“İvon Bottonun arzuladığı həyat”
və ya tərsinə çevrilmiş dünya
MÜHARİBƏ, MƏHƏBBƏT VƏ
ÜMİD HAQQINDA...
“Bilmirəm, indi açdığınız bu kitab adi
bir qadının qeyri-adi taleyindən bəhs edir, yoxsa qeyri-adi
bir qadının adi taleyindən. Bir müəllif kimi
etiraf edə bilərəm ki, bu hələ mənim
özüm üçün də aydın deyil. Ancaq mən
onu da bilirəm ki, onların ikisindən biri qeyri-adidir...”
Şain
SİNARİA
Bugünlərdə “TEAS Press” nəşriyyat evində
Fransada yaşayan həmyerlimiz yazıçı-jurnalist
Şain Sinarianın “İvon Bottonun arzuladığı həyat”
əsəri işıq üzü görüb. Əsəri
fransızcadan dilimizə Cavanşır Yusifli tərcümə
edib.
Bugünəcən dünya ədəbiyyatında
müharibə mövzusunda saysız-hesabsız əsərlər
yazılıb.
Lev Tolstoyun “Hərb və Sülh”, Mixail Şoloxovun
“İnsanın taleyi”, Ernest Heminqueyin “Əcəl zəngi”, Remarkın
“Lissabon gecəsi”, Kurt Vonnequtun “5 nömrəli sallaqxana”,
Kalvinonun “Vicdan” və onlarla, yüzlərlə təkrarsız
sənət inciləri. Fransada yaşayan həmyerlimiz
yazıçı-jurnalist Şain Sinarianın “İvon Bottonun
arzuladığı həyat” kitabı müharibə-insan-
tale - zaman müstəvisində çox güman ki, XXI əsrdə
müharibə mövzusunda yazılmış ən
yaxşı əsərlərdən biri olacaq. İvon Bottonun
arzuladığı həyatda müharibə yox idi, amma lənətə
gəlmiş müharibə onun bütün həyatını
alt-üst edib cəhənnəmə döndərdi
. 17 yaşlı fransız qızı
itirdiyi cənnəti bir də 66 ildən sonra, 83
yaşında tapdı. Sizə elə gəlmir
ki, müharibənin başqa adı cəhənnəmdi?!
Hər dəfə “İvon Bottonun arzuladığı həyat”
kitabını əlimə alanda əvvəlcə İvon
Bottonun gözləri ilə qarşılaşıram. Kitabın
üz qabığında başını azərbaycanlısayağı
örtmüş fransız qadını yaşıl gözlərini
üzümə dikir. Mən onun
çöhrəsində insan əzabının bütün
naxışlarını, həyatın bütün təlatümlərini
görürəm. O, yaşadığı bütün
müsibətlərə, əzablara, əziyyətlərə
baxmayaraq, əzəmətli və vüqarlıdır. Arxa fonda bir zamanlar İvon Bottonun
yaşadığı xoşbəxt həyatın
simvollarından biri - Eyfer qülləsi ucalır. Bəs əslində müharibənin bitdiyi gün
17 yaşı yenicə tamam olan bu qız nə
arzulayırdı?
Gəlin tələsməyək. Şain
Sinarianın yüksək zövq və peşəkarlıqla
qələmə aldığı “İvon Bottonun
arzuladığı həyat”ı oxuyaq. Bu
əsərin janrı barədə müxtəlif fikirlər
söyləmək olar. “İvon Bottonun
arzuladığı həyat” XX əsrin böyük bir
dövrü haqqında tarixə, faktlara, sənədlərə
əsaslanan yüksək həssaslıqla zərif və incə
üslubla qələmə alınan sənədli-tarixi
romandır. Müharibə dövründə
Avropa ölkələrinin yaşantıları, kommunizmin
gözqamaşdıran yalançı obrazı və
bütün bunların fonunda bir qadının
ağlasığmaz həyat hekayəsi yüksək bədii
dəyərlərlə qələmə alınıb.
Azərbaycan,
İmişli rayonu, Murquzallı kəndi 1 aprel, 2012
“Adım İvondu, familiyam Botto. Səksən üç
yaşım var. Min doqquz yüz iyirmi səkkinci il, iyul ayının 4-də...”
Qəhrəmanımız Monako Knyazlığının
Salin məhəlləsindəki xəstəxanada dünyaya gəlir. Valideynlərinin
xoşbəxtliyi yerə-göyə sığmır.
İvonun böyüyüb xoşbəxt olacağına
heç kimin şübhəsi yoxdu...
