Doktorantura təhsili haqqında mülahizələr
Azərbaycan
Respublikasında doktorantura təhsili "Təhsil sahəsində"
Azərbaycan Respublikasının Qanununa, Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2003-cü il 21 fevral tarixli 857 nömrəli
Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Alimlik dərəcələrinin
və elmi adların verilməsi qaydaları haqqında
Əsasnamə"yə, Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabinetinin 01 iyul 2010-cu il tarixli 129 nömrəli qərarı
ilə təsdiq edilmiş "Doktoranturaların
yaradılması və doktoranturaya qəbul Qaydaları"na,
23 aprel 2010-cu il tarixli 75 nömrəli qərarı ilə təsdiq
edilmiş "Ali təhsil pilləsinin dövlət
standartı və proqramı"na, 16 mart 2012-ci il tarixli 65
nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş "Ali
təhsilin doktorantura səviyyəsi
üzrə ixtisasların Təsnifatı"na, digər
normativ-hüquqi aktlara və təlimati sənədlərə
uyğun olaraq həyata keçirilir.
"Təhsil
sahəsində" Azərbaycan Respublikasının Qanununda və
"Ali təhsil pilləsinin dövlət standartı və
proqramı"nda doktorantura təhsili bakalavriat və
magistratura (o cümlədən, baza tibb təhsili-rezidentura) səviyyələri
ilə yanaşı olaraq ali təhsil pilləsinin
üçüncü səviyyəsi kimi müəyyən
edilir və yalnız ali təhsilin hər üç səviyyəsini
müvəffəqiyyətlə bitirənlər tam ali təhsilli
hesab edilməlidirlər.
Mövcud
qanunvericiliyə uyğun olaraq hazırda bakalavriat səviyyəsində
ali təhsil yalnız ali təhsil müəssisələrində
həyata keçirilir. Magistratura səviyyəsində təhsil
ali təhsil müəssisələri ilə
yanaşı son illər müvafiq icra hakimiyyəti orqanının
müəyyən etdiyi elmi təşkilatlarda da həyata
keçirilir. Doktorantura səviyyəsində isə təhsil
ali təhsil müəssisələri ilə
yanaşı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında və
doktoranturalar yaradılan elmi (elmi tədqiqat, elmi istehsalat) təşkilatlarda
həyata keçirilir. Ali təhsil pilləsinin
bakalavriat səviyyəsini bitirənlərə - bakalavr
peşə ixtisas dərəcəsi, magistratura səviyyəsini
bitirənlərə magistr elmi-ixtisas dərəcəsi,
doktorantura səviyyəsini bitirənlərə isə fəlsəfə
doktoru (PhD) və ya elmlər doktoru elmi dərəcəsi və
bu dərəcələri təsdiq edən müvafiq dövlət
nümunəli sənəd - diplom verilir.
Bakalavr diplomu onun sahibinə magistraturada təhsilini davam
etdirmək və müvafiq ixtisas üzrə əmək fəaliyyəti
ilə məşğul olmaq, magistr diplomu doktoranturada təhsilini
davam etdirmək, elmi tədqiqat və elmi-pedaqoji işlərlə,
eləcə də müvafiq ixtisas (ixtisaslaşma) üzrə
əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq
hüququ verir.
Fəlsəfə doktoru diplomu onun sahibinə
elmlər doktoru proqramı üzrə doktoranturada təhsilini
davam etdirmək hüququ verir. Fəlsəfə doktoru və
elmlər doktoru diplomu onun sahibinə eyni zamanda müvafiq ixtisas
üzrə və yüksək ixtisaslı elmi və
elmi-pedaqoji kadr kimi tələb olunan sahələrdə əmək
fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verir.
