Böyükkişi Mirzəzadə:
böyük vətəndaş və şair
QƏRBİ AZƏRBAYCANDA YARANMIŞ POEZİYADA MİLLİ BÜTÖVLÜK VƏ İSTİQLAL MÜBARİZƏSİNİN İNİKASI
(Əvvəli ötən sayımızda)
Milli və poetik tariximizin bilicisi, əsl varisi kimi çıxış
edən Böyükkişi
Mirzəzadənin şeirlərində
böyük vətəndaş
və sənətkar şəxsiyyəti üzvi
surətdə birləşmişdir.
Keçmişlərin unudulmasından narahatlıq,
doğma xalqının
ictimai-siyasi qadağalar
və repressiyalar nəticəsində öz
mənliyini, mahiyyətini
itirmək təhlükəsi,
milli gələcəyin
dumanlı olması və çağdaş Vətən övladlarının
hamısında milli qeyrətin, təəssübkeşliyin
yetərincə olmaması
şairi iztirablara salır.
O, öz şeirləri ilə milli varlığımızı qorumağa
və hifz etməyə çalışır.
Milli və mənəvi mədəniyyətimizin gələcək
nəsillərə zədələnmədən
və öz mahiyyətini itirmədən
çatmasını ürəkdən
arzulayır. Böyükkişi
Mirzəzadə poeziyasının
həm milli-mənəvi
dəyərlər, həm
də bədii ənənələrin, poetik
sərvət və dəyərlərimizin daşıyıcısı
olduğunu da Xalq şairi Nəriman Həsənzadə
yerli-yerində vurğulayır:
"Şair Təmkin
Azərbaycan şeir texnologiyasının bütün
üsullarından məharətlə
istifadə edə bilir. O, həm şeirdə, həm qəzəldə, həm rübaidə, həm təcnisdə, həm dodaqdəyməzdə özünü
uğurla sınaya bilir. Onun fikri istənilən
janrda dolğundur, təkrarlanmır, Azərbaycan
dilinin ahənginə uyğundur. O, şeirə
axıcılıq verən
sözlər seçir,
başqa dillərin sözlərindən istifadəyə
meylli deyil, bəndləri, misraları
asanlıqla yadda qalır".
Təmkinin yaradıcılığı öz
sənətkar və vətəndaş əqidəsinin
uyğunluğu ilə
diqqəti cəlb edir. Müəllif ilk əsərlərindən son
əsərlərinə qədər
öz millətinə
və vətəninə,
sənətin saflığına
və dəyərinə
sadiq qalmağa çalışıb. O, öz şeirlərindən
birində söylədiyi
kimi:
"Bir zaman heç
idim, heçdən yarandım,
Dərk etdim dünyaya gələndən sonra.
Həyatın sirrini anladım, qandım,
Yaxşını, yamanı biləndən sonra.
Qara günlər düşdü
cavan yaşıma,
Qəzalar, qovğalar gəldi
başıma,
Fələk zəhər qatdı,
bildim aşıma,
Əl çəkdi
göz yaşım siləndən sonra".
Şairin bütün yaradıcılığı
boyu öz sənət kredosuna və həyatda gördüklərinə, yaşadıqlarına
və yaşantılarına
sənətkar səmimiyyəti
və sədaqəti ilə yanaşmağa çalışdığını müşahidə edirik. Bu tendensiyalar-mənəviyyat və
mədəniyyətinizi, milli
bədii dəyərləri
və təcrübəni
qoruyub saxlamaq, Vətən və yurd yaddaşını, amansız təqib və təzyiqlərə
baxmayaraq xalqın təfəkküründən silinməməsinə
çalışmaq Təmkinin
əsərlərində nəzərəçarpan
poetik fəzilətlərdir.
Müəllif öz əsərlərini
xalqımızın sevdiyi
bədii forma və şəkillərdə yazmağa
çalışırdı. Elə bu səbəbdən də onun şeirlərinin
bir hissəsi klassik poetikamızın populyar janrları olan rübai və qəzəl janrındadırsa, əksər
şeirləri isə
şifahi ədəbiyyatımızın
geniş yayılmış
janrları hesab olunan qoşma, gəraylı, ustadnamə
və nəsihətnamələr,
divanilər, gözəlləmə,
təcnislər və
s. şəkillərdədir. Şair qələm çaldığı
əksər ədəbi
janrlarda uğur qazanmış və qəlbində yuva salmış ən munis, müqəddəs Vətən dərdlərini,
vətən həsrətini
yorulmadan, ürəkdən
vəsf etmişdir.
O, qəlbinin bütün
səmimiyyəti ilə
Vətənə üz
tutub deyirdi:
Soruşdu birisi sevdiyin nədir?
Dedim: - Ana,Vətən, Eli sevirəm.
Duyub, düşündüyüm, dərk
elədiyim,
Anam öyrətdiyi
dili sevirəm.
