Tariximizin qanlı səhifələri
fotolarda
ŞAMAXIDA TÖRƏDİLMİŞ 1918-ci İL MART SOYQIRIMI BELARUS ƏSİLLİ FOTOQRAFIN GÖZÜ İLƏ
Erməni
millətçilərinin türk dünyasına qarşı
apardığı soyqırım və təcavüz siyasətinin
bir məqsədi var: uydurma "Böyük Ermənistan"
dövləti qurmaq. Bu məqsədə
çatmaq üçün əsrlər boyu Azərbaycan ermənilər
tərəfindən mərhələlərlə terror və
vandalizmin hədəfinə çevrilib.
Ermənilərin ötən əsrin əvvəllərində
törətdiyi vəhşiliklər dövrü mətbuatda,
tarixi sənədlərdə və fotoşəkillərdə
öz əksini tapıb. Bəhs etdiyimiz hadisələrin obyektiv
araşdırılması üçün sonuncular rolu təkzibedilməzdir.
1918-ci il
30 mart-1 aprel tarixlərində S.Şaumyanın
başçılıq etdiyi Bakı Soveti və
"Daşnaksütun" partiyası Azərbaycanda
yaşından və cinsindən asılı olmadan, yalnız
milli mənsubiyyətə görə minlərlə insanı
məhv edib. Üç gün (30 mart-1 aprel) davam edən
qırğın və qarətlər nəticəsində
Bakıda "əksinqilabçı" adı ilə 12 min
nəfər dinc azərbaycanlı qətlə yetirilib. Şəhərdə
müsəlmanların kütləvi ibadət yerlərindən
olan "Təzəpir" məscidi top mərmilərindən
ciddi ziyan görüb, Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin
binası olan "İsmailiyyə", "Açıq
söz" qəzetinin redaksiyası və "Kaspi" mətbəəsi
isə yandırılaraq məhv edilib. Bolşevik-daşnak
hərbi birləşmələri Bakıdan sonra
Şamaxı, Quba, Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur
bölgələrində azərbaycanlılara qarşı
kütləvi qırğınlar və talanlar həyata
keçirmişlər.
1918-ci il 28 may tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
(AXC) yaradılması bütün türk-müsəlman
dünyasında çox mühüm tarixi hadisə idi. AXC-nin yaradılması ilə XIX əsrin əvvəllərində
itirilmiş dövlətçilik ənənələri bərpa
edildi. Milli hökumət və Milli
Şura iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə
köçür. Bu andan etibarən Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti çox ağır bir
beynəlxalq və daxili şəraitdə, faktiki olaraq,
soyqırım taleyini yaşayan Azərbaycan xalqını
tarixin qanlı burulğanından çıxarmaq məsuliyyətini
öz üzərinə götürməli oldu.
Erməni
daşnakların azərbaycanlıların həyatına və
onların əmlakına qarşı cinayətlərini təhqiq
etmək üçün AXC Hökuməti 15 iyul 1918-ci il tarixində əvvəlcə Xarici
İşlər Nazirliyi yanında, daha sonra Ədliyyə
Nazirliyinə tabe edilmiş Fövqəladə Təhqiqat
Komissiyası (FTK) yaradılması haqqında qərar qəbul
etdi. 1918-ci il avqust ayından 1919-cu ilin
noyabr ayına qədər komissiyanın böyük həcmdə
topladığı kompleks materiallarda erməni millətçiləri
tərəfindən müsəlman əhalisinin kütləvi
surətdə məhv edilməsi və ona külli miqdarda maddi
ziyan vurulması öz əksini tapmışdır.
Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi komissiyanın təhqiqatları
zamanı çəkilmiş olan fotoşəkillər
xüsusi diqqətə layiqdir. Belə ki, komissiya
üzvləri daşnak silahlı dəstələri tərəfindən
Bakıda və regionlarda dağıdılmış tikililərə
baxışlar keçirən zaman onların müvafiq sənədlərinin
tərtibilə yanaşı, fotoçəkilişlər də
etmiş və onları protokollaşdırmışlar.
1919-cu ildə Paris Sülh konfransında
iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətinə
95 fotoşəkil və 80 diapozitiv göndərilmişdir.
Lakin onların respublika ərazisində uzun illər
axtarışları heç bir nəticə verməmişdir.
