Dövlətçilik tariximizdə ulu öndər Heydər Əliyev irsinin müstəsna yeri və
rolu
"İndi Azərbaycan Respublikası müstəqil
dövlət kimi öz dövlətçiliyinin
bütün sahələrində
çox iş
görməlidir.
Dünya miqyasında bir müstəqil dövlət
kimi yaşamaq, beynəlxalq aləmdə layiqli yer tutmaq
üçün Azərbaycan
xalqı həm bugünkü potensialından
səmərəli istifadə
etməli, həm də öz gələcəyi haqqında
düşünməlidir".
Heydər
Əliyev
Azərbaycanın 1960-cı illərin sonundan
başlanan və XXI əsrdə də davam edən şanlı tarixinin otuz beş
illik bir dövrü ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.
Ümummilli liderimiz bütün
bu illərdə Azərbaycanın məsuliyyətini
öz çiyinlərində
daşımış, onu
bir dövlət və xalqımızı bir millət kimi tarixin mürəkkəb
sınaqlarından çıxarmış,
güclü, öz sözü olan demokratik, dünyəvi müasir Azərbaycan dövlətini yaratmışdır.
Respublikamızın çoxəsrlik dövlətçilik
tarixində Heydər Əliyev epoxasının müstəsna yeri və rolu var. Dünya şöhrətli
siyasətçi, görkəmli
dövlət xadimi olan Heydər Əliyev öz müdrik fəaliyyəti ilə çağdaş Azərbaycan tarixinin ən şanlı və parlaq səhifələrini yaradıb. Ulu öndər
Azərbaycanı dünyaya
tanıdıb, onun etibarlı və nüfuzlu tərəfdaş
olduğunu sübut edib. Bu dahi şəxsiyyət bir
qərinəni əhatə
edən dövrdə Azərbaycana rəhbərlik
edib, 5 ildən artıq SSRİ kimi böyük bir dövlətin ali rəhbərlərindən olub.
Böyük öndər
hakimiyyətinin birinci
dövrü haqqında
öz müsahibələrindən
birində belə deyirdi: "14 il burada çalışdım.
Beş ildən artıq Moskvada işləyərkən
yenə də Azərbaycana daha çox vəsait ayırmaqla, respublikamızın
işini daha da irəliyə aparmaqla məşğul oldum. Mən üst-üstə 20 il bu işləri
gördüm".
14 iyul 1969-cu il
Azərbaycanın tarixində
yeni bir mərhələnin başlanğıcı
oldu. Azərbaycan KP MK-nın məhz
həmin gün keçirilən plenumunda partiyanın birinci katibi vəzifəsinə Heydər Əliyev təyin edildi. Bu təyinatdan cəmi 20 gün sonra keçirilən Azərbaycan
KP MK-nın 5 avqust
1969-cu il plenumu respublikada əvvəlki illərdə
baş verən nöqsanların tənqid
olunduğu dönüş
plenumuna çevrildi. Məlum olduğu kimi, 1969-cu ilin iyuluna qədər
keçmiş İttifaqın
bu müttəfiq respublikasının iqtisadi
vəziyyəti ürəkaçan
deyildi. Kənd təsərrüfatında və sənayedə vəziyyət daha kəskin hal almışdı. Yığılıb qalmış problemlər yeni gələn hər hansı rəhbərin vəziyyətini
heç də ürəkaçan etmirdi.
