20 Yanvar faciəsi və milli identiklik

AKADEMİK RAMİZ MEHDİYEVİN “AZƏRBAYCANLILARA QARŞI SOYQIRIM GERÇƏKLİKLƏRİ” TARİXİ OÇERKİ BARƏDƏ POLİTOLOJİ MÜLAHİZƏLƏR

Vilnüs Universitetinin Beynəlxalq Münasibətlər və Siyasi Elmlər İnstitutunun müəllimi, sosial elmlər doktoru

Akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanlılara qarşı soyqırım gerçəklikləri“ adlı tarixi oçerki hazırda Avropanın dəyişmiş geosiyasi kontekstində şübhəsiz ki, bizim üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsərlərdəndir. Rusiya bu gün beynəlxalq hüquq normalarına və imzaladığı beynəlxalq sazişlərə məhəl qoymadan, güc tətbiq etmək, hərbi zor işlətmək yolu ilə dövlətlər arasında mövcud olan sərhədləri „qayçılayıb“ dəyişməyə çalışır və İkinci Dünya Müharibəsindən sonra beynəlxalq aləmdə bərqərar olmuş təhlükəsizlik arxitekturasını dağıdıb alt-üst etməyə səy göstərir.

R.Mehdiyevin oçerki bizlərə bir daha xatırladır ki, mübarizədə qazanılmış azadlıq heç də boş-boşuna verilmiş hədiyyə deyil. Odur ki, onu hər zaman bəsləyib əzizləmək və qorumaq lazımdır. Bu əsərdə 1990-cı ilin 20 Yanvarında Azərbaycan xalqına qarşı həyata keçirilmiş dəhşətli qırğın və bu zaman baş vermiş dramatik olaylar müfəssəl surətdə yazılıb təqdim olunur: o zaman azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından zorla qovulmasına və ölkənin ərazi bütövlüyünün pozulmasına – Dağlıq Qarabağın işğal edilməsinə qarşı dinc yolla etiraz edən əliyalın mülki əhaliyə Sovet ordu hissələri tərəfindən qəddarcasına divan tutulmuşdu. Həmin ağrılı olayların acı nəticələrini biz bu gün də görürük – Azərbaycan ərazilərinin 20 faizi hələ də işğal altındadır.

Əsərdə təsvir olunmuş qanlı hadisələrin səbəblərinin – ələlxüsus bu qətlamın dini, milli və regional (Qafqaz) amillərlə bağlı dərin köklərinin araşdırılıb üzə çıxarılmasına və onların elmi baxımdan şərh edilib dəyərləndirilməsinə böyük diqqət yetirlir. Məhz göstərilən həmin üç amildən ibarət kombinasiya Azərbaycanda 1990-cı il 20 Yanvar faciəsinin səbəblərini daha izahlı şəkildə başa düşməyə, qətliamın miqyasının böyüklüyünü və dinc əhaliyə qarşı həyata keçirilmiş qəddarlığın qeyri-insani dərəcəsini daha yaxından duymağa və həssaslıqla dərk etməyə xidmət edir.

Litva Azərbaycan xalqına böyük ağrılar yetirmiş bu böyük faciənin nə olduğunu öz təcrübəsilə çox yaxşı bilir. 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrindən bir il sonra – 13 yanvar 1991-ci ildə litvalılar da Sovet ordusunun hərbi təcavüzünə məruz qaldılar və Vilnüsdə qanlı hadisələr yaşandı. Sovet imperiyası bu yolla Litva xalqını 1990-cı ildə əldə etdiyi azadlıq və müstəqillikdən məhrum etməyə çalışırdı. Bakıda və Vilnüsdə baş vermiş Yanvar hadisələri göstərir ki, Azərbaycan və Litva xalqları eyni məzmunlu faciəni yaşamış və azadlıq uğrunda böyük şəhidlər vermiş xalqlardır. Həmin qanlı hadisələr bütün dünyaya bir daha nümayiş etdirdi ki, Azərbaycan və Litva dövlətləri xalqlarımızın qətiyyəti, cəsarəti, milli ruhlarının sarsılmazlığı, təcavüzkara qarşı silahsız müqavimət göstərmək iqtidarı, milli ləyaqəti, Vətənin Azadlıq və Müstəqilliyini əzmlə qorumaq naminə tankların qabağına əliyalın çıxaraq qurbanlar verə bilmələri ilə fəxr edə bilər.

