İmperiyalar və onların süquta sürüklənməsi

Proloq

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

1564-cü ildə portuqaliyalılar Çin sahilində lövbər saldılar. Bu, çinlilərin imperiyası ilə Avropa arasında Marko Polonun iki yüz il əvvəlki səyahətindən sonra baş tutan birbaşa əlaqə idi. Həmin vaxt çinlilər buna elə bir əhəmiyyət vermədilər. Çin öz qüdrətinin zirvəsində idi və Yer üzündəki ən parlaq sivilizasiyaya malik idi. Onların imperiyası Mərkəzi Asiya çöllərindən Çin dənizinə qədər, Qobi səhrasından tropik yağış meşələri olan cənubi-şərqi Asiyaya qədər uzanırdı. Pekindəki imperial taxt-tacın özündən razı şəklindəki nəzərində avropalılar ancaq barbarların qeyri-adi bir forması kimi görünə bilərdi. Çin hökmdarları üçün bütün digər ölkələrin liderləri sadəcə Çin imperatorunun kiçik qardaşları idi, o, özü isə Göyün oğlu kimi qiymətləndirilirdi.

Portuqaliyalıların donanması Çin sahilinə gəlib çıxanda, 1369-cu ildən 1644-cü ilədək hökmranlıq edən Min sülaləsi artıq Çin tarixinin böyüklüyünün yeni erasına başlamışdı. Bir sıra qüvvətli hökmdarların başçılığı altında Çin öz hakimiyyətini Monqolustanın içərilərinə və Mərkəzi Asiyaya genişləndirmişdi. Min hətta qısa müddətə də olsa, Vyetnamı da yenidən işğal etmişdi. Şimal sərhədi boyunca onlar Böyük Səddi möhkəmləndirmiş və əsrlər ərzində Çini narahat edən nomad tayfa adamları ilə sülhü bərqərar etmişdilər.

Min sülaləsinin günləri artıq başa çatırdı. 1630-cu illərdə ağır epidemiya xeyli ərazilərdə əhalinin qırılmasına səbəb olmuşdu. Epidemiyadan əzab çəkənlər 1644-cü ildə kəndli üsyanı qığılcımına kömək etdilər. Üsyançılar Pekini tutdular. Sonuncu Min imperatoru sarayın bağındakı ağacdan özünü asmaqla intihar etdi.

Min sülaləsinin devrilməsi mancurlar üçün şərait yaratdı, onlar əkinçi və ovçu xalq idi, bu gün Mancuriya kimi tanınmaqla, Çinin şimali-şərq zonasında yaşayırdılar. Mancurlar Pekini işğal etdilər. Qalib mancurlar Tsin (“təmiz”) titulunun hökmranlığı ilə yeni sülalənin yaranmasını elan etdilər.

Tsin bir sıra güclü hökmdarları ilə şöhrət tapdı. Onlar ölkəni sakitləşdirdilər, bir sıra ciddi sosial və iqtisadi xəstəliklərin əksəriyyətini qaydaya saldılar. İki Tsin monarxı Çində XVII əsrin ortasından XVIII əsrin sonunadək bir əsrdən çox hökmranlıq edib, Mancu Çininin böyüklüyünə öz töhfələrin verdilər. Əhalinin artması hesabına torpağa olan yükün çoxalması çox sayda kəndlilər üçün iqtisadi çətinlik və nəticə kimi hətta üsyan törətdi. Çinin bədbəxtliyindən Tsin sülaləsinin tənəzzülü Avropanın ticarət üçün təzyiqinin daha çox artması ilə bir vaxta düşdü. İlk münaqişə şimaldan gəldi, orada Rusiya tacirləri dəri və xəz axtarırdılar. Çinlə Rusiya arasında rəsmi diplomatik əlaqələr 1689-cu ildə quruldu və iki ölkə arasında müntəzəm ticarət gedirdi.

Dəniz yolu ilə gələn əcnəbilərlə iş görmək daha çətin idi. XVII əsrin sonundan Avropa ticarətində ingilislər aparıcı qüvvə kimi portuqaliyalıların yerini tutdular. Şərqi İndiya Kompaniyası vasitəsilə, bu şirkət həm ticarət birliyi kimi, həm də Asiyada ingilis ərazilərinin inzibatçısı kimi çıxış edirdi. Əməliyyat apararaq ingilislər 1699-cu ildə Kantonda özlərinin ticarət postunu qurdular. Sonrakı onilliklərdə Çinlə ticarət, xüsusən İngiltərəyə çay və ipək ixracı sürətlə böyüdü.

