“Anama zəng etmək istəyirəm ki, Ağdamı qaytarıblar...”

Zəruri ön söz: Bu, ənənəvi jurnalist yazısı deyil. Azərbaycanın media əhlinin yaxşı tanıdığı jurnalist, “1news.az”ın əməkdaşı Alyona Salayevanın aprelin 5-də, Qarabağda qanlı savaşın getdiyi, qəhrəman əsgərlərimizin işğalçılara qarşı rəşadətlə döyüşdüyü və zəfərlə irəlilədiyi saatlarda yazdığı Feysbuk statusudur.

Mən Alyonanın keçmiş iş yoldaşı və indiki sosial şəbəkə dostu kimi bu mətni oxumağa başlarkən, bir azdan necə təsirlənəcəyimi, kövrələcəyimi, xəyalən yenə öz doğma Ağdamıma qayıdacağımı heç ağlıma da gətirmirdim. Amma bir də gördüm ki, Alyona məni də özü ilə birgə hələ də yuxularımızın ünvanı olan o unudulmaz məkana aparıb...

Elə bildim ki, 6 nömrəli məktəbdə, unudulmaz və sevimli rus dili müəllimimiz Svetlana İvanovnanın dərsindəyəm... Sonra həmin təəssüratla da bu mətni tərcümə etməyə çalışdım...

Allah Sveta müəlliməyə də, Alyonanın anasına da rəhmət eləsin!

Sağ ol, Alyona!

Elşən Əliyev

“Azərbaycan işıqları” qəzetinin baş redaktoru

Mən - rus qızıyam. Azərbaycanın paytaxtı Bakıda dünyaya göz açmışam. Dəfələrlə də Qarabağda olmuşam.

...Hər şey ötən əsrin 20-ci illərinin sonu - 30-cu illərinin əvvəllərində başlayıb. O zaman mənim ana babam və nənəm Gürcüstanda yaşamağa gəliblər, sonra Azərbaycana köçüblər. Birinci seçdikləri şəhər Gəncə olub, ikincisi və sonuncusu Ağdam...

Babam - əslən Tambovdan, nənəm - Krasnodar vilayətinin Otradnoye rayonunun Spokoynoye stanitsasındadır. Biri rusdur, o biri kubanlı kazak qızı... İmkanlı olublar, Rusiyanı məlum hadisələrə, xüsusən, qolçomaq məsələsinə görə tərk ediblər. O vaxt imkanlı kəndlilərin torpaqlarını, mülklərini əllərindən alır, özlərini də sürgün edirdilər. Anamgilin ailəsi qərara gəlir: hər hansı zorakılığa məruz qalmadan inqilabdan sonrakı Rusiyanı tərk edirlər. Və Azərbaycanda, Ağdam şəhərində sığınacaq tapırlar.

Babam mühəndis işləyib, yol çəkib, nənəm evdar qadın olub, dörd övlad böyüdüb. Ağdamın lap mərkəzində, o vaxtkı avtovağzalın yanında yaşayıblar. Şəhərdə indi nömrəsini xatırlamadığım rus məktəbi də vardı. O illərin fotoşəkillərindən görünür ki, anamın və bacılarının oxuduqları həmin məktəbin şagird və müəllim heyəti çoxmillətli olub: azərbaycanlılar, ləzgilər, ruslar, ukraynalılar, ermənilər...

1960-cı illərdə anam əmtəəşünaslıq texnikumuna daxil olmaq üçün Bakıya gəlir. Texnikumu, sonra isə ali məktəbi bitirdikdən sonra da burada qalıb işləyir. Ərə gedir, işə düzəlir. Böyük bacılar Ukraynaya köçüb gedirlər. Belə ki, Janna xalam (bacıların ən böyüyü) Kiyevdə ali məktəbə daxil olur, sonradan Nelya xalam da onun yanına gedir.

Amma bacıların ən kiçiyi - Svetlana Bakıda təhsilini başa çatdırdıqdan sonra Ağdama qayıdır. Özü deyirdi ki, Bakıda yaşamağı heç ağlına gətirməyib, şəhər havasını götürə bilməyib. Sveta xala Ağdamdakı texnikumlardan birində işləyirdi, rus dili və ədəbiyyatından dərs deyirdi. Orada da yaşayırdı, köhnə avtovağzalın, təzə ticarət mərkəzinin yanında, 28 Aprel küçəsində...