Mən böyük rəhbərimiz Heydər Əliyev haqqında ilk doktorluq dissertasiyasının müəllifi kimi və ulu öndərin irsini, həyat və fəaliyyətini dərindən araşdıran tarixçi-alim kimi bu illərdə bir çox maraqlı faktların üzə çıxarılmasına nail olmuşam. Ümummilli liderin hakimiyyətinin birinci dövründə respublikamız, iqtisadiyyatımız tənəzzüldən inkişafa doğru istiqamət götürdü.Həmin dövrün statistikasına nəzər salanda bunu aydın görmək olar. Məsələn, 1971-ci ildə respublikanın neftçıxarma tarixində ilk dəfə olaraq neft istehsalı milyon tona çatdırılmışdır. Pambıq istehsalı 1971-ci ildə 381,6 min ton idisə, 1981-ci ildə 1 milyon tona, üzüm istehsalı 381,9 min tondan 1 milyon 616 min tona, taxıl istehsalı 211,9 min tondan 1 milyon 150 min tona çatmışdı.Ulu öndərin ölkəmizə rəhbərlik etdiyi birinci dövrdə (yəni cəmi 14 ildə) iri sənaye müəssisələrinin sayı 1048-ə çatdırılmışdı. Əsas istehsal sahəsi olan neft sənayesi, energetika, qara metallurgiya, kimya və neft kimyası sənayesi inkişaf etdikcə Azərbaycan keçmiş SSRİ-nin ən qabaqcıl respublikalarından birinə çevrilirdi. 1982-ci ildə kimya və neft-kimya sənayesinin, maşınqayırma və metal emalının, yüngül və yeyinti məhsulları sənayesinin xüsusi çəkisi sənayenin strukturunda 1913-cü ildəki 14,8 faizə qarşı 75,6 faiz təşkil edirdi.
Həmin dövrdə ən kəskin problemlərdən biri də əmək qabiliyyətli əhalinin işlə təmin olunması, eləcə də əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi məsələsi idi. 1970-ci ildən başlayaraq bu problemin həlli yollarında ardıcıl olaraq görülən işlər, atılan addımlar heç bir effekt vermirdi, orta və kiçik şəhərlərdə, kənd yerlərində əlavə iş yerləri açılması hesabına fəhlə, qulluqçu və kolxozçuların orta illik sayı 813 min nəfər, yaxud 1,5 dəfə artaraq, 1985-ci ildə 2 milyon 360 min nəfərə çatmışdı.
Beləliklə, XX əsrin 70-ci illərindən etibarən möhtəşəm quruculuq missiyasını cəsarətlə öz üzərinə götürən böyük tarixi şəxsiyyət Heydər Əliyev cahanşümul uğurlara imza atmaqla, ölkənin gələcək müstəqilliyinin əsaslarını yaratmağa başladı. Onun uzaqgörən və müdrik siyasəti sayəsində güclü kadr potensialı yaradılmaqla milli təhsil quruculuğu istiqamətində sonrakı uğurların bünövrəsi qoyuldu. Azərbaycanda ali təhsilin inkişafı üçün 70-ci illərdə çox böyük və mühüm işlər görülmüşdür. Həmin müddətdə yeni ali məktəblər - Naxçıvanda, Xankəndində pedaqoji institutlar, İnşaat Mühəndisləri İnstitutu, Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutu, Xarici Dillər İnstitutu, Gəncə Texnologiya İnstitutu açıldı. Ali məktəblərin maddi-texniki bazasının inkişafı üçün böyük işlər görüldü: Azərbaycan Dövlət Universiteti, Neft-Kimya İnstitutu, Tibb İnstitutu və başqa ali məktəblər üçün binalar, tələbələr üçün yataqxanalar tikildi, müxtəlif ləvazimatlar alınıb gətirildi. Bütün bunlar Heydər Əliyevin Azərbaycanda ali təhsilin inkişafına verdiyi diqqət və qayğının təzahürü idi.
Ulu öndər özünün bütün şüurlu həyatı boyu, daim şəxsi nümunəsi ilə sübut etmişdir ki, o, maarif və mədəniyyətimizin, elm və təhsilimizin inkişafı keşiyində dayanmışdır. Digər sahələrdə olduğu kimi, Azərbaycanın təhsil sisteminin son 35 illik inkişafı tarixində əldə etdiyi nailiyyətlər, qazandığı uğurlar müxtəlif mərhələlərdə, xüsusən 70-80-ci illərdə və müstəqillik dövründə aparılan təhsil islahatlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi Heydər Əliyevin böyük və əvəzsiz xidmətlərinin bəhrəsidir.
Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanın Sovet dövründə qazandığı ən böyük nailiyyət ondan ibarətdir ki, həmin dövrdə yaranmış iqtisadi, elmi-texniki və mədəni potensial respublikamızın tam müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərməsi üçün möhkəm zəmin yaratmış oldu.
