Nizami Gəncəvinin mənəviyyat dünyasına bir nəzər

MÜTƏFƏKKİR ŞAİRİN BƏDİİ-FƏLSƏFİ DÜŞÜNCƏ SİSTEMİNƏ DAİR QEYDLƏR

(Əvvəli ötən sayımızda)

Nizami dastanlarını yazarkən çox çalışır, mövzu ilə bağlı bütün qaynaqları toplayır, bilgiləri sistemləşdirir, təhlil edir, nəticə çıxarır, yerli-yerində işlədir, onlara bədii don biçir. Nizami bir neçə dil bilir, qaynaqların orijinal mətnini türkcə, ərəbcə, farsca, yunanca, dəricə, yəhudi və nəsranicə oxuyur:

Mən bu dastanı yazarkən,

Söz düz gedirdi, yol isə dolaşıq (idi).

O üfüqləri gəzən şahın izini (əhvalatını),

Bir nüsxədə yığcam yazılmış görmədim.

Xəzinə kimi toplanmış sözlər,

Ayrı-ayrı nüsxələrdə pərakəndə idi.

Hər bir nüsxədən bir maya aldım,

Onu öz şeirimə düzdüm, bəzədim.

Yeni tarixlərdən ziyadə,

Yəhudi, nəsrani, pəhləvi tarixini aradım.

Hər bir kitabdan qiymətlisini seçdim,

Hər qabıqdan onun məğzini aldım.

Hər dildə olan xəzinələri topladım,

Onların hamısından bu dastanı yazdım.

Bu dillərdən agah olanların,

Dili tənədən azad olacaq.

Doğru (söz) tapdığım hər pərdədə,

Sözün zülfünün ucunu burmağa başladım.

Nizami sənətkarlara deyir ki, səmimi olun, sözə, qələmə xəyanət etməyin, ağılabatan sözlər yazın, bilin ki, "ürəkdən gələn söz ürəyə yatar", yalana əsla yaxın durmayın. Şair gecə vaxtı çalışır, səhər vaxtı oyaq olur, bu zaman diliminə "dua vaxtı", "söz və məna vaxtı" deyir. Sən uca Allaha yalvar, Ona təslim ol, qəlbini göz yaşları ilə islat ki, məna bəxş etsin. Nizami yazmağa dua ilə başlayır:

... Gecə və gündüz, axşam və səhər,

Sən yadımdasan, hər nəyi yad etsəm də,

Gecələr yuxuya getməzdən əvvəl,

Təsbehlə Sənin adını təkrar etməyə tələsirəm.

Gecə yarısı yuxudan oyanaramsa,

Səni çağırıram, göz yaşı tökürəm.

Səhər çağıdırsa, yolum Sənədir,

Gecə də, gündüz də pənahım Sənədir.

Gündüz də, gecə də Səndən kömək istəyirəm,

Məni bu işdə utandırma!

Ey hər işi qaydasına salan Allah, elə et ki, mən,

Möhtac olanlara möhtac olmayım!

... Sənin sayəndə ucalan baş,

Heç kəsin əyməsi ilə ayağa düşməz.

Sənin qəhrindən əyilən baş isə,

Heç kimin köməyi ilə ucala bilməz.

Bəli, Sənin işin bəndə yaratmaqdır,

Mənim işim də bəndəlik etməkdir.

... Əvvəl məni şükürə qovuşdur, sonra dövlətə,

Əvvəl mənə dözüm ver, sonra,

Dözə bilməyəcəyim bəlaları,

Məndən uzaqlaşdır, ey ədalətsizlikdən uzaq olan!

Əgər məni bir bəlaya mübtəla etmək istəsən,

Əvvəl mənə səbir ver, sonra bəlanı.

Hansı guşəyə düşsəm də, Sənə həmd və səna oxuyacağam,

Harada oluramsa olum, səni Allah biləcəyəm.

Nizami deyir ki, varlığı Onun gözü ilə oxu, ancaq Ondan istə, Ona şərik qoşma, ibadət və itaətə layiq olan tək varlıq Odur:

... Səni arayanların açarı ona görə boşa çıxdı ki,

Səni öz ölçüləri ilə ölçmək istədilər.

Kim ki Səni Sənin gözünlə görmək istədi,

Bu boş vərəqlərin hamısını parçalayıb atar.

Səni ancaq Sənin vasitənlə axtarıb tapmaq olar,

Özü də gərək başqa qapılara baş vurmayasan.

Nəzər ancaq buraya qədər mənzilləri seçir,

Elə ki buradan ötdün, ürək qorxu ilə dolur.