90-cı illərin əvvəllərində, Azərbaycan-Ermənistan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi alovlananda Sveta xalaya Rusiya ucqarlarında yaxşı bir iş təklif edirlər. O da gedir (həmin vaxt ərindən boşanıbmış). Hər bir çətinliyi göz önünə alır. İki övladını - oğlunu və qızını da götürür... O vaxt xalamın anama yazdığı məktublar hələ də məndədir. Yazır ki, Rusiyada yaşaya bilmir, ilin 10 ayı qışdır, günəş - nadir hallarda görünür, vitamin çox azdır. Vətən üçün, Azərbaycan üçün, doğma Ağdam üçün darıxdığını yazır.

1992-ci ildə xalam Ağdama qayıdır. Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalından bir il əvvəl... Müharibə vəziyyətində olan bir ölkəyə, özü də işğalçıların dəfələrlə hücum etdiyi bir şəhərə qayıdır. Heç nəyi pis olmayan evini, kartof, kök, çuğundur əkilmiş böyük həyətyanı sahəsini, münasib işini atıb geri dönür. Rusiyada da o, məktəbdə dərs deyirdi...

O vaxt, 1992-ci ildə anam ilk dəfə iflic keçirir. Xalam və uşaqları Ağdamda, bomba altında olduqlarına görə. Hər dəfə “Qrad” zərbələri olanda onlar zirzəmiyə qaçarmışlar. Evdən nadir hallarda, yalnız zəruri halarda çıxarmışlar. Bununla belə... Bakıya da gəlmək istəməyiblər (!!!). Onlardan gec-gec xəbər tutardıq, anam çox təşviş keçirirdi, nəticədə də iflic oldu...

93-cü ilin iyulunda hərbçilərimiz xalamı və uşaqlarını zorla maşına mindirirlər ki, döyüş əməliyyatları olduğu yerdən uzaqlaşdırsınlar. Ağdamın alınmasına bir sutkadan da az qalıbmış...

Xalam, rus qadını - Yevdokimova Svetlana İvanovna doğma şəhərdən getmək istəmirmiş... Ağdam onun üçün HƏR ŞEY demək idi..

Bakıda bizim evin kandarında onun dediyi sözləri xatırlayıram: “Çadırda, palçıqda ol, suyun, yeməyin olmasın, amma öz doğma torpağın olsun”. Həmin an xalamoğlu Ruslan isə “pis əsgərlərin nəyə görəsə götürüb gətirmədikləri” itinə görə göz yaşı tökürdü.

Xalam çox idealist idi. Maksimalist və inadkar, həm də çox işıqlı və xeyirxah adam idi. Hədsiz vətənpərvər idi. Əsl müəllim necə olmalı idisə, o cür...

2003-cü ilin avqustunda dünyasını dəyişdi. 48 yaşı vardı. Cəmi 48 yaşı.. Bakıda, Xəzər rayonunun Buzovna qəsəbəsində vəfat etdi. Heç vaxt xoşlamadığı, yaşamaq istəmədi şəhərdə... Ağdamı o qədər sevirdi ki!.. Çoxsayı xəstəliklərdən, məcburi köçkün kimi (DOĞMA TORPAĞINA!!!), öz ev-eşiyi olmadan köçdü dünyadan.

Ölməyinə az qalmış deyirdi: “Daha yaşamaq istəmirəm. BELƏ yaşamaq istəmirəm...”

Xalamqızı ilə mən əminik ki, yaşamamaq arzusu olmasaydı, müharibə, gülləboran altında çəkdikləri, çoxsaylı mərhumiyyətlər olmasaydı... o hələ uzun illər yaşaya bilərdi.

Anamla xalamın söhbətlərini xatırlayıram. Ağdama gedə bilməmələri barədə. Öz valideynlərinin - babamın və nənəmin Ağdamla Əsgəran arasında yerləşən qəbiristanlıqdakı məzarlarını ziyarət edə bilməmələri barədə...

