İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları və ünsiyyət: dildə yeni nə var?

İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları ( İKT) ayrı-ayrı toplumlarda yeni tendensiyaların formalaşmasında və yayqınlaşmasında böyük rol oynayır. Çoxsaylı yayım kanalları dünyada baş verən hadisələri bir andaca milyardların söhbət mövzusuna, düşüncə hədəfinə çevirə bilir. İKT sahəsindəki inqilabi sıçrayışlar, qlobal informasiya mübadiləsi dildə necə əks olunur? Dil bu yeniliklərə necə reaksiya verir? Post-sovet dövrünün yenilikləri dilə necə təsir edir? İKT-nin dünya miqyasında hərəkətverici qüvvəyə çevrilməsi müasir proseslərlə bağlı yeni söz və ifadələrin yaranmasına təkan verdi. İndi söz və ifadələr bir dildən digərinə əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha asanlıqla və sürətlə keçir. Bunun əsas səbəbi odur ki, bu dil vahidlərini hər hansı kontekstdə görmək (reklamlar, sosial media və s.) və ya eşitmək imkanları artıb.

Həmin o məşhur abbreviatura: İKT

İKT-nin qlobal miqyasda xüsusi dəyər və əhəmiyyət kəsb etməsilə dünya dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində bu texnologiyaları ifadə edən sözlər çoxalır. Məsələn, İnternet, onlayn, kompüter, noutbuk, lap-top, netbuk, planşet, sayt , i-meyl, link, bloq, fotoşop, vay-fay, modem, smartfon, Feysbuk, Tvitter, İnstraqram, selfi, uots-ap, sms və s.

Qlobal miqyasda geniş yayılmış prosesləri ifadə etmək üçün istifadə olunan leksik vahidlərin fərqli dillərə keçidi sürətlənir. Bu vahidlərin əksəriyyəti dillərə ya hərfi tərcümə üsulu ilə çevrilir, ya da transliterasiya yolu ilə keçir. Məsələn, monitorinq, forum, ekstradisiya, fləşmob, kurrikulum, format, depozit, lizinq, kredit və s.

Dilə bu yaxınlarda daxil olmuş bəzi sözlərin çox keçmədən arxaikləşdiyini görə bilərik. Buna səbəb həmin sözlərlə ifadə edilən nəsnələrin yeni yaranan texnologiyalar tərəfindən sıxışdırılaraq istifadədən çıxmasıdır. Məsələn, kaset, video-kaset, video-maqnitofon, disket və s.

Mbl telefonlara tşk hissilə!

Mobil telefonların gəlişilə kommunikasiya sahəsində xeyli canlanma müşahidə olundu, yeni ünsiyyət formaları yarandı. Kommunikasiya vasitələri arasında yenilik və dəyişikliklərə ən çox uğrayan da məhz telefonlardır. Təbii olaraq dildə onlarla bağlı xeyli söz və ifadələr yaranır. Əslində bu leksik vahidlərin azərbaycancaya başqa dillərdən transliterasiya yolu ilə keçdiyini söyləmək daha düzgün olardı. Telefonlarla bağlı son zamanlar dilə keçmiş sözlərdən bəziləri haqqında yuxarıda danışılıb: mesaj, mesajlaşmaq, sms, mms və s. “Mesaj” sözünün əvəzinə “ismarıc” təklif edilsə də, o, rəğbətlə qarşılanmadı və işlək olmadı.

Mobil telefonların nitqə və bütövlükdə dilə təsiri həm də onda oldu ki, göndərilən mesajlar üçün müəyyən məbləğ ödənildiyinə görə abonentlər daha qısa yazmağa başladılar. Bununla da bəzi abbreviaturalar yarandı. Bu tendensiya hazırda bütün dünyada izlənməkdədir. Azərbaycanda da bunu müşahidə etmək mümkündür. “Salam” əvəzinə sadəcə “slm”, “təşəkkür” əvəzinə “tşk” yazıldığını tez-tez görə bilərik.

O hər yerdədir – McFacebook!