Şərqi İndiya Kompaniyası xeyli mənfəət götürürdü. Lakin ingilislər Çinin sahilləri ilə kifayətlənməyib, digər şəhərlərə çıxmağı tələb edirdilər. Lakin imperator Britaniya məhsullarına heç bir maraq göstərmirdi. İngilis missiyasının başçısı Lord Makartni Çin imperiyasını “qoca, səfeh, pozulmuş müharibə adamı” ilə müqayisə etmişdi.

XV əsrin sonunda Yaponiya anarxiyaya yaxın vəziyyətdə idi, bir neçə qüdrətli şəxs Yaponiyanın birləşdirilməsinə nail oldu. Onlardan biri Tokuqava İenyasu (1543-1616-cı illər) 1603-cü ildə Syoqun (“general”) titulunu qəbul etdi; bu aktla Yaponiyanın bütün syoqunlarından daha qüdrətlisi və uzun ömür sürəni öz erasına başladı. Tokuqava hökmdarları mərkəzi hakimiyyətin bərpasını tamamlamaqla, 1868-ci ilə kimi hakimiyyətdə oldular.

Portuqaliya tacirləri Yaponiya adalarına 1543-cü ildə gəlib çıxdılar və bir neçə ilin içərisində Portuqaliya gəmiləri yapon limanlarında öz müntəzəm postları kimi dayanırdılar ki, Yaponiya, Çin və Cənubi-Şərqi Asiya arasındakı regional ticarətdə iştirak etsin.

İlk İezuit missioneri, ordenin başçısı İqnatus Loyolanın müavini Fransisko Ksavyer 1549-cu ildə bura gəlib, yerli əhalini xristianlığa çevirməkdə bəzi uğurlar qazanmışdı. Əvvəlcə bu qonaqlar salamlanırdı. Hər şeyə maraq göstərən yaponlar tütünə, saatlara, eynəyə və digər Avropa mallarına valeh olmuşdular və yerli kübarlar bütün növlərdən olan Avropa silahlarını və sursatlarını satın almaqda maraqlı idilər. Yapon hökmdarları xüsusən öz düşmənlərində qorunmaqda və adaları birləşdirməkdə kömək edəcək yeni odlu silahlara rast gəlmişdilər. Yapon hərbi arxitekturasına təsir xüsusən güclü idi, çünki yerli ağalar Avropa üslubunda daşdan qəsrlər tikdirirdilər.

Katolik missionerlərin uğurlu, lakin qərblilərin ölkədə olmasına qarşı kəskin reaksiya yaratdı. Missionerlər yerli siyasətə müdaxilə edəndə, Tokuqava bütün missionerləri ölkədən qovdu. Yapon xristianları bu vaxt təqib olunurdular. Xristian kəndlilər qrupu 1637-ci ildə qiyam qaldırdılar, bu qiyam qan tökülməsi ilə yatırıldı.

Avropa tacirləri də missionerlərin ardınca qovuldular. Hökumət Hirado adasında və Naqasakidə iki əcnəbi ticarət postunu bağladı. Yalnız Naqasakidəki kiçik holland icmasına Yaponiyada qalmağa icazə verildi, çünki onlar ispanlar və portuqaliyalılar kimi missionerlərə onların mənafelərinə fəal müdaxilə etməyə icazə vermirdilər. Lakin qalmaq üçün də şəraitlər çətinləşirdi. Hökumət gəmilərinə Naqasaki liman dokuna ildə yalnız bir dəfə girməyə icazə verilirdi və onlar həm də ən çoxu iki, ya üç aylığa burada qala bilərdilər.

6. Amerikalardakı imperiyalar

XVI əsrdə İspaniya və Portuqaliya Amerikalarda iri müstəmləkə imperiyaları yaratdılar. Portuqaliya Braziliyadakı imperiyasından fayda götürməkdə davam edirdi. İspanlar həmçinin nəhəng Cənubi Amerika imperiyasını saxlayırdılar, lakin XVIII əsrdə ispanların əhəmiyyəti kommersial dövlət kimi gümüş mədənlərində istehsalın aşağı düşməsi və İspaniya monarxiyasının yoxsullaşması ilə sürətlə tənəzzülə uğradı. XVIII əsrin başlanğıcından Portuqaliya və İspaniyanın hər ikisi hollandlar, ingilislər və fransızlar tərəfindən öz Amerika imperiyalarına yeni bir meydan oxumanın şahidi oldular, onlar da Yeni Dünyada artan dərəcədə öz müstəmləkə imperiyalarını yaratmağa çalışırdılar. Fransız və ingilis müstəmləkə imperiyaları Yeni Dünyada Qərbi İndiyaların böyük hissəsini əhatə edirdi. İngilislər Barbadosa, Yamaykaya, Bermudaya sahib idilər, fransızlara isə Santo-Dominqo, Martinika və Qvadelupa məxsus idi. Bu tropik adalarda onlar Afrika qullarının işlədikləri plantasiya iqtisadiyyatını inkişaf etdirirdilər. Plantasiyalar tütün, pambıq, kofe, şəkər, Avropada yüksək tələbata malik olan digər bütün məhsulları istehsal edirdilər.

