Mən Mişel Uelbekəm

I

Mənə Mişel deyin. Mişel Uelbek.

Əgər bu yazını Ramil Əhməd yazsaydı, bəlkə də, “Xəritə və torpaqlar” romanımı Bəyoğlundakı kitabçıdan necə almasından başlayacaqdı. Şübhəsiz ki, Mişel Uelbeki çoxdan tanısa da, kitabını oxumaq fürsətini tapa bilmədiyini də əlavə edəcək və kim bilir daha nələrdən danışacaqdı.

Mən Mişeləm. Hesablamalarıma görə 1958-ci ildə, rəsmi sənədlərə görə isə 1956-cı ildə Fransada doğulmuşam. Ədəbiyyat adlı bu xəstəliyə iyirmili yaşlarımda bulaşmışam. Bu qədər. Adamın özü haqqında danışması qəribədi. Bunu Ramil yazsaydı, altı yaşımdan nənəmin məni böyütməyindən tutmuş Parisdə mühəndis təhsiliməcən danışacaq və adımın əslində Mişel Tomas olduğunu, Tomas-ın nənəmin qızlıq soyadı olduğunun da üstündən keçməyəcəkdi... Ancaq dürüstlük naminə deyim ki, romanımın 2010-cu ildə “Qonkur” mükafatına layiq görülməsini qeyd etməsi xoşuma gəldi...

Mən Mişeləm, 1990-cı illərin sonundan həm öz ölkəmdə, həm də dünyada diqqət mərkəzində olan Mişel Uelbek. Bilmirəm, bu məşhurluğu romanlarıma borculyam, yoxsa siyasi və dini çıxışlarıma? Doğrusunu siz məndən yaxşı bilərsiniz.

Mişel Uelbek kimdir deyə soruşsaydınız, qısaca olarq belə cavab verərdim: ”Les Particules Elementaires”, “Extension du domaine de la lutte”, “La Possibilité d’une île” əsərlərinin müəllifi. Kitablarımın adını fransızca yazmaqda bir problem yoxdu ki? Tərcüməçilərə olan inamımı görürsünüz də. Tərcümə demişkən, siz tərəflərdə məni tanıyırlarmı? Hə, yadıma düşdü, bir-iki dəfə müsahibələrimi tərcümə etmişdiniz. Əslində, başqa bir şey danışmaq istəyirdim. Keçən gün e-mailimə Ramil Əhməd adlı bir şəxsdən məktub gəldi. Əvvəlcə, bunu növbəti bir tənqidçinin məqaləsi olduğunu düşündüm. Bir cümlə oxudum, sonra birini də, sonra daha birini... “Xəritə və torpaqlar” romanımı oxuyub bəyənmiş bir gəncin dost yazısıydı. Google-da axtarıb tapsam da, bildiyim bir dildə hansısa informasiyaya rast gəlmədiyimdən konkret nəsə desəm, doğru olmaz. Yenə də afərin bu oğlana, diqqətimi çəkməyi bacardı! Yazının giriş hissəsi xoşuma gəlmədiyindən özüm yazmaq məcburiyyətində qaldım. Qalan hissələrinə də yüngülvari əl gəzdirdim. Nə də olsa, gənclərə kömək etmək mənəvi borcumuzdu. Məndən bu qədər. Gerisini Ramil danışsın...

II

“Xəritə və torpaqlar” romanı “xəritə torpaqdan daha maraqlıdı” deyən Jed Martinin, memar atasının, rus gözəli Olqanın və başqalarının hekayəsidir. Jed uşaqlığından rəsm çəkməklə məşğuldur. Daha sonra da bu sənəti davam etdirmək istəyir. O, Mişelin firması üçün çəkdiyi yol xəritələrinin fotoları sayəsində populyarlıq qazanır. Daha sonra isə fotoqraflığın sənət olmadığını düşünür və əlinə fırça alaraq rəsmə başlayır. Jedə görə fotoqraflar modellerin həqiqi üzlərini ortaya çıxarmaqları cəfəngiyatdır. Onlar sadəcə yüzlərlə şəkil çəkib, sonra da onlar içərisindən yaxşılarını seçirlər və onlar sadəcə bir fotoqraf kabini qədər yaradıcıdırlar. Jed rəsmdə mövzunun sonsuz olduğunu düşünür, hətta bir radiyatra belə dəyərli bir rəsm mövzusu kimi baxa biləcəyini düşünür.