19 may
1939-cu il. Fransadan, İtaliyadan min kilometrlərlə
uzaqda Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının
İmişli rayonunun Murquzallı kəndindən olan Şəmməd
Şirməmmədov dəmiryol vağzalında dayanıb gələcəyi
gözləyir...
“İvon Bottonun arzuladığı həyat” kitabında
insanların taleyi sanki səmadan görünən aydın xətlə
izlənilir. Yollar keçmişlə gələcəkdə,
olanlarla olacaqlarda birləşir. Azərbaycanlı
Şəmməd dünyanın düz vaxtı hərbi xidmətə
çağırılır. O, üç nəfər
azərbaycanlı ilə Ukraynada Rava Ruska şəhərində
əsgərliyi başa vurub qayıtmağa
hazırlaşdıqları gecə, hə, o gecə 1941-ci il, iyunun 21-də müharibə
başlayır...
“1941-ci il
iyun ayının 22-də, səhər saat 4-ə yaxın Rava
Ruskadan 1500 km aralıda, Moskva ətrafındakı hökumət
bağında yatan Stalini telefon zəngi oyadır. Xəttin o
biri başında general Jukov həyəcanlı səslə
bircə cümlə deyir: “Yoldaş Stalin, müharibə!” (“İvan Bottonun arzuladığı həyat”).
Şain Sinarianın ustad təhkiyəsini gerçək
faktlar təsdiqləyir, zamanın küləkləri hadisələrin
istiqamətini dəyişir, əsər boyu şaxələnən
xətlər gözlənilməz bir nöqtədə birləşir.
Almanlar
Ukraynanın bir hissəsini işğal edir,Şəmməd
dostları ilə sərhədin o üzündə qalır...
... Bu taleyin zarafatı deyil, bu taleyin özüdür.
Şəmməd və dostları oddan, alovdan keçir,
yaşamaq, sağ qalmaq, vətənə dönəcəkləri
günü yalnız xəyal edirlər...
... İvon artıq böyük qız olub. Atasının kommunizm xülyaları bu diribaş,
qaraşın, yaşıl gözlü qızın xəyallarına
hakim kəsilir. Kranın bir gözündən süd,
bir gözündən bal axan Sovet ölkəsi
üçün ürəyi gedir. Qızıl
ordunun əsgəri Şəmməd də ilk baxışdan
İvona aşiq olub. Üstəlik
milyonlarla insanın qanı bahasına başa gələn
müharibə bitib. İki sevən gəncin
qarşısını kimsə kəsə bilməz. Bircə bu nikaha İvonun anası narazıdır.
Mari Botto ana ürəyi ilə hiss edir ki, qızı getməməlidir.
Amma İvon qərarlıdır...
“Mənim taleyim 17 yaşımda, həyatıma dəyən
güclü bir zərbədən sonra başladı. 1945-ci il avqust ayının
29-da Fransa şəhərindən keçib - SSRİ-yə -
atamın sözləri ilə desək “möcüzələr
ölkəsi”nə gedən qatara minən dəqiqələrdən
mənim taleyimin sayğacı fırlanmağa
başladı...”
O,
möcüzələr ölkəsinin yerində
uçuq-sökük daxmalar, ac-yalavac insanlar,
işıqsız evlər, qəfəsə
salınmış bir dünya görür. Bu zərif
fransız qızı min bir müsibətlə əri Şəmmədlə
İmişli rayonunun Murquzallı kəndinə gəlib tərsinə
çevrilmiş dünyada ağlasığmaz müsibətlərə
düçar olacaq, ilan mələşən düzlərdə
ərini də itirib körpə oğluyla unudulan insana
çevriləcəkdir.
Hamı tərəfindən unudulmaq olar, amma Tanrı
heç vaxt unutmur. İvon Bottonun yalnız bir arzusu var,
oğluna doyunca çörək vermək, onu ölməyə
qoymamaq. Bunun üçün İvon Botto
ikinci dəfə ailə qurmalıdır. Heç
bir sevgidən danışmağa dəyməz, sadəcə
yaşamaq üçün başqa yolu yoxdu.
İllər keçəcək, vətənindən
ayrı düşmüş bu qadın ard-arda 6 uşaq
dünyaya gətirəcək, Tanrı sanki bununla onun tənhalığını
azaldıb, könlünü almaq istəyəcəkdi. İvan Botto nə
zamansa doğulduğu torpağı ziyarət edəcəyini
də xəyal edəcək, ancaq onun məktubları SSRİ-nin
dəmir sərhədlərini keçsə də, dəmir
qanunları keçə bilməyəcəkdir.