Bakı və Vilnüs Yanvar hadisələrinin faciəvi konteksti bir daha aydın göstərir ki, postsovet məkanında gedən geosiyasi dəyişikliklər şəraitində yalnız o xalqlar real həyati (ekzistensial) köklərini yaşada bilərlər ki, onlar öz milli identikliklərini qoruyub saxlamağa qadirdirlər, milli dövlət idealından uzaqlaşmırlar və sınaq günlərində həmin idealı cəsarətlə müdafiə etmək gücündədirlər. Milli identiklik – postsovet dövlətlərinin əsas sütunu, müstəqilliklərinin başlıca dayağıdır. Rusiya Ukraynada Böyük Vətəndaş müharibəsini yalnız ona görə alovlandıra bilmədi ki, burada Rusiyaya loyal münasibət bəsləyən homo sovieticus kütlələri Kremlin indiyə qədər təsəvvür etdiyi kimi heç də böyük çoxluq təşkil etmirlər, əsl ukraynalıların sayı isə əksinə, gözlənildiyindən qat-qat çoxdur.

Dünya miqyasında tanınmış jurnalist Anne Elizabeth Applebaum haqlı olaraq qeyd edir ki, “Donbas – milli dəyərlərini itirmiş insanların məskunlaşdırıldığı regionun sınaq günlərində necə göründüyünü dəqiq səciyyələndirən bir məkandır. Hazırda bura anarxiyanın hökm sürdüyü, istənilən anda özlərini pula satmağa hazır olan muzdlu döyüşçülərlə dolu bir regiona çevrilib. Yerli əhalinin əksəriyyəti Donbasda gedən döyüşləri yalnız passiv surətdə müşahidə etməkdə davam edir, onlar üçün hansı qüvvənin qəti surətdə üstünlük qazanmasının heç bir fərqi yoxdur və döyüşən tərəflərdən kiminsə yerli hakimiyyətdə möhkəmlənməsi faktı ilə artıq çoxdan barışıblar. Donbasda yaşayan əhalinin çoxusu burada təsadüfi məskunlaşıb. Onların konkret bir millətə və ya milli dövlətə daxili bağlılığı olmayıb, ata-babaları burada Sovet hakimiyyəti məmurlarının planları və şıltaq istəkləri nəticəsində peyda olublar. Yalnız özünü müəyyən dərəcədə doğma yurduna həsr etmiş insanlar, öz xalqının dilini, milli tarixini və ədəbiyyatını dəyərləndirən kəslər, milli musiqiyə, xalq əfsanələrinə bağlı fərdlər mənsub olduğu ictimaiyyət naminə faydalı işlər görə bilərlər“. Çox istərdim ki, həm litvalılar, həm də azərbaycanlılar milli quruculuq işlərində və dövlətlərimizin möhkəmləndirilməsi yolunda sadalanan bu dəyərlərdən bəhrələnsinlər.

R.Mehdiyev 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrinin köklərini geosiyasi aspektdə araşdırarkən qeyd edir ki, SSRİ-nin mərkəzi mətbuatı tərəfindən Azərbaycanda baş vermiş qanlı olaylar haqqında aparılmış anti-Azərbaycan təbliğatı və yayımlanmış dezinformasiyalar Qərbdə yanlış təsəvvürün yaranmasında xüsusi rol oynayıb və bu, Qərbin həmin hadisələrə passiv reaksiya verməsinə, lazımi diqqət yetirməməsinə gətirib çıxarıb. Qeyd etmək lazımdır ki, 20 Yanvar hadisələrindən cəmi ayyarım sonra – 11 mart 1990-cı ildə dövlət müstəqilliyini bərpa etmiş Litva Respublikası da o zaman Qərbin passiv münasibəti ilə üzləşdi. Litva dövləti tərəfindən onun müstəqilliyinin və qanuni hakimiyyətin de-yure tanınması ilə bağlı beynəlxalq ictimaiyyətə edilmiş çağırışlar cavabsız qaldı. Yalnız 13 yanvar 1991-ci il Vilnüs hadisələrindən sonra Qərb ölkələri Litvada Sovet ordu hissələrinin dinc əhaliyə qarşı hərbi təcavüzünü pislədilər, 1940-cı ildə Baltikyanı dövlətlərin ərazilərinin ilhaq olunması faktının tanınmaması ilə bağlı yürüdülən passiv siyasəti dəyişməyə, suverenliklə bağlı SSRİ rəhbərliyi ilə daxili danışıqlar aparmaq barədə Litva Parlamentinə ünvanladıqları mənazıs çağırışlardan imtina etməyə vadar oldular. Odur ki, R.Mehdiyevin tarixi oçerkində Qanlı Yanvarın ibrət dərslərindən danışılan zaman dəqiq vurğulandığı kimi, tarixi ədalətə yetişmək üçün Azərbaycanın 1990-cı il Yanvar faciəsinin həqiqətləri barədə Dünya ictimaiyyətini akademik istiqamətdə və peşəkar surətdə məlumatlandırma işinin həcmini daim artırmaq lazımdır. Sözügedən əsərin Litva dilinə tərcüməsi məhz belə bir mühüm məqsədə xidmət edir (oçerk 2014-cü ildə Litva dilinə çevrilərək Vilnüsdə nəşr olunub – tərcüməçinin qeydi) və Sovetlər İttifaqının hərbi təcavüzünə məruz qalmış Litva və Azərbaycan xalqlarının həmrəylik hisslərini daha da gücləndirir.

