Ağdam - əcdadlarımızın qədim və
müqəddəs yaşayış məkanı kimi
BÖLGƏNİN ADININ MƏNŞƏYİ VƏ BƏDXAHLARIMIZ TƏRƏFİNDƏN SAXTALAŞDIRMAYA MƏRUZ QALAN TARİXİ HAQQINDA QEYDLƏR
Rus imperiyası və Sovet rejimi dövründə
üzdə olan bir sıra mənbələrə
nəzər salarkən,
Ağdamın - əcdadlarımızın
bu qədimdən qədim məskəninin
"rəsmi tarixi"nin 1828-ci ildən başladığını görəndə
həm təəccüb,
həm də təəssüf hissi keçirməmək olmur.
Deməli, Ağdamın tarixini
1828-ci ilə gətirib
çıxaranlar mənbələri
ya dərindən araşdırmayıb, ya da qərəzli davrandıqları üçün
bu tarix o dövrə aid əksər
mənbələrdə beləcə
"sabitləşdirilib".
1828-ci ilə doğru Qarabağ xanlığının
başına gələn
müsibətlər, rus
çarı tərəfindən
Qarabağ xanlığının
ləğvi, onun Rusiyaya ilhaq edilməsi və bunun rəsmi mənbələrdə təmtəraqla
"obyektiv mütərəqqi
əhəmiyyəti" barədə
aparılan təbliğat
nəticəsində tamam
başqa biçimdə
tarixin yaddaşına
həkk olunub. Qarabağa erməni köçünün başlanmasını
1828-ci il hadisələrindən necə
ayırmaq olar? Sanki Qarabağ xanlığı
tarixdə erməni köçü ilə eyniləşdirilib, ermənilərin
çırağına kimlərsə
yağ töküb.
Məgər bu gün davam edən erməni fitnəkarlığı,
onların törətdikləri
soyqırımlar, torpaqlarımızın
işğalı, verilən
şəhidlər Qarabağın
tarixinə yenidən nəzər salınmasını
zəruri etmirmi?
Əgər biz Ağdam məfhumununa tarixi-dilçilik baxımından
nəzər salsaq, yeni bir mənzərinin
şahidi olacağıq. Əslində "Ağdam" məfhumunun etimologiyası vaxtında izah edilsəydi, insanlarda yeni fikirlər formalaşardı
və bunun əsasında onlarda doğru təsəvvürlər
yaranardı.
1980-ci illərdə Ağdam
rayonu ərazisinində
aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunan qədim eksponatlar yeni fikirlərin əsasını qoydu. Həmin illər
Ağdam rayon partiya təşkilatına rəhbərlik
edən, vətənpərvərliyi,
təəəssübkeşliyi ilə seçilən tanınmış ictimai xadim Sadıq Murtuzayevin təşəbbüsü
və təşkilatçılığı
hesabına rayon ərazisində
olan bir neçə kurqanda qazıntı işləri
aparıldı.
Əfətli kəndindəki kurqanda aparılan qazıntılar
zamanı qədim insanlara məxsus məişət küplərində
taxıl qalıqları
aşkarlandı. Həmin taxıl qalıqları
Moskvaya göndərildi.
Aparılan laborator kimyəvi
və fiziki analizlər göstərdi
ki, həqiqətən
də bu taxıl dənlərinin yaşı min illərlə
ölçülür. Analizlərin
nəticəsi əsasında
bu taxıl qalıqları ilə bağlı müvafiq sertifikatlar verildi.
Bu tapıntıların əsasında
Sadıq Murtuzayevin və həmin dövrdə Ağdam rayonunun mədəniyyət
şöbəsinin müdiri
işləmiş Çimnaz
Əliyevanın birgə
zəhməti nəticəsində
Ağdamın qədim
od dəyirmanında dünyada 2-ci, SSRİ-də
isə 1-ci "Çörək
Muzeyi" yaradıldı.
"Çörək Muzeyi"ndə könüllü
şəkildə zəngin
tarixi eksponatlar toplanaraq, rəngarəng sərgilər təşkil
olundu.
