“Azərbaycan” qəzetində

parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında 8-ci iclas

(keçən nömrədən mabəd)

Qanun layihələrinin müzakirəsindən sonra növbətdə parlaman baş katibinə iki müavin seçmək məsələsidir.

Katib müavinləri

Sədr təklif ediyor baş katibə müavinlər seçilsin.

“Müsavat” nümayəndəsi təklif ediyor ki, müavinlərin biri “Əhrar” fraksiyasından, digəri də azlıqda qalan millətlər fraksiyasından olsun.

Koxman - Azlıqda qalan millətlər fraksiyonu tərəfindən bəyan ediyor ki, onlar namizəd verməkdən imtina ediyorlar.

Vinoqradov - Bəyan ediyor ki, slav-rus nümayəndələri də müavin katibliyə namizəd göstərmiyəcəklərdir.

Məhəmməd Əmin - O halda bitərəflərdən olsun.

Bitərəflər dəxi namizəd vermiyor.

Şəfi bəy - O biri firqələr namizəd göstərmək istəməzsələr biz “Müsavat”dan göstərəriz.

Nəticədə “Əhrar” fraksiyonundan Bayram Niyazi Kiçikxanov və “Müsavat”dan Hacınski Mehdi bəy əfəndilərin namizədligi qonularaq əksəriyyəti-ara ilə məzkur iki zat baş katibə müavin seçiliyorlar.

Komissiyaların təkmili

Bundan sonra sədr bəyan ediyor ki, komisyon əzalarından bəziləri nazir, digərləri heyəti-mürəxxəsə təyin edildiklərindən, bəziləri məzuniyyətə getdiklərindən məzkur əzaların yerinə yeni adamlar göndərərək komisyonları təkmil etmək lazımdır. Binaənileyh xahiş olunur firqələr yeni namizədlər göstərsinlər (Sədr hankı komisyondan kimlərin getdiklərini elan ediyor, Məclis yeni namizədlər göstəriyor).

Məclisi-Məbusan mühafizəsi

Növbədə Məclisi-Məbusan mühafizəsi üçün qvardiya təşkili məsələsidir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Həzərat! Biliyorsunuz ki, Məclisi-Məbusanın mühafizəsi məsələsinin həlli lazımdır. Bizə bir qüvvə lazımdır ki, iclas günləri hətta sair vəqtlərdə Məclisi-Məbusan binasını mühafizə etsin. Hazırda şəhərimizdə polis nəfəratı var, şəhərin asayişini gözlüyor. Fəqət bunlardan bir dəstə ayıraraq Məclisi-Məbusan qaravulu təyin etmək mümkün degildir. Zira böylə olsa şəhər mühafizəsi zəifləşir.

Binaənileyh biz başqa bir çarəyə təvəssül etməliyiz, bilxassə ki, ümumiyyətlə parlamanların ixtiyarı var kəndi mühafizələri üçün xüsusi dəstə təsis və təşkil etsinlər. Bizə də lazımdır böylə bir bölük təşkil edək. Bu surətlə təşkil olunan mühafizə bölügü Məclisi-Məbusana tabe oluyor. Və həmişə parlamanı mühafizə ediyor. Onun məxarici də parlaman öhdəsinə oluyor. Bu bölük Məclisi-Məbusan mühafizəsilə bərabər ümumi asayişi də düşünməlidir. Zikr olunan işlərə baxmaq üçün hər parlamanda bir müdafiə komisyonu təşkil olunur ki, mühafizə bölügünü tənzim ediyor və bu məsələyə aid işlərə baxıyor. Bunun üçün ayrıca bir qanun layihəsi lazım görülməyərək ancaq təklif ediriz 5 nəfərlik bir müdafiə komisyonu seçilsin.

Sədr - Namizədlər göstərilməsini təlif ediyor.

Bitərəflər namindən Əbuzər bəy Rzayev böylə bir siyahı göstəriyor:

Musa bəy Rəfiyev (“Müsavat”), Cəmo bəy Hacınski (Sosialist), Qara bəy Qarabəyli (“İttihad”), Aslan bəy Qardaşov (“Əhrar”) və Xosrov bəy Sultanov (Bitərəf).

Təklif və siyahı ittifaqi-ara ilə qəbul olunaraq Divani-Rəyasətə tapşırılıyor ki, mühafizə bölügü təşkili üçün smeta hazırlayaraq parlamana təqdim etsin.

Kredit

Lavazim komissiyası sədri C.Hacınski parlaman binasında təmirat işləri üçün 50 min manat avans buraxılmasını təklif ediyor.