Hər
şeydən əvvəl hesab edirik ki, "Təhsil sahəsində"
Azərbaycan Respublikasının Qanununda və müvafiq sənədlərdə
dəyişiklik aparılaraq doktorantura təhsilinin ali təhsil pilləsinin üçüncü
səviyyəsi kimi deyil, iki səviyyəli (bakalavriat və
magistratura) ali təhsildən sonrakı ayrıca təhsil pilləsi
kimi müəyyən edilməsi daha məqsədəuyğun
olardı. Bunun əsas səbəbləri kimi
aşağıdakıları qeyd etmək istərdik.
1.
Mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq hazırda magistratura səviyyəsinə
qəbul üzrə elan edilən yerlərin sayı ali təhsilin bakalavriat səviyyəsini bitirən
məzunların sayının yalnız 20 faizi həcmində
müəyyən edilir. Nəzərə alsaq ki, magistratura səviyyəsini
bitirən məzunların ən yaxşı halda 20 faizi
doktoranturaya qəbul edilir, onda aydın olur ki, hər il
bakalavriat səviyyəsinə qəbul edilən abituriyentlərin
ən yaxşı halda cəmi 4 faizi (əslində isə 2-3
faizi) son nəticədə tam ali təhsilli hesab edilə
bilir. Başqa sözlə hər il ali təhsilin
bakalavriat səviyyəsinə qəbul edilən abituriyentlərin
96 faizindən çoxu son nəticədə natamam ali təhsilli
hesab edilir ki, bu da ali təhsilin keyfiyyət baxımından
qeyri-müəyyənlik yaradır. Ali təhsil pilləsi iki
səviyyəli müəyyən edildikdə isə hər il bakalavriat səviyyəsinə qəbul edilən
abituriyentlərin ən azı 20 faizi tam ali təhsilli hesab
edilə bilər.
2.
Artıq qeyd edildiyi kimi, ali təhsilin
bakalavriat və magistratura səviyyələrində təhsil
əsasən ali təhsil müəssisələrində həyata
keçirilir və Təhsil Naziliyi tərəfindən idarə
olunur (son illər yalnız magistratura səviyyəsində təhsil
qismən müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən
etdiyi elmi təşkilatlarda da həyata keçirilir və bu
halda da təhsil Təhsil Nazirliyi tərəfindən idarə
olunur). Doktorantura səviyyəsində isə təhsil ali təhsil
müəssisələri ilə yanaşı kifayət qədər
böyük həcmdə tərkibində ali təhsil müəssisəsi
olmayan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında və
doktoranturalar yaradılan elmi (elmi tədqiqat, elmi istehsalat) təşkilatlarda
həyata keçirilir və bu müəssisələrdə
təhsil AMEA və elmi təşkilatların tabe olduqları
müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən Təhsil
Nazirliyinin iştirakı olmadan müstəqil olaraq təşkil
edilir və həyata keçirilir.
3. Ali təhsilin
bakalavriat və magistratura səviyyələrində dövlət
standartının olmasına baxmayaraq doktorantura təhsil səviyyəsinin
dövlət standartı hələ də işlənilməmişdir.
Bu sahədə dövlət standartı Təhsil
Nazirliyi ilə yanaşı AMEA-nın və tərkibində
doktoranturalar yaradılan elmi təşkilatların və
onların tabe olduqları müvafiq icra hakimiyyəti
orqanlarının da nizamnamə və əsasnamələrinə
uyğunlaşdırılmalıdır ki, bu da doktorantura təhsilinin
ayrıca təhsil pilləsi kimi müəyyən edilməsi
zərurətini yaradır.
4. Hazırda ali təhsilin bakalavriat və magistratura səviyyələrində
tədris prosesi tamlıqla Avropa Kredit Transver Sisteminə
uyğun olan kredit sistemi əsasında təşkil olunur.
Aydındır ki, ali təhsilin səviyyəsi kimi və
ümumiyyətlə qloballaşan dünyaya inteqrasiya və
beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşmaq baxımından
doktorantura səviyyəsində də təhsil
kredit sisteminə uyğun olaraq təşkil edilməlidir.