Mən öz varımı, yoxumu Sənə tapşırdım,

Hesabımın artığını, əskiyini Özün bilərsən.

Nizami zühd həyatı yaşadığını söyləyir. O, könlünü uca Allaha bağlamışdır, bir an (nəfəs) belə Ondan ayrılmaq istəmir. Deyir ki, istəsə idim, zühdün qapısını bağlayıb məclisə gedərdim, insanların sırasına qoşulardım, məclisi qızışdırardım, ancaq mənim ağacım guşədə kök atmışdır, yerindən qoparılsa, kökü quruyar (süst olar). Qırx çilədən və min xəlvətdən sonra məclisə getmək işə yaramaz, sel daşıb coşan zaman Reydən Buxaraya səfər lazım deyil. Xalqa nə qədər az görünsəm, o qədər yaxşıdır, Humay az-az göründüyü üçün humayun oldu.

Nizaminin zühd həyatı dində, elmdə, irfanda dərinləşmə, oxuma, öyrənmə, yazma həyatıdır. O, insanları cəhalət adlı düşmənin pəncəsindən xilas etmək üçün canını fəda edir, gecə-gündüz çalışır, həqiqəti tanıdır, doğru yolu göstərir.

Nizami çilə çəkdiyini söyləyir, deyir ki, insanı acılar yetişdirir, bu dünyadan mənə ancaq məlalət çatdı, xəlvət bir guşədə aram tutmuşam, evin qapısına uca səmalar kimi qıfıl vurmuşam, adam üzünə bağlıdır, bilmirəm ki, dövran necə keçir, yaxşıdan, yamandan dünyada nə keçir, "ölü bir şəxsəm, ancaq mərdanə gedirəm, bu dirilər karvanı ilə gedirəm, ancaq bu karvandan deyiləm", bir nəfəs çəkincə yüz ürək dərdi çəkirəm, uca Allahdan başqa kimsəyə möhtac olmaq istəmirəm, kaş imkanım ola idi, insanı insana möhtaclıqdan qurtara idim, xəlvətə çəkildiyim bu guşə "qan dairəsidir", nəfslə savaş meydanıdır.

Nizami xəlvətdə cihad halındadır, nəfsini məğlub etmək, qəlbini nəfsin əsarətindən qurtarmaq istəyir. Bilir ki, qəlb arınmasa, orada bakirə mənalar doğulmaz, canını (nəfsini) verməsən, mənanı ala bilməzsən, qəlbin soltanı olan uca Allah kirli qəlbə rəhmət, bərəkət və məna nazil etməz. Şair arınmaq üçün çilə çəkir, göz yaşından, üzünün sarılığından öz divarını palçıq samanla suvayır, arpa çörəyi yeyir, nəfsin müqavimətini qırdıqca ürəyi söz xəzinəsinə hamilə olur:

... Mən dünyanı oyunla başa vurmadım,

Yeməkdən, yatmaqdan savayı başqa işim də var idi.

Bir gecə də olsun, mən yatağa rahat girmədim,

Elmin yeni bir qapısını açmadan.

Qəlbim qadın deyil, bəlkə, çaxmaq daşıdır,

Məryəm tək boyludur, ancaq bakirədir.

Ər axtarmağa onun (qəlbimin) ehtiyacı varmı,

O, daşdan, dəmirdən atəş çıxarır...

Nizami deyir ki, qəlb arınmasa, nəfs cilovlanmasa, varlığın uca Allaha təslim olmasa, bakirə mənalardan gözünü yığ, söz dəryasına tilov atma, bil ki, öncə cihad, sonra nemət ölçüsü var. Ucuz sözlərdən qaç, ömrünü israf etmə, dərin mənalar əmək istəyir, çalış, fədakar ol, axtar, yeni, gözəl söz demək mədəndən qızıl çıxarmağa bənzəyir, çox əziyyətli işdir, yetişmiş meyvən yoxdursa, onu bazara çıxarma:

... Bu gözəlin (sözün, əsərin) üstündən ipək örtüyü o vaxt götürərəm ki,

O uca xurma ağacı kimi yetişmiş olsun.

Əgər sən meyvəsi dəyməmiş bir ağaca çatsan,

Onu silkələməyə başlasan, demək, özün kalsan.

Kal əncir əzməklə yumşala bilər,

Ancaq yeyəndə ağzını qanadar.

Budaqda çiçəklər vaxtından qabaq gülməsə,

Ağac bol meyvə gətirər.

Torpağın ki sinəsi boş oldu,

Onun üstündə bina qurmaq olmaz...