Kariblərdəki şəkər plantasiyaları “şəkər fabrikləri” adlanmaqla, xüsusilə mühüm rol oynayırdı. XVI əsrin son iki onilliyindən Yamaykadakı Britaniya müstəmləkəsi ildə 50 min ton şəkər istehsal edirdi, orada 200 min qara adamın qul əməyindən istifadə olunurdu. Santo-Dominqodakı (sonralar Haiti) fransız müstəmləkəsində eyni vaxtda 3 min plantasiyada 500 min qul işləyirdi. Müstəmləkə ildə 100 min ton şəkər istehsal edirdi. Lakin burada qullarla zorakı rəftardan ölüm dərəcəsi faizi yüksək olmaqla istehsal baha başa gəlirdi. Bu da təəccüblü deyildi ki, Santo-Dominqo ilk yer idi ki, orada 1793-cü ildə qul üsyanı qalxmışdı.

İspaniyanın okeanın o tərəfindəki Amerika imperiyasının bir hissəsi kimi bütün Şimali Amerikaya iddia etməsinə baxmayaraq, digər millətlər bu iddiaya elə bir məhəl qoymurdular. Britaniya müharibə edirdi ki, “sahib olmadan nəyisə öz adına yazmaq heç nəyə kömək etmir”. Hollandlar Amerika qitəsində ilk məskən quran xalqların arasında idi. Onların fəallığı Hollandiya tərəfindən himayəyə götürülmüş ingilis tədqiqatçısı Henri Hadson öz adını daşıyacaq çayı 1609-cu ildə kəşf etdikdən sonra başladı. Bir neçə il ərzində hollandlar Nyu-Niderland qitə koloniyasını qurdular, bu koloniya Hadson çayının mənsəbindən şimalda uzaq Olbaniyə, Nyu-Yorka qədər uzanırdı. Bu gün Steytn adası və Harlem adlananlar hollandların əvvəlcədən Hadson çayı vadisində məskunlaşdıqları vaxtdan qalmışdı.

XVII əsrin ikinci yarısında ingilislərlə fransızların başladıqları rəqabət və bu rəqiblərin illərlə gedən müharibələri holland kommersiya imperiyasının tənəzzülünə aparıb çıxardı. 1664-cü ildə ingilislər Nyu-Niderland koloniyasını tutdular və onun adını dəyişib Nyu-York etdilər. Bundan sonra tezliklə Holland Qərbi İndiya Kompaniyası bankrot oldu.

Həmin vaxtdan ingilislər Şimali Amerikada özlərinin koloniyalarını qurmağa başladılar. Amerikada ilk ingilis daimi məskunlaşma yeri 1607-ci ildə indiki Virciniyada yaradılan Ceymstaun idi. Bu məskən güclə salamat qalmaqla, amerikan torpaqlarının koloniyalaşdırılmasının sübutu olmaqla, heç də vacib olan tez mənfəət gətirməyə qadir olmadı. Dinlə iqtisadi mənafelərin birliyi təcrübəsinə olan istəyi məhz uğurlu məskunlaşma olan Massaçusets Körfəzi Kompaniyası nümayiş etdirdi. Massaçusets koloniyası ilk illərdə (100 nəfərlik qrup bura 1620-ci ildə gəlib çıxmışdı) 4 min sakindən ibarət idi 1660-cı ildən isə sakinlərin sayı 40 min nəfərə çatdı. XVII əsrin sonundan ingilislər indiki Birləşmiş Ştatların şərqindəki dəniz ətrafının əksər hissəsinə nəzarət edirdilər.

Britaniya Şimali Amerikası artıq on üç koloniyadan ibarət oldu. Onlar sıx əhaliyə malik idilər. 1750-ci ildə burada artıq 1,5 milyon əhali var idi və həm də koloniyalar iqtisadi cəhətdən inkişaf edirdi. Bu on üç koloniya qanunvericiliyə malik olmaqla, müstəqil qaydada hərəkət etməyə meyl edirdi. Liman şəhərləri olan Bostondakı, Filadelfiyadakı, Nyu-Yorkdakı və Çarlstondakı tacirlər Britaniya hökuməti tərəfindən olan nizamlanmalara narazılıqlarını bildirir və müqavimət göstərirdilər.