Kommunist Partiyasının 1969-1982-ci illərdə keçirilən XXVIII, XXIX və XXX qurultaylarının, 55 plenum, 447 Büro və 101 Katiblik iclasının protokol materialları və stenoqrammaları, eləcə də çoxsaylı zona müşavirələrinin, fəallar yığıncaqlarının, müxtəlif görüş və tədbirlərin sənədlərinin təhlili göstərir ki, 1969-1982-ci illərdə respublika iqtisadiyyatında istehsalın sürəti xeyli genişlənmiş, məhsuldarlıq yüksəlmiş, böyük uğurlar, nailiyyətlər qazanılmış, elmi-texniki tərəqqidə böyük irəliləyişlər baş vermiş, yeni, müasir istehsal sahələri yaradılmış, əhalinin maddi rifah halı əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdır.
Ulu öndərin fədakar əməyi və təşkilatçılıq bacarığı sayəsində iqtisadi inkişafın dinamikası Azərbaycanda keçmiş ittifaq respublikaları ilə müqayisədə xeyli yüksək olmuşdur. 1970-1982-ci illərdə Azərbaycan sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə bütün İttifaq respublikaları arasında lider olaraq, plan və tapşırıqların bir qayda olaraq vaxtından əvvəl və artıqlaması ilə yerinə yetirilməsinə nail olmuşdur.
Yeri gəlmişkən, onu da vurğulamaq lazımdır ki, Heydər Əliyev mərkəzdəki nüfuz və səlahiyyətindən istifadə edərək respublikanın xalq təsərrüfatının inkişaf etdirilməsini təmin etmək üçün, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini əhatə edən Sov. İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin bir çox mühüm qərarlarının qəbul edilməsinə nail olmuşdur.Bunlardan1970-ci il iyulun 23-də "Azərbaycan SSR xalq təsərrüfatını inkişaf etdirmək tədbirlərihaqqında"; 1970-ci il iyulun 25-də "Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatını daha da inkişaf etdirmək tədbirləri haqqında"; 1975-ci il iyulun 9-da "Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı istehsalını daha da intensivləşdirmək tədbirləri haqqında"; 1976-cı il iyulun 27-də "1976-1980-ci illərdə respublika sənayesinin ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf etdirilməsinə dair Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin təkliflərinin nəzərdən keçirilməsi nəticələri barəsində"; 1979-cu il fevralın 22-də "Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı istehsalını daha da ixtisaslaşdırmaq, üzümçülüyü və şərabçılığı inkişaf etdirmək tədbirləri haqqında" və s. bu kimi qərarları göstərmək olar. Onu da qeyd edək ki, bu qərarların hər birinin yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün rəsmi Moskvadan Azərbaycana xeyli miqdarda dövlət büdcəsi vəsaitləri ayrılmışdı.
Heydər Əliyev 1987-ci ilin oktyabrında Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun və şəxsən Baş katib Mixail Qorbaçovun yeritdiyi siyasi xəttə etiraz əlaməti olaraq, tutduğu vəzifələrdən istefa verdi.Heydər Əliyevin SSRİ rəhbərliyindən uzaqlaşdırılması, hər şeydən öncə, ermənipərəst M.S.Qorbaçovun Azərbaycana qarşı mənfur siyasətini reallaşdırmaq üçün əvvəlcədən düşünülmüş planlarını həyata keçirmək kimi çirkin məqsədindən irəli gəlirdi.
Heydər Əliyevin rəhbərlikdən uzaqlaşdırılmasının səbəbləri və xalqımız üçün ağır nəticələri tezliklə aşkar oldu. O, bu haqda demişdir: "Siyasi bürodan istefa verdikdən 15 gün sonra Qarabağ məsələsi ortaya çıxdı. Qorbaçovun ən yaxın adamı, iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri, milliyyətcə erməni olan professor Aqanbeqyan Parisdə keçirdiyi bir mətbuat konfransında "Dağlıq Qarabağ Ermənistana verilməlidir" - demiş, bu məsələ ilə əlaqədar Qorbaçovu da qızışdırmışdı. Moskvanın Qarabağ əməliyyatı mənim Siyasi Bürodan getməyimdən 15 gün sonra həyata keçirilməyə başladı. Deməli, bu plan hələ əvvəlcədən hazırlanmışdı, lakin tətbiq olunmasında mən ciddi maneə imişəm".