Lakin aydındır ki, bu halda AMEA-nın və tərkibində
doktoranturalar yaradılan elmi təşkilatların və
onların tabe olduqları müvafiq icra hakimiyyəti
orqanlarının da xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır ki, bu da doktorantura təhsilinin ayrıca təhsil
pilləsi kimi müəyyən edilməsi zamanı daha asan ola bilər.
5. Yeri gəlmişkən
qeyd edək ki, hazırda ali təhsilin
bakalavriat və magistratura səviyyələrində dövlət
sifarişi üzrə təhsilin adambaşına maliyyələşmə
mexanizmi əsasında həyata keçirilməsinə
baxmayaraq doktorantura səviyyəsi üzrə bu problem hələ
də həll olunmayıb. Hesab edirik ki, doktorantura təhsili
üzrə adambaşına düşən xərclərin
hesablanması zamanı da AMEA-nın və
tərkibində doktoranturalar yaradılan elmi təşkilatların
və onların tabe olduqları müvafiq icra hakimiyyəti
orqanlarının xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır.
Son vaxtlar elmi ictimaiyyəti narahat edən məsələlərdən
biri də doktoranturada təhsilalanların nisbətən dar
sahədə ixtisaslaşmasıdır. Aydındır
ki, qloballaşan müasir dünyada elmi dərəcəli
yüksək ixtisaslı kadrlardan daha geniş spektrli bilik,
bacarıq və vərdişlərə malik olmaq tələb
edilir. Bu isə təhsil proqramlarına
müvafiq fənlərin daxil edilməsini və təhsil
prosesinə multidissiplinar yanaşmanı tələb edir ki, bu
da doktorantura təhsilinin dövlət standartı
hazırlanarkən nəzərə alınmalıdır.
Hesab edirik ki, doktorantura üzrə təhsil proqramları
(kurikulumlar) təlim nəticələrini və məzmun
standartlarını, tədris fənlərini, həftəlik dərs
saatlarının miqdarını, elmi tədqiqat işinə,
istehsalat təcrubəsinə, dissertasiyanın
hazırlanmasına ayrılan müddəti, elmi-tədqiqat
işinin və istehsalat praktikasının təşkili, elmi
və elmi-metodiki təminatla bağlı tövsiyələri,
təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi və
monitorinqinin aparılması sistemini özündə əks
etdirən dövlət sənədi kimi
hazırlanmalıdır.
Yuxarıda qeyd edilənlərlə yanaşı olaraq
hesab edirik ki, doktorantura təhsilinin dövlət standartı
hazırlanarkən bu sahədəki beynəlxalq təcrübə
də nəzərə alınmalıdır. Beynəlxalq təcrübəyə
uyğun olaraq doktoranturada təhsilalanların bilik, bacarıq
və vərdişlərinin səviyyəsi (təlim nəticələri)
üçüncü səviyyəli Dublin deskriptorları ilə
müəyyən edilir və kompetensiyalar vasitəsilə ifadə
olunur. Təlim nəticələri həm
ümumi təhsil proqramı, həm də ayrı-ayrı fənlər
və modullar səviyyəsində
formalaşdırılır. Nümunə
üçün qeyd edək ki, Qazaxıstan Respublikasında
doktorantura təhsili ali təhsildən
sonrakı təhsil pilləsi kimi müəyyən edilir və
onun dövlət standartı Dublin deskriptorları nəzərə
alınmaqla hazırlanmışdır.
Üçüncü
səviyyəli deskriptorlar təhsilalanlar tərəfindən
aşağıdakı ümumi təlim nəticələrinin
əldə edilməsini nəzərdə tutur:
- tədqiqat sahəsini sistemli başa
düşdüyünü, bu sahədə istifadə edilən
bacarıq və tədqiqat metodları üzrə
ustalığa malik olduğunu nümayiş etdirmək;
- elmi tədqiqatların kompleks prosesini
planlaşdırmaq, işləmək, reallaşdırmaq və
korrektə etmək;
- milli və beynəlxalq səviyyədə dərc
edilməyə layiq olan şəxsi orijinal tədqiqatları
ilə elm sahəsinin sərhədlərini genişləndirmək
üçün töhfələr vermək;
- yeni və mürəkkəb ideyaları tənqidi
təhlil etmək, qiymətləndirmək və sintez etmək;
- öz bilik və nailiyyətlərini həmkarlarına,
elmi ictimaiyyətə və geniş kütləyə bildirmək;
- biliklərə əsaslanan cəmiyyətin
inkişafına dəstək vermək.