Sevirəm muğamı, mahnı
səsini,
Aşığın saz tutub deyişməsini,
Xalqımızın adət-ənənəsini,
Məclisləri mey-məzəli sevirəm.
...Məskənim olubdu o qarlı dağlar,
Çəmənli yaylaqlar, sərin
bulaqlar,
İldırımlar çaxar, buludlar ağlar,
Qayadan süzülən
seli sevirəm.
Şairin Vətən həsrəti,
Vətən məhəbbəti
və döyüşkən
vətənpərvərlik duyğuları ilə yoğrulmuş şeirlər
xüsusi ilə diqqəti cəlb edir. Vətəndaşlıq hissləri və
ovqatı müəllifin
bütün yaradıcılığına
hopmuşdur. Amma
onun bir sıra əsərlərində
bu motivlər
daha çox nəzərəçarpır. Xüsusən, müəllifin "Seçilmiş əsərlər"ində
"Vətən, millət
mövzuları" sərlövhəsi
altında cəmlənmiş
şeirlər bu nöqteyi-nəzərdən daha
maraqlı və cəlbedicidir. Cəsarətlə söyləmək mümkündür
ki, bu silsilədən
olan 20-yə yaxın şeir öz estetik pafosuna və məzmununa görə qeyri-ixtiyari olaraq qəlbinizi riqqətə gətirir.
"Vətən, ey Vətən!", "Sevirəm",
"Cavadxan babam",
"Demə o yerlərdə
nəyim var",
"Tiran dağıldı", "Hünər, qeyrət dəmi", "Bu millət",
"Bizimkidir". "Türk
oğluyam", "Axşamlar",
"Qalmadı", "Şikayət",
"Vurğunluq", "Biz niyə beləyik",
"Əsgər andı",
"Amandı" və
s. şeirlər ustad sənətkarın həmişə
Vətən üçün
döyünən və
düşünən qəlbindən
süzülüb gəlmiş
emosional poetik nümunələrdir. Bu şeirlərin hər biri XX yüzilin amansız faciələri,
müsibətləri haqqında
gələcək nəsillərə
ünvanlanmış nisgilli
və unudulmaz yaşantılardır. Milli yaddaşın
qırıqlığını aradan qaldırmaq, Vətən yaddaşını
bütövləşdirmək nöqteyi-nəzərindən bu
əsərlərin əhəmiyyəti
və qiyməti əvəzsizdir.
Azərbaycanda bədii təfəkkür
nümunələrinin, o cümlədən,
ədəbiyyatın dəyərini
və gərəkliliyini
təyin edən əsas məhək daşlarından biri də Vətənimizin taleyindəki ən acı və qanlı hadisələrə
münasibətdir.
Azərbaycan ədəbiyyatında Babək
hərəkatına, orta
əsrlərin feodal müharibələrinə, Türkmənçay
müqaviləsinə, Cavad
xan, Fətəli xan, Kalbalı xan kimi tarixi
şəxsiyyətlərə həsr edilmiş onlarla bədii əsərlər yazılmışdır.
Bununla belə, bünövrəsi XIX əsrin ortalarında qoyulmuş və müəyyən siyasi güclərin vasitəsi ilə davam etdirilən, ərazi bütövlüyümüzə qəsd etmək baxımından daha amansız və dağıdıcı olan Qərbi Azərbaycan itkisi uzun illər ərzində Azərbaycan xalqının yaddaşında keyidilmiş vəziyyətdə yaşamışdır. Daha doğrusu, sabiq Sovet bolşevik hökumətinin geniş xalq kütlələrindən gizli saxlamağa çalışdığı bu böyük milli faciənin bütün məzmunu və təfərrüatları yalnız müəyyən və vicdanlı dövlət adamlarına, ziyalılara məlum idi. Yalnız Qarabağ müharibəsi XX əsrin 80-ci illərinin sonlarından etibarən alovlanmağa başladığı dövrdən biz ayıq və soyuq başla itirdiyimiz Qərbi Azərbaycan barəsində də ürək və vicdan ağrısı ilə düşünməyə başladıq. Keçən əsrin 90-cı illərində Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ikinci dəfə Azərbaycan rəhbərliyinə qayıtdıqdan sonra Qərbi Azərbaycanın tarixi taleyi ilə, soyqırımlar və deportasiyalarla bağlı imzaladığı fərman və sərəncamlar milli yaddaşımızın dirçəldilməsi, bərpası yönündə çox mühüm bir missiyanı yerinə yetirdi. Məhz həmin dövrdən etibarən Qərbi Azərbaycan həsrəti və yarası bütün Azərbaycan xalqını yandırmağa, onun milli mənəviyyatının və düşüncəsinin ayrılmaz bir parçasına çevrilməyə başladı.