Anam həmişə soruşardı: “Alyona, qəbiristanlığın salamat qalıb-qalmadığını göstərən video yoxdur ki? Evimizin yox a, qəbiristanlığın... Ev mərkəzdədi, qalmaz o... Jurnalist dostlarından maraqlan, bəlkə kimsə oradan keçib, görüb... Kaş biləydik, ata-anamın qəbirləri dururmu...”

O, işğaldan sonra Ağdamda aparılmış videoçəkilişlərə baxardı. Əldə edə bildiyimiz çəkilişlərin hamısına. Mənim Ağdamdan olan həmkarlarımla danışardı. Amma qəbiristanlıq artıq yoxdu... Məzarlar, abidələr məhv edilib, vəhşilər tərəfindən yer üzündən silinib...

Anam 2010-cu ildə vəfat etdi. İkinci iflicdən sonra.

İki bacı dünyadan köçdülər. Vaxtından əvvəl. Əslində, günahkar müharibədir. Əgər 80-ci illərin sonu - 90-cı illərin əvvəlindəki ağrılı hadisələr, amansız müharibə olmasaydı... çoxları sağ qalardı... ÇOXLARI.

Ağdama necə getdiyimi xatırlayıram. Həmişə bütün yayı xalamın yanında keçirirdim. İlk dəfə ora gedəndə qızdırmam qalxmışdı. Həkimlər demişdilər ki, havasını dəyişdiyindəndir, bir-iki günə keçib gedər. Keçib-getmişdi.

Hətta yayda da ora aramsız yağışların yağdığını xatırlayıram. Ağdam - yağışlı yerdir...

Xalamgilin evinin yanındakı bazarın hay-küyünü xatırlayıram. Az qala hər gün oraya təzə meyvə-tərəvəz almaq üçün baş çəkərdik. Mənim balaca hörmə zənbilim vardı, çiyələk, qarağat almaq üçün götürərdim onu...

Satıcıların qışqırtısını, danışığını, qalaylanmış qabların - qazanların, səhənglərin, ləyənlərin... parıltısını xatırlayıram. Bu qablar yaman çox olurdu, hər yerdə də var idi.

Oradakı meyvələrin, ətin dadı hələ də damağımdadır. Zoğal və alça, özü də duzla, qovrulmuş günəbaxan tumu - xalamın həyət qonşusu satırdı bunları... Hələ xalamın mənim üçün qızartdığı çox dadlı, ətirli kartof - sonralar heç yerdə beləsini yeməmişəm...

Ağdamda xalamın qonşularının toyuğu necə kəsdiklərini görmüşəm. Dəhşətə gəlirdim, başı kəsilmiş toyuqların qanlı-qanlı həyətdə ora-bura vurnuxduğunu, özüm də istəmədən, seyr edəndə... Axı niyə belə olur, anlamırdım. Qan tökülən yerdən uzaq keçirdim...

Ağdamda mən Azərbaycan dilini öyrəndim. İlk dəfə “mağar toyu”nda oldum. Xalamın yanında qulağımı deşdirdim. Qaraçı iynəsi ilə. İri, çox iri idi... Qonşudakı qəddar “cərrah” qadının bolluca qulağıma sürtdüyü zəhər-zəqqumun iyi indiyədək burnumdan getmir. Amma Aleksandr Royun “Ölməz Kaşşey” nağılına baxanda dəhşətdən hövllənib evdən çıxıb qaçarkən mənə qucaq açan da elə həmin qəddar qonşu “cərrah” olmuşdu. Onda xalam həyətə düşmüşdü və mənə elə gəldi ki, həmin o Kaşşey bu dəqiqə mənim də canımı alacaq... Ağdamda ilk dəfə saçımı da qısa kəsdilər. Yox, əvvəlcə xına yaxdılar, sonra qırxdılar. Kürəyimə də banka qoydular..

Uşaqlarla gizlənqaç da oynayardıq.

“Gizdənpaç oynayırsan, Alyona? Gəl, oynayaq!”

Oynayaq.

“Hələ yox, hələ yox...”

“Tapdım! Ura!”

Ağdamlı dostlarımın səsləri hələ də qulağımdadır...