Dublin
deskriptorlarına uyğun olaraq doktorantura pilləsində məzunların əldə
etməli olduğu kompetemsiyalar aşağıdakı kimi
müəyyən edilir:
Aşağıdakılar
haqqında təsəvvürə malik olmaq:
- elmlərin təkamülündə
paradiqmanın inkişafının və əvəz
olunmasının əsas mərhələləri;
- təbiət (sosial, humanitar, iqtisadi) elmlərin
məzmun, dünyəvilik və metodoloji xüsusiyyətləri;
- müvafiq bilik sahəsi üzrə elmi məktəblər,
onların nəzəri və praktiki işləmələri;
- müvafiq sahədə dünya və Azərbaycan
elminin elmi konsepsiyaları;
- elmi işləmələrin praktik fəaliyyətdə
tətbiqi mexanizmi;
- elmi ictimaiyyətdə qarşılıqlı
təsir normaları;
- alim-tədqiqatçının pedaqoji və
elmi etikası.
Bilmək
və anlamaq:
- qlobalizasiya və beynəlxalq aləmə
inteqrasiya şəraitində milli elmin müasir tendensiyaları,
inkişaf istiqamətləri və
qanunauyğunluqlarını;
- elmi idrakın metodologiyasını;
- müvafiq sahədə dünya və Azərbaycan
elminin nailiyyətlərini;
- elm və təhsilin sosial məsuliyyətini
(anlamaq və qəbul etmək);
- elmi əlaqələrin və beynəlxalq əməkdaşlığın
təmin edilməsi məqsədi ilə xarici dili;
Bacarmaq:
- elmi tədqiqat prosesini təşkil etmək,
planlaşdırmaq və həyata keçirmək;
- tədqiqat sahəsində müxtəlif nəzəri
konsepsiyaları təhlil etmək, qiymətləndirmək,
müqayisə etmək və nəticə çıxarmaq;
- müxtəlif mənbələrdən
alınan məlumatları təhlil etmək və işləmək;
- müasir nəzəriyyələr və təhlil
üsulları əsasında akademik tamlıqla xarakterizə
olunan müstəqil elmi tədqiqatlar aparmaq;
- yeni ideyalar vermək, öz bilik və
ideyalarını elmi ictimaiyyətə ötürməklə
elmi idrakın sərhədlərini genişləndirmək;
- tədqiqatların müasir
metodologiyasını seçmək və istifadə etmək;
- özünün növbəti peşə
inkişafını planlaşdırmaq və
proqnozlaşdırmaq;
Vərdişlərə
malik olmaq:
- müxtəlif elmi nəzəriyyələri və
konsepsiyaları (ideyaları) tənqidi təhlil etmək, qiymətləndirmək
və müqayisə etmək;
- analitik və eksperimental elmi fəaliyyət;
- tədqiqat nəticələrini
planlaşdırmaq və proqnozlaşdırmaq;
- natiqlik məharəti və beynəlxalq elmi
kofranslarda, seminarlarda və forumlarda çıxış etmək;
- elmi yazışma və elmi ünsiyyət;
- elmi tədqiqat prosesini planlaşdırmaq,
koordinasiya etmək və həyata keçirmək;
- tədqiqat (bilik) sahəsini sistemli başa
düşmək, seçilmiş elmi metodun keyfiyyətliliyini
və nəticəyönümlülüyünü
nümayiş etdirmək;
- elmi tədbirlərdə, respublika və beynəlxalq
səviyyəli fundamental elmi layihələrdə iştirak
etmək;
- kollektivə rəhbərlik etmək və onu
lider kimi idarə etmək;
- elmi və elmi-pedaqoji fəaliyyətə məsuliyyətli
və yaradıcı münasibət;
- patent axtarışı aparmaq və müasir
informasiya və innovasiya texnologiyalarından istifadə etməklə
elmi məlumatları ötürmək təcrübəsinə
malik olmaq;
- məxsusi elmi kəşfləri və işləmələrinə
dair intellektual və müəlliflik hüquqlarını
qorumaq;
- xarici dildə müstəqil ünsiyyət
yaratmaq.