Bir gün Jed Martin evinə qayıdarkən Franz adlı bir qalareya sahibi ilə rastlaşır. Franz onun sərgisini təşkil etmək istəyir. Və bu sərgi katoloqonun mətnlərini yazması üçün Mişel Uelbek adlı bir yazıçını tövsiyə edir. Jed Uelbeki tanımır, ancaq atasıyla görüşəndə yazıçının bir-iki kitabını oxumuşam deməsindən sonra onunla əlaqə yaratmağa başlayır. Əvvəlcə, yazıçının e-mailinə mesaj atsa da, cavab gəlmir. Jedi Uelbeklə görüşdürən isə başqa bir fransız yazıçısı Fredrik Beqbeder olur. Beqbederin Jedi tanıması isə Olqa sayəsindədir. Onu təəccübləndirən odur ki, Parisin beş ən gözəl qadınından biri olan Olqa Jeddə nə tapıb? (Deyəsən, Beqbeder Parisin digər dörd ən gözəl qadınını da tanıyır). Beləliklə, Jed Martin və Mişel Uelbek elə yazıçının evində görüşürlər. Bununla da o, öz romanına obraz kimi daxil olur və təkcə özünü deyil, Jan Pierre Pernaut, Tereza Kremis, dostluq etdiyi yazar Frederik Beqbeder kimi başqa tanınmışları da öz romanına daxil edir. Bəs bu adamlar romanın içində nə qədər qurmacadı, nə qədər real? Məsələn, yazıçı M. Uelbeklə obraz M. Uelbek arasında nə kimi fərqlər var. Müəllif real detallarla bizi inandırmağa çalışır ki, bu adamları romanında xarakterə, obraza çevirməyib, onlar roman qəhrəmanları yox, elə bizim real həyatda tanıdığımız adamlardı. Bəli, müəyyən qədər doğrudur. Məsələn, Beqbederlə bağlı hissələr avtobiqrafiya effektini yaradır.

Romanda biz eyniylə müsahibələrindən tanıdığımız, həyatı haqqında az-çox bildiyimiz Beqbederlə rastlaşırıq.

Tələsməyək. Eynilə Fredrik Beqbeder kimi M. Uelbekin də şəxsi həyatıyla bağlı, ailə vəziyyəti, maddi durumları barəsində bir çox real təsvirlər var. Bu, heç. Ancaq romanın son hissəsində Mişel Uelbek öz evində amansızca qətlə yetirilmiş halda tapılır. Sual: Mişel Uelbek öldürülübsə, o zaman əlimizdə tutduğumuz romanı kim yazıb? Bəlkə, bu ölüm Bartın “müəllifin ölümü” fikrini işarələyir? Bax, burada müəllif Uelbeklə obraz Uelbek arasında fərqlər aşkara çıxır...

Jed sərgi kataloqunun mətnini hazırlaması üçün M. Uelbekə on min avro təklif edir. Beqbederin də dediyi kimi, son dönəmlər Uelbekin boşanma davası və başqa problemlərinə görə onun pula ehtiyacı var. Əgər yaxşı pul təklifi alsa, belə bir mətni yazmağa razılıq verəcək. Yazıçı razılaşır. Sonra Jed ona zəng edib Uelbekin rəsmini çəkmək istədiyini və bu rəsmi, katoloq mətnin yazdığı üçün ona hədiyyə kimi təklif edir. Jed yazıçının mətni gecikdirməsinə razı olur. Çünki həyatında ilk dəfə bir yazıçının portretini çəkən Jedin də bu rəsmi çəkmək üçün zamana ehtiyacı var. “Mişel Uelbek, yazıçı” rəsmi tamamlanır, Uelbek lazım olan mətni yazıb göndərir. Əvvəlcə sərgidə nümayiş etdirilən bu tablonun qiyməti isə 750 min avro kimi dəyərləndirilir. Üstəlik, dünyanın bir çox zəngin adamları Jedin onlarında rəsmini çəkməsini istəyir və minimum qiymət isə bir milyon avrodan başlayır. Qalareyanın sahibi Franz Jedə bu tablonu Uelbekə verməməsini desə də, Jed verdiyi sözün üstündə durur.