Orada mənim adımı yumşaq “yo” ilə deyə bilmirdilər. Və çox vaxt da cırnadırdılar: “Alyona girdi balona”. Xətrimə dəyirdi ilk vaxtlar. Sonra buna da öyrəşdim.

Xalamın yaşadığı ikinci mərtəbədə əsl “təxribat”la da məşğul olurdum. Əlüzyuyanlardan suyu axıdıb boşaldırdım. Dörd əlüzyuyan vardı. Mənə ləzzət eliyirdi... Amma xalama və qonşularına yox... Onlar suyu vedrələrlə daşıyırdılar - mərkəzləşdirilmiş su təchizatı yox idi. “Təxribatçı”nı tez aşkar etmişdilər. Amma təəccüblü də olsa, heç bir cəza vermədilər.

Xalamın ərinin qohumları Şuşada yaşayırdılar. Bura tər-təmiz, ecazkar havası olan, torpağı adi otlarla deyil, reyhan və kəklikotuyla örtülü bir cənnət idi. Gedirsən, hər yandan bu otların ətri gəlir... Hər yerdən...

Belə otlarla və ağaclarla örtülü, bapbalaca ağac qapıcıqlarla dolu bir yarğan da yadımda qalıb. Onda mənə deyirdilər ki, bu yerdə xanlar yaşayıblar. Mən oraya düşmək, “kukla ağaclar”dan birinə əl vurmaq istəmişdim, amma qoymamışdılar. Ağlamışdım.

Azərbaycan şəhəri olan Şuşa mənim yadımda belə möhtəşəm və əlçatmaz qalıb.

Məni yayda Ağdama, xalamın yanına göndərib, “başdan elədiklərinə” görə valideynlərimdən küsmüşdüm. Yalnız ilk dəfə... Sonralar hətta onların da varlığını unutmuşdum. Anam deyirdi ki, bir dəfə mən hətta Bakıya qayıtmaq belə istəməmişəm...

...Bir neçə ay əvvəl Ağdamı yuxumda gördüm. Beşmərtəbəli ağ-qırmızı rəngli yeni evlər (mərtəbəsi 3-dən yuxarı evlər o vaxtlar Ağdamda çox az idi), ideal biçimli çəmənliklər, buludsuz mavi səma... Əynimdə ağ rəngli, çox gözəl, yaraşıqlı gödəkçə avtobusla gedirəm. İstilənmişəm. Qış da olsa, bayırda günəş parlayır. Bəs niyə gödəkçədəyəm? Anlamıram...

Gülümsəyən xalamı görürəm. Pəncərədən mənə əl eləyir. Amma bu, hansı evdir? Onunkudurmu?.. Anlaya bilmirəm...

Fikirləşirəm ki, Ağdamdakı qalaylı qabların olduğu o xoş qoxulu bazar dururmu? Çətin ki... Yəqin ki, hər şey dəyişib, hətta qablar da başqadır... Plastikdir. Maraqlıdır, xalam mənə həmin Ağdam kərə yağında əsl Ağdam kartofu qızardacaqmı?

Telefonu götürüb anama zəng etmək istəyirəm ki, Ağdamı qaytarıblar, üstəlik, yeni yaşayış məhəllələri salıblar, hər cür abadlıq işləri aparıblar, xalam da ölməyib, sağdır. Kaş tez bu xəbəri çatdıra biləm!!! Amma nədənsə, nömrəni yığa bilmirəm...

Avtobusdan düşüb, harasa gedirəm... Xalamın evinin xarabalıqlarını axtarıram. Oranı tapmaq, eşələyib xalamın əşyalarından hansınısa görmək istəyirəm... Onu xatırladan nəyisə... Xarabalıqlar isə yoxdur. Hər yerdə təzə evlərdir. Bir addım da atıram və bu evlərdən hansında xalamın yaşadığı mənə əyan olur. İçəri girirəm və biz kartof qızartmağa başlayırıq.

Qəlbim fərəhlənir və rahatlanıram. Çünki hamı sağdır. Ağdam yenə də bizimdir.

Alyona SALAYEVA

525-ci qəzet.- 2016.- 9 aprel.- S.8-9