan alman dilində yazılmışdı. Məndə belə bir hiss yaranmışdı ki, mən bu toplunu sətirbəsətir dəfələrlə oxumalıyam, çünki o mənə nə vaxtsa lazım olacaq. Məhz bu kitab məndə qədim şairlərimizin yaradıcılığını öyrənməyə və dərk etməyə həvəs oyatdı”.

Qrimm qardaşlarının bütün sonrakı fəaliyyəti alman folkloru ilə bağlıdır. Onların topladıqları nağıllar – qardaşların bu sahədə dünya ədəbiyyatına bəxş etdikləri işin cüzi bir hissəsi idi. Onlar ilk “Alman dili lüğəti”ni (hələ sağ ikən hazırlamış, lakin bitirməyə müvəffəq ola bilməmişdilər. Bu işi davamçıları görmüşdü) hazırlamışdılar.

Siyasət yerinə elm

1805-1809-cu illərdə Yakob Qrimm ilk və sonuncu vəzifəyə təyin olunur: O, Napoleon Bonapartın qardaşı Jerom Bonapartın Vestfaliyada kitabxanaçısı təyin olunur. Bu müddət ərzində Vilhelm Marburqda qalır və qardaşı üçün çox darıxır. Onun qardaşına yazdığı məktublar Qrimm qardaşlarının bir-birlərinə necə bağlı olduqlarına sübutdur:

“Sən gedəndə mənə elə gəldi ki, ürəyim bu ayrılığa dözməyib partlayacaq. Sən təsəvvür edə bilməzsən ki, mənə necə əzizsən. Gecələr evdə tək oturanda elə bilirəm ki, elə bu dəqiqə otağın hansısa küncündən çıxacaqsan...”.

Elə bu ərəfədə qardaşlara daha bir itki üz verir. Yakob Qrimm yazır:

“1808-ci il, mayın 27-də əziz anamızı 52 yaşında itirdik. Anam bizim hamımızı böyük nəvazişlə sevirdi. O, heç vaxt rahatlıq tapmadı ki, heç olmasa 6 uşağından birinin vəziyyəti maddi cəhətdən yaxşı olaydı”.

1815-ci ildə Yakob üçün Vyana konqresində qalmaq və özünə gözəl karyera qurmaq şansı yaranır. Ancaq Yakob siyasi fəaliyyəti elmi tədqiqatlarından üstün tutmur və Kasselə qayıtmağa qərar verir. Bu səbəbdən o, 1815-ci ildə Bonn şəhərində ona təklif edilmiş professorluq vəzifəsindən və bununla da külli miqdarda vəsaitdən imtina edərək Kasseldəki kitabxanasına qayıdır. Bu müddət ərzində Vilhelm artıq həmin kitabxananın katibi seçilmişdi. Onlar hər ikisi 1820-ci ilədək bu vəzifədə qalır. 1825-ci ildə Vilhelm Qrimm ailə həyatı qursa da, qardaşlar yenə də birlikdə yaşamağa və fəaliyyət göstərməyə davam edirlər.

1829-cu ildə Kassel kitabxanasının direktoru dünyasını dəyişir. Bu vəzifə bütün haqqı ilə Yakoba keçməli olsa da, qardaşlar yad, gəlmə hesab edilmiş və bu qədər fəaliyyətləri qarşısında belə münasibəti görən Yakobla Vilhelm işlərini tərk etmişlər.

1830-cu ildə Yakob Qrimm Qettinqenə alman ədəbiyyatı üzrə universitet professoru vəzifəsinə dəvət olunur. Vilhelm orada əvvəlcə kitabxanaçı kimi fəaliyyətə başlasa da, 1835-ci ildə professor vəzifəsinə kimi yüksəlir. Hər iki qardaş burada özlərinə geniş dost əhatəsi formalaşdırır. Onların arasında alman elminin güclü biliciləri, alimləri var idi. Lakin qardaşların Qettinqendə fəaliyyətləri uzun sürmür. 1837-ci ildə Hannoverdə taxta çıxan kral Ernst-Avqust ona sələflərindən qalmış konstitusiyanı ləğv etmək və yenisini hazırlamaq istəyirdi. Bu isə əhalidə ona qarşı qəzəb yaradırdı. Yalnız 7 Qettinqen professoru bu istəyə etiraz səsini qaldırdı ki, onların arasında Qrimm qardaşları da var idi. Ernst-Avqustun bu etiraza cavabı özünü gecikdirmədi: kral dərhal 7 professorun vəzifədən kənarlaşdırılması və vətəndaşlıq hüququ olmayanların üç gün ərzində Hannover sərhədlərindən çıxarılması haqda göstəriş verir. Qrimm qardaşları bu səbəbdən yenidən Kasselə qayıtmalı olurlar. Burada qardaşlara nəşriyyatçılar Reymer və Qirsel tərəfindən geniş elmi əsaslarla alman dili lüğəti hazırlamaq sifariş olunur. Qardaşlar canla-başla bu işə başlayırlar və 4 cildlik “Alman dili lüğəti”ni ərsəyə gətirirlər.