AMEA akademik Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq
İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix elmləri
doktoru, professor Solmaz Rüstəmova-Tohidi 2007-2011-ci illər ərzində
bu fotomaterialların axtarışı ilə məşğul
olmuşdur. Fotomateriallar ABŞ-da tarixi şəkillər
və sənədlər toplayan şəxsin kolleksiyasında
saxlanılırmış. Bu qiymətli və
təkzibolunmaz foto-dəlillərin surətləri
çoxmilyonlu arxiv fondlarına malik Beynəlxalq Sosial Tarix
İnstitutunun (Amsterdam şəh.) fondlarında
qorunmaqdadır.
AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin (MATM) zəngin
fondlarından olan Sənədli Mənbələr fondunda (SMF)
da yuxarıda qeyd olunan qiymətsiz fotomaterialların foto-surəti
mühafizə olunur. Bu fotomateriallar FTK-nın tərkibində
fəaliyyət göstərən ekspert-fotoqraflar - N.Litvintsev
və L.Daşkeviç tərəfindən çəkilmişdir.
Onlar bu xidmətlərinə görə digər
FTK üzvləri qədər diqqətə layiqdirlər.
Onlardan biri haqqında olan məlumatları bir araya
toplamaq qərarına gəldik. Beləki, Belarus əsilli
fotoqraf, tədqiqatçı, fransız dili və fizika müəllimi
Lev Urbanoviç Daşkeviç 31 yanvar 1882-ci ildə Minskdə
zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Fotoqrafın uşaqlıq və gənclik illəri
haqqında məlumat çox azdır. Evdə xüsusi
müəllimədən fransız dili dərsləri alan L.Daşkeviç kimyəvi təcrübələr
və fotoşəkillərlə maraqlanması ailə
üzvlərinin xatirələrində qeyd olunur.
Ali təhsilini başa vurduqdan sonra o, 1911-ci ildə Azərbaycanın
İrəvan quberniyasında yerləşən gimnaziyada
fransız dili müəllimi kimi işləmək təklifi
alır. 1913-cü ildən isə L.Daşkeviç Azərbaycanın
digər quberniyası - Yelizavetpoldakı (indiki Gəncə
şəhəri) gimnaziyada fransız dili ilə yanaşı,
fizika fənnini də tədris edir. Burada
o, foto sənətini davam etdirir, etnoqrafik ekspedisiyalarda
iştirak edir, istedadlı fotoqraf kimi şöhrət
qazanır. 27 aprel 1920-ci ilə qədər
L.Daşkeviç AXC hökumətinin fotoqrafı vəzifəsində
çalışır.
Qeyd
edildiyi kimi, FTK üzvləri qruplara bölünərək Azərbaycanın
bölgələrində 1918-ci il mart
ayından başlayan və bəzi bölgələrdə
Qafqaz İslam Ordusunun gəlişinə - sentyabr ayına qədər
davam edən soyqırımın geniş təhqiqinə
başlayırlar. FTK-nın üzvlərindən
A.Novatski, İ.Şahmalıyev və N.Mixaylovun rəhbərlik
etdikləri təhqiqat qruplarına ekspert fotoqraf qismində
L.Daşkeviç də daxil olur.
Fotoqrafın Şamaxı şəhəri və kəndlərində
çəkdiyi fotoşəkillərin ümumi sayı 62 ədəddir. Onlardan 45-i
şəhərin özündə, 17-si isə kəndlərdə,
xüsusilə Əngəxaran, Ağsu, Boyat, Mərzəndigə,
Təklə-bəy, Çarhan və Çuxanlıda çəkilmişdir.
Şamaxı şəhərinin müsəlmanlar yaşayan
hissəsinin panoramik görünüşlü fotoşəkillərində
evlərin, müxtəlif təyinatlı tikililərin alovun təsirindən
qaralmış divarları ilə yanaşı,
ayrı-ayrı iri ölçülü binaların
xarabalıqlarını aydın görmək olar. Şəhərin
bu hissəsindəki dağıntıların mərkəzində
əzəmətli tikililərdən olan "Cümə"
məscidinin yanmış divarları və yanğının
təsirindən uçub dağılmış minarəsi
diqqəti çəkməyə bilməz. Bir sözlə, ilk baxışdan şəhərin
müsəlmanlar yaşayan hissəsi bir yığın
yanıb kül olmuş xarabalığa bənzəyir.