“2010-cu
ilin yazında, vətənə qayıtmaq ümidimi tamamilə
itirib, dünyanın Murquzallı adlanan bir küncündə
66 il kölgə kimi sürünən 82 yaşlı İvon
Botto, nəhayət, Allahın diqqətini cəlb edir. May
ayının 10-da Murquzallı kəndinin yanından axan Araz
çayı birdən-birə aşıb-daşır...”
Dəfələrlə ölümlə
qarşılaşan İvon Bottonun həyatını son anda nəvələri
xilas edir.
“... Kim bilir, bəlkə bu müdrik çay o yazıq
qadını Allahın yadına salmaq üçün məcbur
olub bu vasitəyə əl atmışdı? Onun diqqətini Murquzallı kəndinə çəkmək
üçün bu torpaqları öz bulanıq
suallarının altına almışdı? Arazın əsl
niyyətini bilməsək də, bir şeyi dəqiq bilirik: o
gecə bu daşqının qurbanı olan camaatın ah-naləsinə
yuxudan oyanan Allah, gözlərini ovuşdura-ovuşdura
aşağı baxanda, qızı İvonu görüb
tanımışdı... Əlini uzadıb, onu
özüylə aparmaq istəyən Arazın sularından
dartıb çıxarmışdı. Sonra isə...”
...
Daşqınla əlaqədar jurnalistlər bu bölgəyə
gələcək, ömrünün qürub
çağını yaşayan, 66 il Vətən
həsrəti ilə alışıb yanan bu qadının son
istəyini bütün dünyaya bəyan edəcək,
İvon Fransaya gedib əzizlərinin məzarını ziyarət
edəcək və bu qadının həyatı günlərlə
dünya mətbuatının gündəmindən düşməyəcəkdi.
“...İkinci
Dünya Müharibəsi bitəndən sonra bir Sovet əsgərinə
qoşulub Azərbaycana gedən İvon Botto 66 il qürbətdə
yaşayandan sonra nəhayət, öz vətəninə
qayıdıb, valideynlərinin qəbrini ziyarət edə
bildi”.
“Le
Telegramme” qəzeti, 12 oktyabr 2011-ci il,
Fransa.
“... Hə, bu da mənim taleyim. Birinci dəfədir ki, mən taleyimi əvvəldən axıra qədər, necə var elə də kiməsə danışdım...” - deyir İvon Botto. Həyatın hər üzünü görmüş qadın, xoşbəxtliyin dadını, ayrılığın acısını, kədərin min rəngini, ümidin öldüyünü, Tanrının mərhəmətini duyan İvon Botto.
Bütün bunlar “İvon Bottonun arzuladığı həyat”dan çox cüzi məqamlardır. “İvon Bottonun arzuladığı həyat”ı göz yaşı axıtmadan oxumaq mümkün deyil. Kitabın müəllifi Şain Sinarianın ustad qələmi hadisələri şəbəkə kimi bir-birinə hörür, faktları yağ kimi hadisələrin içində əridir, tarixi olaylar öz rəngində, öz axarında əsərdən axıb keçir. Gülüşü unudan qadının duyğularının, hisslərinin, yaşantılarının əksi dünya ədəbiyyatı səviyyəsində oxucuya təqdim olunur.
Böyük məhəbbətin qurbanı da böyük olur. “İvon Bottonun arzuladığı həyat” həm də əsl məhəbbət haqqında ən yaxşı əsərlərdən biridir.
“İvon Bottonun arzuladığı həyat”dan Azərbaycanın başqa bir yeri var. Azərbaycanlıların yüksək mənəvi dəyərləri, hissləri, düşüncələri əsərdən zərif meh kimi əsib keçir.
Ömrünün ahıl çağını yaşayan fransız qadını İvon Botto Dağlıq Qarabağ problemindən, 20 Yanvar faciəsindən, Xocalı soyqırımından azərbaycanlı ana kimi ürək ağrısıyla danışır, həyatının keçdiyi bu torpağa olan sonsuz sevgisini gizlətmir.
Bir ay İmişlinin Murquzallı kəndində İvan Bottonun həyat hekayəsini dinləyən müəllif, sonda ona kömək edən hər kəsə təşəkkür edir. “Mənim son təşəkkürüm isə şəxsən sizə çatacaq əziz oxucum”, - deyir müəllif.
“İvon Bottonun arzuladığı həyat”ı
oxuyan hər bir oxucu sonda yazıçı Şain Sinariaya təşəkkür
etməyi unutmayacaq. Çünki bu kitab müharibə, məhəbbət
və ümid haqqında bənzərsiz bir əsərdir.
Təranə
VAHİD
525-ci qəzet.- 2016.- 30 aprel.- S.9