Təklif qəbul olunur.

Şəki yolları həqqində

“Əhrar” fraksiyası tərəfindən yollar naziri naminə Şəki-Zaqatala ətrafındakı yollar həqqində verilmiş bir sorğuyu katib oxuyur.

Abdulla bəy Əfəndiyev və Kiçikxanov sorğuyu müdafiə edərək birər nitq söylüyor, ümumiyyətlə, hər məmləkət üçün yolların əhəmiyyətini göstərərək məhsul nöqteyi-nəzərindən Azərbaycanın ikinci Bakısı hesab etdiyi Şəki və Zaqatala yollarının qayət fəna olduğunu qeydlə diyorlar ki, orada neçə ildir ki, yollar təmir edilmiyor. Kəndlilər böyük xəsarətə düçar oluyorlar, milyonlarca pud meyvə yolsuzluqdan xarab olub çürüyür, əhali isə bundan böyük zərərlər çəkiyor. Halbuki məsələn, Zaqataladan Gəncəyə gedən qısa bir yol təmir edilərsə, meyvələr bazara gətirilərək satılar. Bu yolu təmir etmək hökumət xəzinəsinə də güc olmaz. Çünki Gürcüstana göndərilən mallardan alınmış 200 min manat gömrük bu məqsədə sərf edilə bilər.

Məlikaslanov - Sorğuya hökumət tərəfindən təriq və məabir naziri Xudadad bəy Məlikaslanov həzrətləri cavab verərək bəyan ediyorlar ki:

Adətən yollara iki nöqteyi-nəzərdən baxılar: sövqülceyş və ticarət nəzərindən, birinci yollar həmişə hökumət xərcilə təmir edilir, ikinci isə zemski xərcdən. Azərbaycan yollarının həpsi bu vəqtədək (15 versti müstəsna olmaq üzrə) canişinlik vasitəsilə Zemstvo xərcinə təmir edilərdi və bu yollara əhəmiyyət verilməzdi. Şimdi məzkur yollar Azərbaycan hökumətinə keçdikdə işlər dəgişmişdir. Bən özüm bu xüsusda hökumətə bir qanun layihəsi vermişəm.

Bu günlərdə hökumətdə qəbul və parlamana idxal ediləcəkdir. Məzkur qanuna görə yolların həpsi təriq və məabir nəzarəti idarəsinə keçəcək və xəzinə xərcilə təmir ediləcəklərdir.

Ümuri-xeyriyyə nazirinin məktubu

Bundan sonra katib ümuri-xeyriyyə nəzarətindən varid olmuş bir məktubu oxuyor. (Məktub ruscadır).

M.Ə.Rəsulzadə - (yerindən) O nədir bən anlamıyoram. Nə üçün yabancı dildədir.

Səslər - Qaytarın, öz dilimizdə yazsınlar.

Əsas etibarilə kağızın geri qaytarılması qərarlaşdırılmaqla bərabər məktubun məzmununa əməl olunur və Zəngəzur qaçqınlarının əsəfəngiz bir halda olduqları nəzərə alınaraq qərar veriliyor ki, məbus Klinovskinin qaçqın işlərinə baxmaq üçün göndərilməsinə etiraz edilməsin. Amma bu iş üçün bir də ayrı bir məbus göndərilməyərək nəzarətə tapşırılsın ki, lazım olsa oraya başqa bir təbib də göndərsin.

Bitərflər deklarasiyası

Axırda Yusif Əhmədov - növbədən xaric səs alaraq bir müqəddimədən sonra bitərəflər fraksiyonu tərəfindən zeyldəki deklarasyonu oxuyur:

Keçirdigimiz ağır tarixi bir zamanda bizim siyasi və ictimai həyatımızda Azərbaycanın istiqlaliyyəti və bu istiqlaliyyəti mühafizə etmək ən əsaslı bir məsələlərdən olsun gərək. Bu məsələyi layiqincə ifa üçün məmləkətin daxilində və xaricində cəmaətin etibarını qazanan hökumət olacağı aşikardır. Bu hökumət kəndi fəaliyyətində istiqlaliyyətə və məarifi-mədəniyyətə çıxmağa çalışan məmləkət parlamanındakı bitərəf nümayəndələri dəstəsinə dayaqlanmalıdır. Fikrimizcə bunlar cəmiyyətimizin ən səlahiyyətli və məmləkət əfkarını düzgün əksəndaz edici bir dəstədir. Bundan dolayı parlamanda hazır olan bitərəf üzvlər xüsusi bir dəstə təşkil edərək Azərbaycanın istiqlaliyyətini hər növlə müdafiə və istər daxildən və istərsə xaricdən üzərinə gələn qara qüvvələrdən mühafizə edəcəkdir. Bununla böylə bitərəflər dəstəsi aşağıdakı məqsədləri təqib edəcəkdir:

1. Tez bir zamanda istiqlaliyyətimizi müdafiə edə biləcək qüvvətli ordu təşkil edilsin.

2. Dörd quyruqlu üsul ilə seçilmiş qanunverici bir palata ilə təşkil ediləcək parlamentolu və demokratik cümhuriyyənin xəlq hakimiyyəti əsasilə möhkəmləşməsinə var qüvvəsilə çalışacaqdır.

3. Hər növ zəhmətin mühafizəsi və yaxşılaşması üçün bütün yerlərin, hətta xüsusi əmlakın dəxi kəndlilər arasında təqsim edilməsi üçün məmləkətimiz həyatında ictimai təğərrüatın geniş surətdə tətbiq edilməsini tələb edəcəkdir.

4. Məmləkətimizdə Rusiya inqilabi-kəbirinin qazancları (hürriyyət, mətbuat, kəlam, ittifaq və qeyrə) həyata tətbiq edilməlidir.

5. Vergilər füqəra sinfi öhdəsindən götürülüb sərvətdarlar boynuna atmalıdır.

6. Qonşu millətlər ilə sülh və müsalimətlə yaşamalı.

7. Hökumət və ictimai həyatın hər bir dairələrində əqəliyyət təşkil edən millətlərin hüququ təmin edilməlidir.

8. Tez bir zamanda Məclisi-Müəssisan çağırmalı.

Həmin bitərəflər dəstəsi məzkur əsasları həyata tətbiq etdikdə keçirdigimiz zamanın şəraitini nəzərə alıb, əhalinin bir və ya digər dəstəsi və sinfi degil, bəlkə ümum cəmaətin mənafeyini gözləyəcəkdir. Biz anlıyoruz ki, ümumi bəşəriyyət amalına yetmək üçün cəmaət nifaqla degil, bəlkə bütün yaradıcı qüvvələri birləşib millətin parlaq bir surətdə nəşvü-nüma tapmasına səbəb olmalıdır.

“Azərbaycan”, 20 yanvar 1919, №92

Təriq - yol

Məabir - keçidlər

Sövqülceyş - hərbi yol

Təğərrüat - dəyişmə

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında 9-cu iclas

Şənbə günü qanuni-saninin 25-i saat 12-də Məclisi-Məbusanın iclası təyin edilmişdi. Ancaq bir saatdan ziyadə təxirlə açıldı: növbədəki məsələlər:

1- Hökumət ixtiyarına 20 milyon manat kredit buraxılması həqqində qanun layihəsi.

2- Gəncə bələdiyyə idarəsinə 450 min manat faizsiz borc verilməsi.

3- Bakı bələdiyyə idarəsinə 2 milyon 300 min manat borc verilməsi.

4- Ədəmi-ictima qanun layihəsi.

5- Məsai nəzarəti təşkilatı.

6- Ticarət və sair müəssisələr vəkalətnamələrinin təcdidi məsələsi.

7- İttihad fraksiyonunun neft, bez və qeyri şeylər ehtikarı həqqində sorğusu.

8- Bakı və Şəki qəzaları ilə yəhudi və ukraynalıların məbusluq yeri istəmələri həqqində.

9- Daxil olmuş kağızlar.

10- Məsai nəzarətinə istizah.

11- Dağıstan Cümhuriyyəti parlamanının güşadı münasibətilə təbrik teleqrafı göndərilməsi.

12- Məbus Bağır Rzayevin yerinə İbrahim Əliyevin namizədliyi.

20 milyon təxsis

Ruznameyi-müzakirat qəbul edildikdən sonra hökumətə 20 milyon manat kredit buraxılması həqqindəki məsələyə keçərək katib əfəndi idxal edilmiş olan zeyldəki qanun layihəsini oxuyur:

İzahnamə

Hökumət binagüzarlığına 20.000.000 rubləlik kredit açılmaq xüsusunda qanun layihəsi

Keçirməkdə olduğumuz əhvali-fövqəladə zeyldə mühərrər qanun layihəsinin natiq bulunduğu fondun təsisini tələb ediyor. Əsasən fonda məhsubən ediləcək məsarifin smetaya idxalı icab etdigi halda lüzumi sırasilə, yəni müəssisələr açıldıqca müsərrəhən təyin ediləcəgindən məzbur məsarif birdəfəlik, müntəzəm tərtib edilmiş müəssisələr smetasına düşməməklə bərabər heç bir vəchlə gecikdirilməyəcək bir mahiyyətdədir.