Ulu öndər Vətənin ağır günlərində xalqının yanında olmağa qərar verdi və bu məqsədlə də Azərbaycana qayıtdı. 20 iyul 1990-cı ildə Moskvadan Bakıya, iki gün sonra isə ağır blokada vəziyyətində olan Naxçıvana gələn Heydər Əliyevi xalq böyük coşqunluqla qarşıladı. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun dediyi kimi: "Moskvadan Naxçıvana qayıdış o dövrün bəzi qəzetlərində yazıldığı kimi, əyalət mərkəzinə yox, Vətənə qayıdış idi; böyük siyasətə yenidən və fəal şəkildə, birmənalı, ardıcıl, qətiyyətli qayıdış idi".
Həmin vaxt Naxçıvan son dərəcə çətin bir şəraitdə yaşayırdı. Bir tərəfdən, iqtisadiyyat dağılaraq tamamilə iflic vəziyyətinə düşmüş, əhalinin maddi durumu isə böhranlı həddə çatmışdı, siyasi burulğanlar, hərc-mərclik burada da baş alıb gedirdi. Digər tərəfdən isə ermənilərin aramsız hücumları bölgədəki ağır situasiyanı daha da mürəkkəbləşdirmişdi. O zamankı Azərbaycan rəhbərliyinin Naxçıvana olan biganə münasibəti nəticəsində muxtar respublikanın acınacaqlı durumu son nöqtəyə gəlib çatmışdı. Belə bir vaxtda xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyevin Naxçıvana gəlişi əhalinin əsl nicatına çevrilmişdi, insanlar onun timsalında öz böyük xilaskarlarını tapmışdılar. 22 iyul 1990-cı il tariximizə böyük bir mərhələnin başlanğıcı kimi daxil olmuşdur. Muxtar respublikanın əhalisi müxtəlif şəhər və kəndlərdən ümummilli liderimizin ziyarətinə gəlirdilər, onun ətrafında sıx birləşmək arzusunda olduqlarını bəyan edirdilər.
Elə həmin gün Naxçıvan şəhərinin mərkəzi meydanında keçirilən möhtəşəm mitinqdə yüz minə yaxın insanın iştirakı da dahi rəhbərə xalqın hüdudsuz məhəbbət və inamının təntənəsi idi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin bildirdiyi kimi, Sovet İttifaqının dağıldığı ərəfədə və ondan sonra Naxçıvan çox ağır günlər yaşayıb. O illərdə ancaq ulu öndər Heydər Əliyevin əzmkarlığı, qətiyyəti və siyasi bacarığı Naxçıvanı böyük bəlalardan qorudu. Azərbaycana edilmiş hərbi təcavüzdən - 1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsindən sonra Heydər Əliyev Sovet rəhbərliyini kəskin şəkildə ittiham etdi və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasından çıxdı. Bundan sonra ona qarşı böyük təzyiqlər başlandı. O, məcbur olub Moskvadan Bakıya döndü. Ancaq Bakıda o vaxtkı rəhbərlik təzyiqləri davam etdirirdi və Heydər Əliyev öz Vətəninə, doğulduğu yerə - Naxçıvana gəldi. Onun gəlişi Naxçıvanı böyük bəlalardan qurtardı. Naxçıvanlılar Heydər Əliyevi qorudular, Heydər Əliyev isə Naxçıvanı qorudu. "Doğma Vətən torpağına heç də yenidən hakimiyyətə qalxmaq ... üçün yox, ancaq və ancaq respublikanın bu ağır və çətin dövründə xalqın dərdinə şərik olmağa, vətəndaşlıq borcumu yerinə yetirməyə, azadlıq uğrunda mübarizəyə qoşulmağa gəlmişəm", - deyən ulu öndər xalqın ən ağır günündə onun yanında oldu. Naxçıvana gəlişindən az sonra, 1990-cı ilin avqustunda gənclərlə görüşdə Heydər Əliyevin dediyi aşağıdakı sözlər onun əsas amalını konkret şəkildə ifadə edirdi: "Mənim başlıca arzum Azərbaycanı siyasi və iqtisadi cəhətdən müstəqil, demokratik respublika kimi görməkdir".
(Ardı var)
İradə HÜSEYNOVA
BDU-nun "Qafqaz xalqları tarixi" kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru, professor, YAP Siyasi Şurasının üzvü
525-ci qəzet.- 2016.- 26 aprel.- S.6