Yanvar hadisələrinin səbəbləri və bu hadisələrə gətirib çıxarmış proseslərin gedişatı barədə tarixi həqiqətlərin əsaslı və geniş şəkildə Dünya ölkələrində yayımlanması XIX–XX əsrlərdə azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından deportasiya olunmaları, Dağlıq Qarabağın işğalı ilə bağlı (hansı ki, bütün bunlar 1990-cı ilin Qara Yanvarına gətirib çıxarmış başlıca amillərdir) Azərbaycana qarşı təşkil edilmiş faciəvi olaylara beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən düzgün siyasi və hüquqi qiymətin verilməsi üçün çox vacib əhəmiyyət kəsb edən əsaslardır. Azərbaycanlıların soyqırım tarixi ilə bağlı bu mühüm məsələləri akademik R.Mehdiyev oçerkində dərindən araşdırıb, müxtəlif aspektlərdə geniş təhlillər apararaq əsaslandırılmış elmi nəticələr təqdim edib, Rusiya ilə münasibətləri tarixi və geosiyasi kontekstlərdə çox dürüst şəkildə işıqlandırıb.

Azərbaycanda 1990-cı ilin 20 Yanvarında törədilmiş qanlı hadisələr, şübhəsiz ki, hərbi cinayətdir, özü də bütün bəşəriyyətə qarşı yönəldilmiş cinayətdir. Belə cinayətlərin təhqiqi prosesində Cinayət Məcəlləsinin zamanaşımı maddəsi heç vaxt tətbiq olunmur. Odur ki, həmin hadisələri mütləq hərtərəfli araşdırıb dəyərləndirmək lazımdır ki, günahkarlar –bu cinayəti təşkil etmiş və onun yerinə yetirilməsinə məsul olmuş konkret şəxslər aşkarlanıb üzə çıxarılsın və canilər real məsuliyyətə cəlb olunaraq beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş qanunları qarşısında ən ciddi surətdə cavab versinlər. Doğrudur, akademik R.Mehdiyev öz əsərində həmin cinayətkar şəxslərin bir qisminin adlarını açıqlayıb. Lakin ədalətin zəfər çalması üçün yalnız cinayəti göstərmək və onu törədən günahkar şəxslərin adlarını aşkarlamaq kifayət etmir. Hər hansı digər bir cinayət kimi bu cinayətin də tərkibi törədilmiş günahdan və günaha görə məsuliyyətdən, eləcə də vurulmuş zərərin ödənilməsindən ibarətdir. Ona görə də günahkar şəxslər konkret cinayətin törədilməsinə görə mütləq real məsuliyyətə cəlb olunmalıdırlar. Amma qeyd etdiyimiz kimi, bunun üçün öncə 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı hərbi cinayətlərə beynəlxalq aləmdə hüquqi qiymətin verilməsinə nail olmaq lazımdır.

20 Yanvar hadisələrinin düzgün dəyərləndirilməsi, onlar barədə daim geniş məlumatların yayımlanması, faciə ilə bağlı həqiqətlərin nəsildən-nəslə ötürülməsi Azərbaycanda gənc nəslin tarixi yaddaşının formalaşmasına və qorunub saxlanılmasına, onlarda əsl vətənpərvərlik ruhunun və vətəndaşlıq hisslərinin aşılanmasına, milli tarixi dəyərlər haqqında əks qüvvələr tərəfindən yayımlanan dezinformasiyalara, qərəzli təbliğata, qurama analiz və arqumentlərə, yalan siyasətə qarşı davamlılıq keyfiyyətlərinin peyvənd edilməsi üçün misilsiz əhəmiyyətə malik amillərdir. Həm də ki, Rusiya hələ də təbliğat müharibəsini davam etdirməkdədir. Və buna misal üçün deyə bilərik ki, Litva bu gün digər Baltikyanı dövlətlərlə bərabər sözügedən təbliğat savaşının cəbhə xəttindədir. Şübhə yoxdur ki, Rusiya bu savaşda Litva Respublikasını nüfuzdan salmaq, tarixini təhrif etmək, ölkə ictimaiyyətinin müəyyən qismini dövlətimizin strateji maraqlarına qarşı kökləmək və beləcə postsovet məkanında öz təsir qüvvəsini qoruyub saxlamaq məqsədini güdür.