Sosial media digər dillərdən söz alınmasına təsir edən güclü mexanizmlərdəndir. Haqqında danışdığımız və hələlik yalnız danışıq dilində fəal olan “post etmək”, “taq etmək”, “layk etmək” və digər ifadələr məhz sosial şəbəkələrin “məhsuludur”. Sosial şəbəkələrdə (son dövrlərdə yeni media ilə bağlı “şəbəkə” və “sosial şəbəkələr” ifadələrinin istifadəsi də xeyli artıb) dünya haqqında türkcə məlumatların çoxluğu Azərbaycan istifadəçilərinə də bu mənbələrdən yararlanmaq imkanı verir. Bu ünsiyyətin təsirilə müasir İK vasitələri və mexanizmlərilə bağlı Azərbaycan dilinə türkcədən xeyli sayda söz və ifadə keçib. Yeni media istifadəçiləri arasında “yükləmək”, “paylaşmaq”,“bəyənmək” kimi türkcədən götürülmüş sözlər getdikcə daha çox işlənməkdədir.

Bu otel – motellər...

İKT və onun özü ilə gətirdiyi yeniliklər qlobal xarakter daşıdığından post-sovet məkanında xüsusi intensivliklə yayıldı. Başqa sözlə, özünü yüksək sürətlə dəyişən dünyanın bir hissəsi, qlobal “ailənin” bir üzvü olaraq hiss etmək, beynəlxalq aləmdə gedən proseslərə uyğunlaşmaq istəyi bəzi post-sovet məkanında xarici, özəlliklə də Qərb yaşam və düşüncə tərzinə meylləri gücləndirdi. Bəzi yeni qurumlar, təşkilatlar, eləcə də ticarət obyektləri xarici dillərdən götürülmüş sözlərlə adlandırılmağa başlandı.

Sovet dövrü üçün xarakterik olan bəzi sözlərin qlobal səviyyədə daha çox istifadə edilən vahidlərlə əvəzlənməsinə aid bir misal – o zamanlar “mehmanxana” sözü Azərbaycan ədəbi dilində mövcud olsa da, danışıq dilində fəal deyildi. Bu sözün rus dilindəki qarşılığı – “qostinitsa” daha çox işlənirdi. Hazırda isə qlobal miqyasda səyahətlərin çoxalması ilə gedilən yerdə müvəqqəti məskunlaşmaq üçün İnternet vasitəsilə axtarış aparmaq, turist operatorlarının saytlarında otaq rezervasiya edə bilmək imkanı yaranıb. Bu səbəbdən də qlobal səviyyədə populyar olan “otel” sözündən istifadənin çoxaldığı müşahidə edilməkdədir. Məhz bu kontekstdə, yəni oteldə məskunlaşmaq mövzusu ilə bağlı olaraq, çek-in və çek-aut, rezervasiya və rezervasiya etmək sözlərinin də danışıq dilində fəallaşdığını görə bilərik.

İKT bumu ilə gələn yeni söz və ifadələrin işlənmə dərəcəsi-yazılma, eşidilmə və görülməsi o qədər fəaldır ki, Sovet dövrünə xas bir çox vahidlər indi yenilərinin təsirilə istifadədən çıxmaqda və zəifləməkdədir. Məsələn, İnternet və onu ifadə edən leksik vahidin dünya səviyyəsində işlənmə fəallığı o qədər yüksəkdir ki, tamamilə fərqli obyektləri ifadə etmələrinə baxmayaraq “internat” sözü az qala arxaikləşib. Bəzən “internat” haqqında danışanlar onu səhvən “internet” adlandırırlar.

Bəzi sözlər isə oxşar olmasa da, yeni meyllərin təsirilə bir-birini əvəzləməkdədir. Məsələn, “marka” sözünün “brend”lə, “vertolyot”un “helikopter”lə, “mağaza” sözünün “market”lə, “flomaster” sözünün “marker”lə, “Zaqafqaziya”nın “Cənubi Qafqaz”la, “Pribaltika”nın “Baltikyanı” ilə əvəzlənməsi kimi. Bəzi sinonimlərdən birinin istifadədən çıxması meyli də izlənməkdədir. Məsələn, Sovet dövründə “siqaret” və “papiros” sözləri sinonim olaraq işlənirdi. Hazırda isə onlardan ancaq biri istifadədədir: siqaret. Digər sözün istifadədən çıxması yenə də bu obyekti bildirən vahidin (“siqaret” sözünün) dünya miqyasında fəal işlənməsi ilə əlaqələndirilə bilər.