Britaniya koloniyaları həm Şimali Amerikada, həm də Vest İndiyada merkantilist nəzəriyyəni qoruyub saxlamaq rolunu oynayırdılar. Onlar ana ölkəni xammalla təmin edir, bu vaxt axırıncının manufaktura mallarını alırdılar. Naviqasiya hərəkətləri nizamlanmaqla mallar koloniyalardan götürülüb, onlara da satıla bilərdi. Nəzəri cəhətdən ticarətdəki tarazlıq ana ölkənin mənafeyini təmin etməli idi.

Fransızlar da Şimali Amerikada müstəmləkə imperiyasını qurdular. 1534-cü ildə fransız tədqiqatçısı Jan Kartyer Müqəddəs Lavrenti çayını kəşf etmişdi və Kanadanın Fransa torpağı olması kimi iddia irəli sürmüşdü. 1608-ci ildə Semyuel de Şamplen Kvebekdə məskən qurdu və fransızlar Kanadaya müstəmləkə kimi daha çox maraq göstərməyə başladılar. 1663-cü ildə Kanada Fransa taxt-tacının mülkiyyətinə çevrildi və ora fransız əyaləti kimi fransız qubernatoru tərəfindən idarə olunurdu. XVII əsrin ortalarından orada 15 min kanadalı fransız var idi. Lakin 1713-cü ildən Utrext müqaviləsinə görə Fransa özünün Amerika torpaqlarını, rəqibi olan Britaniyaya verməyə başladı. Yeddiillik müharibənin nəticəsi kimi isə 1763-cü ildə öz Kanada torpaqlarının qalanını da İngiltərəyə təslim etdi.

Britaniya və Fransa rəqabəti həmçinin Latın Amerikasında İspaniya və Portuqaliya müstəmləkə imperiyaları arasında da müşahidə olunurdu. İspaniyanın və Portuqaliyanın tənəzzülü hər iki dövləti öz müstəmləkələrindən gələn resurslardan daha çox asılı etmişdi. Bu imperiyaların bir xüsusiyyəti də ondan ibarət idi ki, Mərkəzi və Cənubi Amerikada indi Latın Amerikası adlanan yeni sivilizasiya meydana gəlmişdi.

Qərb yarımkürəsinə gələn ispanlar və portuqaliyalılar sayca yerli hindulardan az idi. Yeni gələnlərin çoxu kişi cinsindən olduğundan onlar yerli qadınlarla təkcə intim yaxınlıqdan həzz almırdılar, həm də eyni dərəcədə onlarla evlənirdilər. Artıq 1501-ci ildə ispan hökmdarları avropalılarla yerli amerikan hindularının evlənmələrinə icazə vermişdilər, həmin nikahdan da metislər əmələ gəlmişdi.

Latın Amerikasına gətirilən adamların digər qrupu afrikalılar idi. Üç əsr ərzində ispanlar və portuqaliyalılar plantasiyalarda işləmək üçün 8 milyon qul gətirmişdilər. Afrikalılar həmçinin Amerikanın multikultural xarakterinə köməklik göstərmişdilər. Afrikalıların və ağların törəmələri olan mulatlar metislərlə, ağların, afrikalıların və yerli hinduların övladları ilə birləşirdilər ki, Latın Amerikasının unikal cəmiyyətini əmələ gətirsinlər. Avropaya və Britaniya Şimali Amerikasına bənzəməyərək, çünki axırıncının əhalisi əsasən Avropadan ağ mənşəyi götürürdülər, Latın Amerikası, burada irq barədə elə bir kəskin münasibət olmadığından, multikultural cəmiyyətə çevrilirdi.

İşğal edilmiş zonaların ekologiyası da avropalılara öz təsirini göstərirdi. Avropalılar Amerikalara atları və mal-qaranı gətirmişdilər, bu, hinduların həyatını inqilabiləşdirmişdi. Mal-qara yetişdirənlər qarğıdalı becərilməsi kimi kənd təsərrüfatı təcrübəsinə yiyələnirdilər, bu da mal-qara yetişdirən iri malikanələrin inkişafına səbəb olurdu. Cənubi Amerika sonralar iri ət məhsulu ixracçısına çevrildi. Avropalılar həmçinin buğda kimi yeni taxıl növünü və şəkər qamışını gətirdilər, onları iri plantasiyalarda yerli və idxal edilmiş qul əməyi becərirdi. Dünyanın digər hissələrinə səfər vaxtı avropalılar həmçinin özləri ilə Yeni Dünyanın bitkilərini oralara gətirirdilər. Beləliklə, avropalılar XVII əsrdə Afrikada şirin kartofun və qarğıdalının (hindu taxılı) becərilməsini tətbiq etdilər.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2016.- 23 aprel.- S.20