1840-cı ildə şahzadə Fridrix Vilhelm Prussun taxta çıxmasından sonra qradaşların həyatı yenidən dəyişir. Onlar yeni kral tərəfindən Berlinə dəvət olunurlar. Qrimm qardaşları hətta Berlin Elmlər Akademiyasının üzvü seçilirlər və Berlin Universitetində mühazirə oxumaq hüququ qazanırlar. Həmin dövrdən Yakobla Vilhelm Berlinə köçür və ömürlərinin sonunadək orada yaşayırlar.

Qrimm qardaşlarının nağıl dünyası

Onların fəaliyyətini qiymətləndirmək çox çətindir: qardaşlar öz xalqının poetik yaddaşının ənənələrini qorumağı daha vacib hesab edirdilər. Mahnı və şeirlərdən başqa, onlar ağızdan-ağıza öz dövrlərinədək gəlib çıxan əfsanələri də toplayırdılar. Məhz qardaşların sayəsində həmin külliyyatı indi dünyanın milyonlarla insanı oxuyur.

Səbr və dözüm sayəsində Qrimm qardaşları nağılların ilk cildini hazırlayırlar. Bu işdə onlara Vilhelmin həyat yoldaşı, əczaçı qızı Dorthen Vild də çox kömək olur. Hələ Vilhelmlə ailə qurmazdan əvvəl onunla görüşlərində Dorthen ona uşaqlıqda eşitdiyi maraqlı nağılları danışardı: “Xanım Metelitsa”, “Altı qu quşu”...

Savinya ailəsindəki dayə də qardaşlar üçün qiymətli informasiya mənbəyi idi. Bir dəfə Vilhelm həmin bu marburqlu nağılbazdan xahiş edir ki, onunla bildiyi bütün nağılları bölüşsün. Dayə heç cür başa düşə bilmirdi ki, axı nə üçün belə möhtərəm alimlər uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş bu “axmaqlıqlarla” maraqlanırlar.

1812-ci ildə Qrimm qardaşlarının “Uşaq və ailə nağılları” kitabının ilk nəşri işıq üzü görür. Məhz bu kitab nadir biblioqrafik incilərdən biri hesab edilirdi. Qardaşlar bütün xalq nağıllarını olduğu kimi saxlayaraq topluya daxil ediblər: “Biz çalışdıq ki, bütün nağılları onların ilkin mənasında qoruyub saxlayaq. Onlara heç bir əlavə, düzəliş etməmişik. Hər hansı epizodu özümüzdən uydurmamışıq. Çünki biz nağılları hər hansı elementlərlə zənginləşdirmək cəhdindən hər zaman uzaq durmuşuq. Onsuz da onlar analogiyalar və reminissensiyalar sayəsində zənginləşirlər. Yalnız üslub və bəzi xüsusi hissələr bizə aiddir”.

Bu gün Qrimm qardaşlarının elmə töhfəsini yalnız mütəxəssislər qiymətləndirə bilərlər. 1819-cu ildə onların “Alman qrammatikası” kitabının dördcildiyi işıq üzü görür. Bu, elm sahəsində bir sensasiya idi. Yakobun bu sahədə gərgin əməyi 20 ildən çox davam etmişdi. Məhz o, özündən sonra gələn alman dili tədqiqatçıları üçün bani rolunu oynadı.

Ən uzun ayrılıq

1859-cu il, dekabrın 16-da Vilhelm dünyasını dəyişir. Yakob qardaşının mənzilində onun dul qadını və uşaqları ilə birlikdə yaşamalı olur. Yakob Qrimm Vilhelmin ölümündən sonra cəmi 4 il yaşayır. 1863-cü ildə Yakob gözlərini əbədi yumur. Onun ölümündən əvvəl sonuncu arzusu isə Vilhelmin şəklinə baxmaq olub. Bütün dünyada məşhur nağılçılar kimi tanınan qardaşlar Berlində Müqəddəs Matfey qəbiristanlığında dəfn ediliblər.

2005-ci ildə “Qrimm qardaşları” film-nağılı çəkilib. 2011-ci ildə isə ABŞ-da “Qrimm” adlı serial lentə alınıb. Qardaşların nağılları əsasında 2013-cü ildə “Cadugərlər ovçusu” filmi ekranlaşdırılır. Bundan başqa, elə həmin nağıllar əsasında “Simsala Qrimm” multiplikasiya serialı da çəkilib.

Nuranə ABBASOVA

525-ci qəzet.- 2015.- 31 yanvar.- S.32.