Qeyd etdiyimiz
kimi, bütün bunlar həmin kurqanlardakı tapıntılardan
sonra başlandı. Gəlin "kurqan" sözünün
etimologiyasından əvvəl,
onun tarixinə nəzər salaq. Kurqanlar əslində Misir piramidalarının ilkin, ibtidai forması sayıla bilər. Çünki onlarla eyni təyinatlıdır, eyni
əhəmiyyət kəsb
edir. Kurqanların əsas fərqli
cəhəti onların
piramidalardan daha qədim olmasındadır.
Deməli, əslində
Ağdamın tarixini bu kurqanlarda axtarmaq lazımdır, nəinki saxta tarixlərdə...
Mənbələrdə yer verilən mifololoji araşdırmalar sübut
edir ki, "kurqan"lar ibtidai təkallahlılıq
dövrünə aid "Qor"
tanrısının adı
ilə bağlıdır.
Əslində "kur" sözü
latın dilində "qor" sözünün deyiliş
variantıdır. "Piramida"
sözünə gəlincə
isə, tədqiqatlara
görə, bu məfhum da "qor" sözünün latın dilində
tərcüməsindəndir. "Pyr" sözü latınca "od",
"ram" sözü "allah", "idol" sözü
isə "təcəssüm"
mənasını bildirir.
Bütövlükdə "Piramida" məfhumu
"Od (Qor) allahının təcəssümü"
mənasını verir.
Çox
təəssüflər olsun
ki, bütün dünyanın elmi mənbələrində "piramida"
məfhumunun həndəsi
füqur olan piramidaya bənzəməsindən
yarandığını ehtimal
etmişlər. Əslində isə həndəsi füqur olan "piramida" məfhumu bəlli piramidaların adından yaranıb.
Əgər biz Ağdam rayonunun coğrafi mövqeyinə diqqət yetirsək, onun səfalı havasının, şabalıdı
rəngdə məhsuldar
torpaqlarının, Qarqar
və Xaçın çaylarının onun ərazisindən axmasının,
dağlarla əhatə
olunmasının əhəmiyyətini
nəzərə almalıyıq. Bura ibtidai
insanların yaşayış
məskənləri üçün
əlverişli sayılan
ərazidir və sonralar daima diqqət cəlb edib. Dövrünün sayılan insanları
ölərkən məhz
oradakı kurqanlarda dəfn olunublar. Kurqanlar burada ilkin ibtidai
dövlətçiliyin atributlarındandır.
Papravənd kəndinin "Qara
Pir" abidəsi ətrafındakı qəbiristanlıqdan
qədim dövrə
aid daş insan abidələri çıxarılıb
gətirilərək, Ağdam
şəhərinin İmarət
tarixi qoruğunun
"Açıq səma
altında muzey"ində
nümayiş etdirilirdi.
Hamıya məlum olduğu kimi, islam dininin
dəyərlərinə görə
bütpərəstliyin əlamətləri
hər bir müsəlman qövmü
üçün qadağan
olunmuşdu. Məhz həmin daş
insan surətləri də, şübhəsiz ki, islamdan çox
əvvəllərə gedib
çıxır. Məhz xalqımızın
ta qədimdən
tolerant olması, onların
hər bir mədəniyyətə multikulturalist
baxışları bu
abidələrin qorunub
saxlanmasına imkan vermişdi.
O daş insan abidələrinə baxdıqda
ibtidai insan təfəkkürünə heyran
qalırdın. Onlar hökmdarları
adi insan vücudundan daha uca, daha da
əzəmətli yaratmışlar,
adi insanlardan fərqləndirərək, tanrının
yerdəki "köməkçisi"nə
bənzətmişlər. Sübut etməyə ehtiyac qalmır ki, bu abidələrlə
"rəsmi tarix"
ili olan
1828-in arasında minilliklər
var.