Mişel Uelbekin evində vəhişcəsinə qətlə yetirilməsi bir müəmmaya çevrilir. Aparılan bütün tədqiqatlar nəticəsiz qalır. Kim nə üçün onu öldürsün? Onun ölümünü çözən adam isə Jed Martin olur. Qətldən sonra yazıçının evinə aparılanda öz tablosunun orada olmadığının fərqinə varır. Polisə bu tablonun indilərdə 900 min avro qiyməti olduğunu deyir. Polis indi 10 min avro üçün adamların nə etdiklərini fikirləşəndə bu qədər pul üçün nə edəcəklərindən bəhs edir. Və qətl oğrulanmış sənət əsərlərinin tədqiqatı ilə məşğul olan şöbəyə transfer edilir. Beləliklə, “Mişel Uelbek, yazıçı” tablosu yazıçının ölümünə səbəb olur, birbaşa olmsada o, Jedin sayəsində ölür. Romanda yazıçının özünü bu şəkildə qətlə yetirməsini iki mənada yozmaq olar. Birincisi, bu, M. Uelbekin Fransadakı ədəbi kimliyi, mediya ilə münasibətlərini əks etdirən ironik yanaşmadır. İkincisi, bunu yaşadığımız dövrdə sənətin öldürdüyü mənasında da yozmaq olar.

“Xəritə və torpaqlar” romanında yazıçının ön plana çəkdiyi digər məsələ isə sənətdən daha çox maddi qazancların insanı öz əsarətində saxlamasıdır. Müəllif hər şeyin son nöqtəsi kimi kapitalı göstərir. Kitabda sevdiyim bir abzası sizinlə bölüşmək istəyirəm: “Qəribədir, insandakı özünü ifadə etmək, dünyada bir iz buraxmaq ehtiyacının güclü bir hiss olduğunu düşünürük, amma əslində, elə deyil. İnsanların öz sərhədlərini aşmağa vadar edən şey sadəcə pul qazanmaq ehtiyacıdır”. Məncə, bu abzas yazıçının romanda özünü öldürməsi ilə bağlı sualımıza cavab tapmaqdan kömək edir...

Romanda markalar, brendlər, pul, reklamlar önəmli bir yer tutur. Yazıçı fotoaparat, avtomobil modellərinə, onların haradan alınmasına, hansı funksiyalara malik olmasına dair uzun-uzun abzaslar həsr edib. Romanda maşınların, pendirin, şərabın – bir sözlə, hər şeyin hansı firmadan olması qeyd olunur. M. Uelbekin əşyaları bu cür dəqiqliklə nəql etməsi TV verilişlərində hər on beş dəqiqədən bir sponsorlara təşəkkür edən aparıcıları xatırladır və içimdə bir şübhə baş qaldırır, görəsən, yazıçı bu şirkətlərlə hansısa bir müqavilə bağlamayıb ki? Çünki bildiyiniz kimi reklamlar təkcə televiziya verilişlərində yox, filmlərdə, romanlarda da olur. Filmin baş qəhrəmanın hansı siqaret markasından istifadə etməsindən avtomobilinə, saatına qədər hər şey ölçülüb biçilir. Bu romanda da Audi, Mersedes, Samsung, Apple, LG kimi böyük şirkətlərin mallarını ən kiçik detallarına qədər təsvir olunur. Və bu elə bir mexanizmdir ki, mətn üzərinə yazılan məqalələr, verilən şərhlər, müzakirələr də bu “reklam kampaniyası”na istər-istəməz daxil olur. İndi reklamlar həyatımızın hər anına müdaxilə etmək gücündədirlər. Mən Mişel Uelbekin hansısa şirkətlə saziş bağlamasının, ya da bütün bunların yazıçının kapitalizmə olan ironyası olmasından aslı olmayaraq, reklamın bu dünyadan bezib qaçdığımız, son sığınacağımız olan xəyallarımıza da təsir etməsi barədə düşünürəm...

Ramil Əhməd

525-ci qəzet.- 2016.- 2 aprel.- S.14