Ekspert-fotoqrafın şəhərin Şamaxının
yüksək sosial zümrələrindən olan tacirlərin
yaşadığı "Piran-Şirvan" hissəsində
çəkdiyi fotoşəkillərdə evlərdəki
ağac məmulatından ibarət bütün hissələrin,
o cümlədən, taxta atmaların da yanıb kül
olmasını aydın görmək olur. Evlərin tikilməsi
zamanı istifadə olunan ağ rəngli
daşların bir hissəsi alovun təsirindən tamamilə
qaralmış və kənar təsirlər nəticəsində
toz kimi ovulurdu. Tezalışan hissənin
olmadığı bir yerdə daş divarın bu dərəcədə
yanması bolşevik-daşnak dəstələrinin evləri
yandıran zaman alışdırıcı maddədən
istifadə etdiklərini təsdiqləyir. Şəhərin
aşağı hissəsində yerləşən
"Böyük bazar (Bolşoy bazar)" küçəsinin
hər iki tərəfində inşa olunmuş ticarət
obyektlərin divarları alovun təsirindən qaralmış,
dəmirdən olan dam örtükləri də yanaraq bir hissəsi
divarlardan asılı vəziyyətdə qalmış, bir
hissəsi isə torpağın üzərinə
düşmüşdür. Bəzi
kiçik tikililər silahlı dəstələr tərəfindən
tamamilə talanması ilə yanaşı, yaşayış
üçün də yararsız hala
salınmışdır. Bu tikililər də
fotoşəkillərdə öz əksini
tapmışdır.
Həmçinin Belarus əsilli fotoqrafın
Şamaxıda çəkdiyi fotolar arasında tükürpədici
materiallar da mövcuddur. Belə ki, Şıxminas kənd sakini Sultanovun evinin həyətindəki
insan sümükləri: kəllə sümüyü, alt
çənə sümüyü, qabırğa və onurğa
sümüklərinin qalıqları erməni-daşnak hərbi
birləşmələrinin törətdiyi vəhşiliklərin
bariz nümunəsidir. Bu qeyri-insani hərəkətlər
öz təsdiqini şahid ifadələrində də
tapmışdır. Sığınacaq
üçün bu evə sığınmış əli
uşaqlı qadınlar burada silahlı dəstələr tərəfindən
qətlə yetirilmişdir. Dəfn
olunmamış cəsədlərdən gələn üfunət
iyi ətrafa yayılmışdır. 1918-ci
ilin mart ayından bolşevik-daşnak silahlı dəstələri
tərəfindən törədilən vəhşiliklər
dinc müsəlman əhali ilə yanaşı, azərbaycanlılar
üçün yüksək mənəvi dəyəri olan məscidlərə
qarşı da yönəldilmişdir. L.Daşkeviç
Azərbaycanın ən qədim məscidlərindən olan
Şamaxıda yerləşən Cümə məscidinin
müxtəlif istiqamətlərdə yeddi ədəd
fotoşəklini çəkmişdir. Fotomateriallardan da
göründüyü kimi, düzbucaqlı şəklində
ağ daşdan inşa olunmuş məsciddən
erməni-daşnak vandalizmi nəticəsində
qaralmış dörd divarı qalmışdır. Cümə məscidi ilə bərabər bu bölgədə
yerləşən müsəlmanların ibadət
üçün nəzərdə tutulmuş memarlıq
tikililəri - digər məscidlər də məhv edilərək
tamamilə yararsız hala salınmışdır. Bu dağıntılar bir daha bolşevik-daşnak
birləşmələrinin məqsədlərinin müsəlmanları
təkcə cismani deyil, həm də mənəvi məhv etmələrindən
ibarət olduğunu təsdiqləyir.
Belə ki, L.Daşkeviçin kolleksiyasında mövcud
olan fotoşəkillərdə Şamaxıda yerləşən
pravoslav hərbi və erməni Qriqoryan kilsələri də
öz əksini tapıb. Bu fotomaterialları nəzərdən
keçirən zaman adları qeyd olunan birinci tikilinin heç
bir zərər görmədiyini, qapı və pəncərələrin
salamat olduğunu aydın görmək mümkündür.
İkinci kilsədə də yanğın,
dağıntı izləri yoxdur. Qapılar,
pəncərələrlə yanaşı tikilini əhatə
edən daş hasar da toxunulmamışdır. Bolşevik-daşnak silahlı qüvvələrinin
törətdikləri həm soyqırımın, həm də
yaşayış, ictimai binaların dağıntı və
talanlarının yalnız yerli müsəlman əhaliyə
qarşı yönəldiyi bir daha fotoşəkillərdə
təsdiqini tapır.