Azərbaycana qarşı aparılan informasiya müharibəsinə gəldikdə isə demək lazımdır ki, Rusiya rəsmi Bakının xarici siyasət sahəsində qəbul etmək istədiyi mühüm qərarlara öz təsirini göstərmək məqsədilə burada separatçılıq tendensiyalarını gücləndirib gərginlik yaratmaq üçün Dağlıq Qarabağ kartından destruktiv vasitə kimi istifadə edə bilər. Odur ki, həm litvalılar, həm də azərbaycanlılar yaxşı başa düşməlidirlər ki, əgər onların öz tarixi narrativləri olmazsa, əgər onlar öz tarixi yaddaşlarını qoruyub gələcək nəsillərə ötürmək siyasətini məqsədyönlü surətdə aparmazsa, bu işi onların əvəzinə başqaları görəcəklər. O başqaları isə adətən, ölkələrimizə həmişə dost münasibət bəsləməyən əks qüvvələrdən ibarət olur.

Bütün bu deyilənlər bir daha göstərir ki, akademik R.Mehdiyevin tarixi oçerki yalnız Azərbaycan üçün deyil, həm də beynəlxalq ictimaiyyət üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan əsərdir. Sadə dildə desək, R.Mehdiyevin bu əsəri postsovet xalqlarının öz müstəqil dövlətlərini qurmaq istəklərinə Rusiyanın necə münasibət bəsləməsi baxımından Qərb ölkələrinin indiyədək anlaya bilmədiyi məsələləri olduqca aydın şəkildə açıqlayan əyani vəsaiti – ibrət kitabını xatırladır. Oçerkdə araşdırılmış problemlərə geosiyasi bucaq altında baxarkən, ABŞ-ın görkəmli dövlət xadimi Zbiqnev Bjezinskinin fikirlərini xatırlamaq yerinə düşərdi. O yazır ki, əgər siz xəritə üzərində Dağlıq Qarabağdan başlayaraq Cənubi Osetiya və Abxaziya əraziləri üzərindən keçməklə Dnestryanı regionuna kimi xətkeşlə bir xətt cızsanız, nəticədə maraqlı görüntü əldə edərsiniz: həmin xəttin “yolu“ sizə keçmiş SSRİ-nin sərhəd cizgilərini xatırladacaq.

Məhz bu münaqişələr və onlara “moderatorluq“ etmək funksiyasını üzərinə götürmüş Rusiya göstərilən ərazilərdə yerləşmiş ölkələrə postsovet məkanından qurtulmağa imkan vermir. Şübhəsiz, xalqlar arasında milli zəmində nifaq salmaqla özünün imperialist məqsədlərinə xidmət edən Kreml istəmir ki, onu müstəqil və güclü qonşu dövlətlər əhatə etsin. Buna görə də rəsmi Moskva çevrəsində satellit “dövlətlərdən“ ibarət qurşaq yaratmaq üçün hər cür səylər göstərir. Z.Bjezinski təsdiq edir ki, Azərbaycan Ukrayna ilə birgə hazırda postsovet məkanında geosiyasi mərkəz funksiyasını yerinə yetirir. Onun fikrinə görə, bu mərkəzə həmişə nəzarət edəcək qüvvələr eyni zamanda bütün postsovet məkanının təhlükəsizlik sistemini nəzarət altına almış olacaqlar. Odur ki, Azərbaycan dövlətinin siyasi və iqtisadi müstəqilliyi həm də regionda qüvvələr müvazinətıni qoruyub saxlamağa xidmət edən və Rusiyanın burada dominant mövqe tutmasına imkan verməyən güclü amillərdir. Regionda yaranmış geosiyasi konyuktura baxımından Azərbaycanın indiki siyasi və iqtisadi müstəqilliyi çox nadir hadisədir. Buna görə də Azərbaycana onun dövlətçilik ənənələrinin bundan sonra da daim güclənməsini arzu edirəm.

P.S: Məqalə Vilnüsdə Litva dilində fəaliyyət göstərən məşhur www.bernardinai.lt internet gündəliyində 13 yanvar 2015-ci il tarixində dərc olunub. Yazı qəzetin internet resursunda bu linkdə yerləşdirilib:

http://www.bernardinai.lt/straipsnis/2015-01-13-atsiliepimas-apie-ramizo-mehdijevo-istorine-apybraiza-azerbaidzanieciu-genocido-realijos/126261

Materialı Litva dilindən Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri Mahir Həmzəyev çevirib.

Laurinas KASÇYUNAS

525-ci qəzet.- 2015.- 17 yanvar.