Etiraf etməliyik ki, Qərbi Azərbaycan yaraları Sovet rejiminin və məfkurəsinin kəskin yasaqları, qadağaları nəticəsində Azərbaycan faciəsi kimi ədəbiyyatımızda geniş və hərtərəfli əks etdirilməmişdir. XX əsrin əvvəllərində millətlərarası münasibətlər sahəsində qanlı münaqişələrdən bəhs edən məqalələr və şeirlər Sovet rejimi dövründə məqsədli şəkildə arxa plana keçirilmiş, çox vaxt arxivlərdə "məxfi" qrifi ilə saxlanılmışdır. Məmməd Səid Ordubadinin 1911-ci ildə çap edilmiş "Qanlı sənələr" kitabı qadağan olunmuş, ədəbiyyat kimi unutdurulmuş arxivlərdə, fondlarda saxlanılmış, mütaliə və tədqiqat üçün açıq olmamışdır.
Bundan başqa, Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri hakim ideologiyanın süni şəkildə formalaşdırdığı xalqlar dostluğu motivi üstündə təsvir və tərənnüm edilmişdir. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən yanaşanda, yəni məlum səbəblərə görə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Qərbi Azərbaycan dərdlərinin və problemlərinin zəif işıqlandırılmasını nəzərə alsaq, bir sıra görkəmli şairlərimizlə birlikdə Təmkinin yaradıcılığı da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şair haqlı olaraq Qərbi Azərbaycan məsələsinə ölkəmizin çar Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi hadisəsi ilə vəhdətdə nəzər salır. Məhz çar Rusiyası işğaldan dərhal sonra İrəvan Quberniyasını yaratmaqla Azərbaycanın parçalanmasının, gələcək Qərbi Azərbaycan probleminin əsasını qoymuşdur. Ona görə də şair Böyükkişi Mirzəzadə-Təmkin bu gün də davam edən erməni təcavüzünə tarix boyu müqavimət göstərən vətənpərvər Azərbaycan oğullarını öz şeirlərində böyük ürəklə tərənnüm etmişdir.
Məsələn, Təmkinin "Cavadxan babam" şeirini oxuyan hər bir vətəndaş, təbii ki, heç cür laqeyd qala bilmir və şeirdə ifadə olunmuş həqiqətlərlə qətiyyən barışmaq istəmir: "Gəldim məzarını ziyarət edim, Ziyadxan oğlu Cavadxan babam. Qeyrət rəmzisən Azərbaycanda, Vüqarlı dağlardan uca, xan babam. Şərəflə yazıldı tarixə adın, Azğın düşmənlərə təslim olmadın, Vuruşdu Gəncədə kişi, həm qadın, Töküldü nə qədər nahaq qan, babam. İki əsr əsarətdə nəslimiz, Mərəzləşdi, cılızlaşdı nəslimiz, Türk ikən türklükdən uzaqlaşdıq biz, Olmuşdu türk sözü qadağan, babam." Şeir sanki işğalçılarla döyüşlərdə həlak olmuş, bütün nəsli-nəsəbi və qohum-əqrəbası qırılmış, vətən uğrunda şəhid olmuş bir insana, qəhrəmana, azadlıq mücahidinə, sərkərdəyə və dövlət başçısına iki yüz illik mənəvi, milli hesabat və üzrxahlıq kimi yazılıb. Çünki sonrakı nəsillər, təbii ki, düşmənə qarşı Cavadxan səviyyəsində və dərəcəsində müqavimət göstərə bilmədilər.
Babək ərəb işğalçılarına qarşı mübarizə və müharibələrimizin ümumiləşdirilmiş və ideal rəmzidirsə, Cavadxan son müstəmləkəçilərə qarşı amansız və qanlı mübarizənin ali rəmzlərindən biridir. Məhz bu səbəbdən əzabkeş və başı müsibətlər çəkmiş lirik "mən"in dərdlərini bölüşmək, öz iztirablarını paylaşmaq üçün yaxın tariximizdən arayıb tapdığı və seçdiyi milli azadlıq mücahidlərindən biri kimi Cavadxan obrazı şairin qaldırdığı milli şərəf və ləyaqət zirvəsinə tamamilə layiqdir. Müəllifin Cavadxan babamıza söylədiyi həqiqətlər və gerçəkliklər isə sözün əsl mənasında dəhşətli, dözülməz və ağlasığmazdır:
Taladı imperiya sərvət varımı,
Hərraca qoymuşdu torpaqlarımı,
Zəngəzur, Vedi, Zəngibasarımı,
Əldən çıxdı Göyçə, İrəvan, babam.
Daşnaqlar üz aldı yaman qudurdu,
Moskva onların dalında durdu,
Govur fürsət tapdı, öldürdü, qırdı,
Etdilər hər yanı yox, viran, babam.
Bu parçalarda ifadə
olunduğu kimi Azərbaycan da doğma vətənin ayrılmaz bir parçasıdır. Şair Təmkin ayrılıqların
dəhşətli həqiqətlərini
dünyaya bağırır,
ədalətsiz, vicdansız
və "mürüvvətsiz"
insanlardan və dünyadan imdad diləyir.
(Ardı var)
Qasımbəyli Yaşar
525-ci qəzet.- 2016.- 31 avqust.- S.4.