Nizami qəlbi arındırmağın yol və metodunu da göstərir:

... Öz qapımı camaatın üzünə suvamışam,

Burada öz taleyimə şad olmuşam.

Qırx gün öz noxtamı bərk tutdum,

Axı qırx gündə gönün aşılanması bitir.

Dörd balışda mən səbat görmədiyim üçün,

Bu dörd divarın içində oturdum.

Dəyirmanıma atılan hər bir arpaya,

Gövhərşünasa bir dürr qaytardım.

O söz yaradan sənətkara min afərin,

Ki, hər bir arpadan bir cövhər yaradır...

Nizami öz dövründə və bu gün "şair saqidən, şərabdan, məclisdən çox danışır" deyərək ona kinayə edənlərə cavab verir. Deyir ki, bu məclis aşiqlərin, elm, irfan əhlinin məclisidir, mey də varlığını uca Allaha təslim edənlərin mükafatıdır, ilahi feyzdir, rəhmət yağışıdır, xeyir-bərəkətdir, mənadır. Sən aşiqləri və aşiqliyi doğru tanı, onlar uca Allah sevgisi ilə məst olmuşlar:

... Ey yollara qalib gələn Xızır, sanma ki,

Meydən mənim məqsədim meydir.

O meydir ki, mən onda dalğınlıq axtarardım,

O dalğınlıqla məclis düzəldərdim.

Mənim saqim-Allahın vədəsidir,

Səbuh-məst olmaq, mey-dalğınlıq üçündür.

Yoxsa Allaha and olsun, ömrümdə heç vaxt,

Dodağımın ucunu da şəraba bulamamışam.

Əgər mənim dodağıma cam dəyibsə,

Qoy Tanrının halalı mənə haram olsun!

Nizami deyir ki, sevgi (eşq) uca Allahın nemətidir, cazibədir, nurdur, o, insanın qəlbini yuyar, onu mənəvi kirlərdən təmizləyər, tərbiyə edər, dəyişdirər. Sevgi gücdür, enerji qaynağıdır, o, insanın bəsirət gözünü açar, ona şəfqət, mərhəmət, səbir bəxş edər, sevdiyinə qovuşdurar. Sevginin ölçüsü itaətdir, sevən sevdiyinə itaət edər. Sevgi hərəkətdir, fədakarlıqdır, sevən sevdiyinə hər şeyini fəda edər. Sevgi ümiddir, sevən yasa batmaz, inanar, çalışar, aktiv olar.

Nizami öz dövründə və bu gün "o, şahları tərifləmişdir" deyərək ona kinayə edənlərə cavab verir. Bir örnək verək. Şair Nüsrətəddin Əbubəkri tərifləməsinin səbəblərini açıqlayır, əslində, bir liderin özəlliklərini sayır: Güclüdür, ölkəsini qoruyur, xəzinəsi insanlara xidmət edir, qayğıkeşdir, nemətlər verir, əvəz istəmir, döyüşkəndir, cəsur sərkərdədir, zahiddir. O, insanları rifah içində yaşatdı, onun əməli ilə "ölkə yaşıllıq tapdı, cənnət oldu", düyünləri açdı, problemləri həll etdi, ədaləti minlərlə ölmüş könlü diriltdi, xeyir işin dalınca getdi, xeyirxah oldu, uca Allahı unutmadı, fateh idi:

... Bunlardan başqa mən səndə yenə altı xislət görürəm,

Qoy onlar aydan-aya, ildən-ilə möhkəmlənsin.

Biri odur ki, öz bəzəkli xəzinəndən,

İstənilməmiş arzuları belə verirsən.

İkincisi - sənin kərəminin (insanlığının) ölçüsü yoxdur,

Özü də haqqını biləndən əvəz istəməzsən.

Üçüncüsü - ürəyin şəfqətlə bəzənib,

Məzlumu sən dada çatdırırsan.

Dördüncüsü - sən bayrağı Sürəyyaya taxmısan,

Xurşid kimi qoşunu təkbaşına qaçırdırsan.

Beşinci odur ki, müqəssir üzr istəyərsə,

Öz kərəminlə onun günahını, əfv edərsən.

Altıncısı-əhdə, peymana sadiq qalmaqdır,

Vəfadarlığı heç vaxt unutmamaqdır.

Altı cəhət qoy sənin nurundan məhrum olmasın,

Sən bu altı xislətdən uzaq olmayasan!

Siracəddin HACI

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutunun aparıcı elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2016.- 5 avqust.- S.4.