İstər FTK-nın üzvləri, istərsə də
azərbaycanlılara qarşı törədilmiş
qeyri-insani hərəkətləri öz fotokamerasının
yaddaşına köçürən komissiyanın
ekspert-fotoqrafı, L.Daşkeviç çox ağır şəraitdə
çalışırdılar. Onlar
sağlamlıqlarını təhlükəyə ataraq
qapısız, pəncərəsiz, bəzən də
damsız evlərdə gecələməli olurdular. Təhqiqat aparılan kəndlər arasındakı
məsafələr yalnız piyada olaraq qət edilirdi. Bu da öz növbəsində tez-tez çəkmələrinin
sıradan çıxmasına gətirib
çıxarırdı. Komissiya üzvlərinin
gündəlik aldıqları əmək haqqı isə
yalnız onların yemək xərclərini ödəyirdi.
Belarus əsilli fotoqrafın Şamaxıdakı çəkilişlər
barədə verdiyi məlumatda onunla birlikdə bu qəzaya təhqiqata
gələn komissiya üzvü N.Mixaylovun yolda xəstələnərək
Göyçay qəzasında qaldığı qeyd olunur. Fotoqraf isə
yoluna davam etmiş və növbəti dörd günü (2-5
noyabr) dağıdılmış şəhərin fotoşəkillərini
çəkmişdir. Məlumatın
sonunda elementar şəraitin olmaması səbəbindən bəzi
fotoların aydınlaşdırılmasının
mümkünsüzlüyü də qeyd olunmuşdur.
1918-ci ilin mart-iyul aylarında Şamaxıda baş verən
soyqırımın təhqiqatı digər bölgələrdəkinə
nisbətən ən ağır və çətin olması
ilə yanaşı, həm də daha əsaslı və həcmli
nəticələrlə yekunlaşmışdır. Artıq 27 avqust 1919-cu il
tarixində "Şamaxı şəhəri və
Şamaxı qəzasının kəndlərində baş
vermiş soyqırım" haqqında 7 cild və 925 vərəqdən
ibarət istintaq materialı toplanmış və FTK sədri
Ə.Xasməmmədov tərəfindən təsdiqlənmişdir.
Şamaxı qəzası və kəndləri ilə yanaşı
L.Daşkeviç Göyçay qəzasına da getmiş və
soyqırım törədilmiş kəndlərdə
fotoçəkilişlərlə məşğul
olmuşdur.
FTK-nın ekspert-fotoqrafları tərəfindən çəkilmiş fotoşəkillər protokollaşdırılmış, onların arxa hissəsində isə həm təhqiqatda iştirak edən komissiya üzvünün, həm də fotoqrafın imzalarını və FTK-nın möhürünü görmək mümkündür. Belə ki, həm Şamaxı, həm də Göyçay qəzasında çəkilmiş fotomaterialların arxa hissəsində fotonun sıra nömrəsi, rus dilində təsviri, fotoqrafın (L.Daşkeviç) imzası, çəkildiyi tarix, FTK-nın üzvünün imzası və komissiyanın möhürü öz əksini tapmışdır.
Bu gün dünyada qondarma "erməni soyqırımı" iddiaları ilə çıxış edən mənfur qonşularımızın məqsədi türk və azərbaycanlılara qarşı mənfi rəy formalaşdırmaqdır. Bunun əksinə olaraq istər Azərbaycan, istərsə də dünya ictimaiyyətinin diqqətinə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı tarix boyu törətdikləri insanlığa sığmayan vəhşiliklərin çatdırılmasında bu fotomaterialların aktuallığını nəzərə alaraq onların əsas sübut kimi tədqiq olunması vacibdir.
Bu yolda AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin də mühüm yerini qeyd etmək yerinə düşər. Belə ki, muzeyin ekspozisiyasındakı "Azərbaycanlıların soyqırımları" bölməsində XX əsrdə ermənilər tərəfindən azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qətlə yetirmələrinin tarixi faktlara söykənən sənədləri, foto və əşya xarakterli dəlillərin bir qismi nümayiş olunur. Muzeyin yuxarıda adı qeyd olunan bölməsinin azərbaycanlılara qarşı soyqırım həqiqətlərini dünyaya çatdırılması və təbliğində böyük rolu təkzibedilməzdir.
Emin DADAŞOV
AMEA Milli
Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi işçisi
525-ci qəzet.- 2016.- 1 aprel.- S.4