Son illərdə dilə keçən bəzi söz və ifadələrin istifadəsini fəallaşdıran başqa səbəblər də var. Bunlardan biri də hər hansı əşyanın, anlayışın və ya prosesin əvvəlkindən fərqli, yeni funksiyaya malik olduğunu, bəzən isə onun dünya standartlarına uyğun gəldiyini göstərmək istəyidir. Məsələn, Sovet dövründə müəyyən tip müəssisələr ənənəvi olaraq “idarə” adlanırdı. Hazırda isə özəl (bu söz də müstəqillik illərinin “məhsuludur”) müəssisələr “ofis” sözünə daha çox üstünlük verir, çünki bu, təsəvvürdə “idarə” sözünün yaratdığı assosiasiyalardan fərqli, yeni və müasir standartlara uyğun bir yer obrazı yaradır. Dildə yeni sayıla biləcək “marker”, “monitorinq”, “poster”, “kurrikulum”, “siləbas”, “format” və bu tipli sözlərdən fəal istifadə olunması da bununla bağlıdır. Azərbaycancada “təqdimat” sözü olsa da, hazırda “prezentasiya”ya daha çox üstünlük verilir, çünki bu, yeni texnologiyalardan istifadə etməklə (proyektor və s.) hər hansı mövzu haqqında məlumat vermək kimi anlaşılır. Avtomobillərlə bağlı işlədilən “park etmək” sözü də bu cür leksik vahidlərdəndir.

İKT ingilis dilindəki “to delete” feili azərbaycancada “dilit etmək”, “to forward” “forvard etmək”, “to like” “layk etmək”,”to post” “post etmək”, “to tag” “taq etmək”, “to save” isə “seyv etmək”, “to book” “buk etmək” kimi işlədilir. Məhz bu kateqoriyadan olan “to download” feili azərbaycancaya “yükləmək” kimi çevrildi və bu cür də sabitləşdi. Sadalanan feillərə bağlı bu tendensiya hələlik danışıq dili üçün xarakterikdir.

Sözlər “oyundan kənar vəziyyətdə”

Qloballaşma xalqlararası ünsiyyətin qədim formalarından olan idmana da təsir etməkdədir. Qlobal səviyyədə fəal olan beynəlxalq idman terminləri Sovet dövründə işlədilən bəzi sözləri istifadədən çıxarmaqdadır. Məsələn, hazırda yerli KİV-lərdə idman haqqında yazan, oyunları şərh edən icmalçılar “küncdən zərbə” əvəzinə “korner”, “azarkeş” əvəzinə “fanat”, “oyundan kənar vəziyyət” əvəzinə “ofsayd”, “futbol üzrə dünya çempionatı/kuboku” əvəzinə isə “mundial” sözlərini işlədirlər. Bəzi sözlər isə qlobal səviyyədə işləkliyinə görə Azərbaycan dilində də fəal istifadə olunur. Məsələn, pley-of, overtaym, qolkiper.

Göy alma, göy soğan, amma... yaşıl çay!

Azərbaycan dilində bəzi yaşıl rəngli meyvə-tərəvəzlərin “göy” adlanması hər kəsə məlumdur. Buna xeyli misal gətirmək olar. Amma məişətimizə son zamanlar daxil olmuş “yaşıl çay” bu ənənəni pozur. Hazırda bu çay növünün faydaları haqqında verilən məlumatlar və müvafiq informasiyanın kommunikasiya kanalları vasitəsilə yayılması onu dünya səviyyədə populyarlaşdırıb. Güman ki, bu çay növü qlobal miqyasda “dəbdə olan” digər əşya adları kimi dilimizə hərfi yolla tərcümə olunub. Göyçay toponimilə qarışa bilməsi ehtimalı da seçimə təsir edə bilər.

“Hədiyyə”ni “hədiyyə” edən reklamlar

Dildəki yeniliklərin bir qismi də kommersiyalaşma ilə bağlıdır. Kommersiya xarakterli yeni sözlərin, ifadələrin yayılmasında da İKT-nin müstəsna xidmətləri var. Son dövrlərdə özəl biznesin inkişafı reklamların rolunu artırıb. Şirkətlər, özəl kommersiya qurumları cəlbedici təkliflərlə çıxış edir. “İki/üç dənə alana biri də hədiyyə verilir” tipli təkliflər tez-tez eşitdiyimiz, vitrinlərində, reklamlar üçün ayrılmış xüsusi yerlərdə gördüyümüz cümlələrdəndir. Sovet dövründə və yaxın keçmişimizə qədər danışıq dilində fəal işlədilən rus mənşəli “podarok” (adətən, “podarka” kimi tələffüz edilir) sözünün istifadədən sıxışdırılaraq “hədiyyə” ilə əvəzləndiyini söyləyə bilərik. Hər hansı təklifi cəlbedici etmək üçün işlədilən “bonus” sözü də intensiv eşidilən və görülən yeni leksik vahidlərdəndir. Hər iki halda mobil telefonların rolu qeyd olunmalıdır. Onlar müxtəlif bonus və hədiyyələr haqqında informasiya ötürməklə o məlumatın sürətlə yayılmasını təmin edir.