Xındırıstan kəndində qazılan kurqandan aşkarlanan daş sənduqələr,
onların içərisindəki
bugünkü insan anatomiyasından fərqli insan sümükləri, tapılan sikkələr çox-çox qədim tarixlərdən xəbər
verir. Sikkələrdə olan totemlərlə
bağlı rəmzlər
onda hələ yazının, əlifbanın
mövcud olmamasına
dəlalət edir.
Yeddi min əvvəl tikilən Misir ehramlarındakı yazılar isə günümüzə gəlib
çatmışdır. Bəs onda bu daş
sənduqələr neçənci
minilliklərə gedib
çıxır?! Aydındır ki, daha qədimlərə.
Həqiqətən bu tapıntılar mifologiyadan tarixə keçidin mənzərəsini cızır. Əslində bu eksponatlar mifologiyanı mənbələşdirir, ona tarixin başlanğıcı statusunu verir. Mifologiyanı, necə deyərlər, cana gətirən isə onun əcdadlarımızdan bizə miras qalan, dilimizdə olan qədim sözləridir. Onlar da mifoloji eksponatlar kimi bu günümüzə gəlib çıxıb. Bu baxımdan, "Ağdam" sözünün etimologiyasına diqqət edək. Tədqiqatlar göstərir ki, "Ağ" qədim Hun dilində "od, ocaq" və "günəş" mənasında işlənib. Qədim Hunlar da bütün ibtidai insanlar kimi təbiətin misilsiz qüvvəsi olan günəşə və onun yerdə təcəssümü olan oda, ocağa sitayiş etmişlər. Təsadüfi deyil ki, bu gün dilimizdə işlənən ifadələrdən "Ağa" sözü böyüklük bildirir. "Ağ günə çıxmaq" xoşbəxtlik ifadəsidir. "Dan yeri ağarır" ifadəsi daha qədimə gedib çıxır. "Dan" sözü əslində "tan" sözü olub, türk tanrıçılığının özəyi olan "Tanrı" - "Od, Günəş allahı"nı bildirir. Bəzən bu ifadənin sinonimi olan "Dan yeri qızarır" ifadəsi də işlənilir. Əslində günəşin doğduğu yeri biz "qızarır" kimi qəbul edirik. Lakin "ağ" sözünün qırmızı mənasında işlənməsi daha qədim olub, sonralar arxaikləşərək lüğətimizdən çıxıb. Dilimizdə olan "ağ rəng" ifadəsi də "od"un müqəddəsliyindən, saflığından, təmizliyindən xəbər verir. "Qırmızı rəng" də öz adını "Qor" allahının adından, daha doğrusu "od"un rəngindən ("qor", "qır" əvəzlənməsi ilə) götürüb. Ehtimal var ki, türkköklü xalqların "Qor"dan əvvəl "Ağ (od)" tanrıya inamları olub. Hətta bu gün rus dilində işlənən "oqonğ", "oqonek" sözləri də başlanğıcını "ağ" sözündən alıb. Hindlilər də "od allahı"na "Aqni" deyirlər. Göründüyü kimi, "ağ" sözünün ifadə etdiyi müqəddəslik, ali məna Ağdamın ta qədimdən xüsusi bir məkan olduğuna işarədir.
Ağdam sözünün ikinci hecası olan "dam" sözü qədim insanımızın yaşayış evlərini ifadə edən kəlmədən gəlir və əski Hun sözüdür. Bu söz hun dilindən ruscaya "dom" şəklində keçib.
Araşdırmalardan bu nəticəyə gəlmək olur ki, qədim türkköklü xalqların tanrıçılıq inanclarından olan oda, günəşə inamı digər xalqlardan erkən yaranıb. Bunu həm arxeoloji tapıntılar, həm də qədim tarixi yer adlarının bu günümüzə gəlib çıxmış nümunələri sübut edir. Belə yer adlarından biri də məhz Ağdam sözündə əbədiləşib. Ağdam bütövlükdə qədim türk dilindən "Ocaq evi", "Od evi", "Od məkanı", dolayısı ilə, atəşgah kimi mənalandırıla bilər.
Həsən ƏLİYEV
müstəqil araşdırmaçı
525-ci qəzet.- 2016.- 22 aprel.- S.4