Kompetentliyə
malik olmaq:
- informasiya selinin sürətlə artması və
yenilənməsi şəraitində elmi və elmi-pedaqoji fəaliyyət
sahəsində;
- nəzəri və təcrübi elmi tədqiqatların
aparılması sahəsində;
- elmi tədqiqatlarda nəzəri və tətbiqi
məsələlərin qoyulması və həll edilməsi
sahəsində;
- müvafiq sahədəki problemlərin peşəkar
və hərtərəfli təhlilinin aparılması sahəsində;
- şəxslərarası münasibət və
insan resurslarının idarəedilməsi məsələlərində;
- mütəxəssislərin ali təhsil müəssisələrində
hazırlanması məsələlərində;
- elmi layihələrin və tədqiqatların
ekspertizasının aparılması sahəsində;
- peşə yüksəlişinin daimi təmin
olunması sahəsində.
Qeyd edilənlərlə yanaşı ayrı-ayrı
doktorantura ixtisasları üzrə xüsusi kompetensiyalar
işəgötürənlərin və cəmiyyətin
sosial tələbləri nəzərə alınmaqla əlavə
olaraq işlənilməlidir.
Doktorantura təhsil proqramlarının təhsilalanlar tərəfindən
mənimsənilmə səviyyəsi, başqa sözlə təhsilalanların
bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsi və
keyfiyyəti illik attestasiya, doktorluq imtahanlarının verilməsi,
müvafiq elmi dərəcə almaq üçün
dissertasiya işinin ilkin müzakirəsi ilə müəyyənləşdirilir
və təhsil proqramları dissertasiya işinin müdafiəsi
ilə yekunlaşır.
Təhsilalanların biliyinin qiymətləndirilməsinin
əsas məqsədi doktorantura təhsilinin keyfiyyətinin dəyərləndirilməsinə
və nəticə etibarilə onun yüksəldilməsinə
xidmət etməkdir. Təhsilalanların biliyinin qiymətləndirilməsində
aşağıdakı prinsiplər nəzərdə
tutulmalıdır:
- qiymətləndirmə meyarlarının
ölçüləbilən və etibarlı olması;
- qiymətləndirmədə müxtəlif
metod və vasitələrdən istifadə olunması;
- qiymətləndirmədə ədalətliliyin,
obyektivliyin, şəffaflığın təmin olunması və
qiymətin əsaslandırılması;
- qiymətləndirmədə təhsilalanların
özünüqiymətləndirmə
bacarığının formalaşması, onlarda öz təlimlərini
yaxşılaşdırması istəyinin yaradılması və
təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə nail
olunması.
Son olaraq qeyd edək ki, doktorantura
təhsilinin keyfiyyətini daha da yüksəltmək və
inteqrasiya proseslərini sürətləndirmək məqsədi
ilə bir çox hallarda doktorantlara biri inkişaf etmiş
xarici ölkələrdən olmaqla ikili elmi rəhbər və
ya elmi məsləhətçinin təyin edilməsi zərurəti
yaranır. Hesab edirik ki, doktorantura təhsilinin dövlət
standartı hazırlanarkən bu məsələ də nəzərə
alınmalıdır.
Aydın
KAZIMZADƏ
BDU-nun
elm və innovasiyalar üzrə prorektoru, AMEA-nın müxbir
üzvü, professor
525-ci qəzet.- 2016.-
3 may.- S.4