Əvvəllər danışıq dilində o qədər də işlək olmayan “sifariş” sözünün son zamanlar fəallaşması müşahidə olunur. Dil daşıyıcıları adətən rus mənşəli “zakaz” sözünü işlətməyə üstünlük verirlər. Lakin bu tendensiyada bir dəyişmə hiss edilməkdədir. Böyük ehtimalla bu da reklamların “xidməti”dir. KİV-də müxtəlif xidmətlər təklif edən qurumların reklamlarında “Sifarişlər qəbul olunur”,“Sifarişinizi evinizə çatdıra bilərik” tipli cümlələrin tez-tez səslənməsi və yazılması bu sözdən istifadəni fəallaşdırıb. Kommersiyalaşma ilə bağlı “kurs” sözünün də yayıldığını deyə bilərik. Məsələn, sürücülük kursları, dil kursları və s.

Sizə məktub var – Yahoo!-dan

Dildəki dəyişikliklərin bir qismi də elektron poçtlarla bağlıdır. Onların yaranması ilə beynəlxalq yazışmalar və müzakirələr xüsusi intensivlik qazandı. Ünvana anındaca çatması, məkan amilindən azad olması elektron məktubları qısa zamanda kütləviləşdirdi. Məhz onların sayəsində müxtəlif ölkələrdən olan insanlarla əlaqə qurmaq, materialların mübadiləsini, göndərilməsini və s. həyata keçirmək mümkündür. Təkcə bir faktı qeyd etmək yetər ki, 2015-ci ilin sonunda dünyada 4.1 milyarda yaxın insan elektron poçtdan istifadə edəcək. Ehtimal olunur ki, İnterneti yarandığı dövrlərdə “xilas edən”, sonralar isə populyarlaşdıran məhz elektron poçt xidməti olub. Ünsiyyətin virtual məkanda mümkünlüyünü və üstünlüyünü göstərən e-mail-lər sonralar sosial şəbəkələrin yaradılması ideyasının əsasında durub.

Beynəlxalq yazışmalar ingiliscə aparıldığına görə, azərbaycandillilərin yazılı ünsiyyətində ingiliscədə istifadə edilən üslubun təsiri hiss olunur. İngiliscədə tez-tez işlənən “ I hope you are doing fine” və ya “I hope this e-mail finds you well” kimi klişe-cümlələrin təsirilə Azərbaycan dilində “Ümid edirəm ki,...” tipli konstruksiyalardan istifadə çoxalıb. Bu tendensiya daha çox rəsmi tədbirlərdə və elektron yazışmalarda müşahidə edilməkdədir. Azərbaycanlılar hal-əhval tutmaq üçün adətən “necəsən”/“necəsiniz” tipli sual cümlələrindən istifadə etdikləri halda, elektron məktublarda daha çox “Ümid edirəm ki, yaxşısınız” tipli klişelərə üstünlük verirlər.

Həm üz-üzə ünsiyyət zamanı sağollaşarkən, həm də elektron yazışmalarda məktubun sonunda ingilisdillilərin çox istifadə etdikləri “Have a nice day!” klişesinin təsirilə bəzi insanların nitqində “Günün xoş keçsin!” kimi kalka üsulu ilə çevrilmiş ifadələri eşitmək olar.

Güman ki, bundan sonra yuxarıda göstərilən tendensiyalar davamlı olacaq. Söz və ifadələrin dillərə “səyahəti” daha intensiv xarakter alacaq. Bu prosesin nizamlanması artıq zamanın tələbidir. Bu səbəbdən də fəaliyyət və çözüm prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi zəruri və təxirəsalınmaz məsələdir.

Təranə MAHMUDOVA

BDU-nun Beynəlxalq jurnalistika kafedrasının dosenti

525-ci qəzet.- 2015.- 31 yanvar.- S.14.