Hal-hazırda gərək mərkəzi, gərək məhəlli müəssisələrin bir çoxu ya yenidən yapılmaq, yaxud kökündən dəgişmək dövrəsində bulunduğu üçün məzkur müəssisələrin smeta layihələri də hənuz qüvveyi-təşriyyə təsdiqinə məzhər olmadıqlarından aid bulunduqları dairəyi-səlahdidinə təqdim olunmamışdır.

Məəmafiə çox vəqt təxiri əsla mümkün olmayan məsarif mütəaqibən zühur etməkdə və layənhəl buraxmaları da qeyri-qabil bulunmaqdadır. Ələləksər bu kibi dövlət üçün zəruri bulunan məsarif bir gün belə olsun təxir ediləməzlər. Halbuki onları qüvvəyi-təşriyyədən keçirmək pək çox zəmanə mütəvəqqif olduğundan dövlət mənafeyinə son dərəcə suyi-təsir göstərə bilər.

Sərd olunan mülahizələrə məbni Heyəti-vükəla bərvəchizir qanun layihəsini Azərbaycan Məclisi-Məbusanı səvabdidinə təqdim etməyi təhti-qərarə aldı.

1- 1919 sənəsində vaqe olacaq və şimdidən təyini qeyri-qabil olmaqla bərabər, müstəcəl bulunan və gələcəkdə smetaya idxal ediləcək olan məsarif üçün Azərbaycan hökumətinin binagüzarlığına 20 milyon (20.000.000) rubləlik kredit açılsın.

2- Fövqüzzikr kreditdən olunacaq məsarif hər dəfə Heyəti-vükəla qərarilə ifa edilsin.

Rəisi-Vükəla: Fətəli xan Xoyski

Maliyyə naziri

Layihə maddəbəmaddə müzakirə edilməgə başlıyor.

Birinci maddə oxunuyor.

Əhməd Cövdət - Söz alaraq əsas etibarilə hökumət ixtiyarına kredit açılmasını həqli görüyor, hər dəqiqə hər məxaric üçün parlamandan pul istəmək mümkün olmadığından birdəfəlik hökumət ixtiyarına bir məbləğ buraxılmasına razı oluyor. Fəqət 20 milyon manatı çox görərək diyor ki:

Hökumət üçün böylə bir fond lazımdır. Fəqət bən və zənnimcə yoldaşlarımın bir çoxu da bu rəydəyik ki, birdən birə 20 milyon verilməsin, hələlik fövqəladə məsarif üçün 10 milyon kifayətdir, zənnindəyiz. İmdi 10 milyon buraxılsın, gələcəkdə hökumətin fəaliyyətinə gərək nə lazım olarsa yenə müraciət edər, yenə pul buraxarıq.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Kredit açılması məsələsinə əsas etibarilə Əhməd bəy də etiraz etmiyor. Fəqət onun çoxluq-azlığından bəhs ediyor. Yalnız burası var ki, hökumətin ehtiyacını onun fəaliyyəti ilə əlaqədar tutmaq istiyorlar. Amma bəncə hökumətin ehtiyacını büdcə ilə əlaqədar tutub, milyonlar ilə ölçmək olmaz. Hökumətə etimad və etibar bəyan edilmişdir. Böylə isə təxsisat məsələsini onun fəaliyyətilə əlaqədar tutmaq müvafiq degildir. Biz anlıyoruz ki, hökumətin bir aylıq fövqəladə məsarifi 10 milyondan fəzlə olmaz. Fəqət milyonun mahiyyəti nədir? Əski qiymətlə götürülərsə, 20 milyon manat 200 min manat hökmündədir. Bu isə hökumət üçün çox degildir. Bilxassə bir ayadək hökumətin smetası hazır olacaqdır, o vəqt təxsisat dəxi smeta üzərinə olar. Amma imdilik 20 milyon çox degildir. Həm də bu məsələyi hökumətin fəaliyyəti ilə əlaqədar tutmayı bən münasib görmüyoram.

Sədr - Hər iki təklifi səsə qoyur. Əksəriyyəti-ara ilə 20 milyon buraxılması həqqindəki təklif qəbul olunur.

Sonra qanun layihəsi maddəbəmaddə oxunaraq ittihadi-ara ilə qəbula keçiyor.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2016.- 13 avqust.- S.21.