“Ədəbiyyatla bağlı söhbətlərdən yorulmuşam”

QAN TURALI: “BİR QƏDƏR SAKİTLƏŞMƏK, OXUDUQLARIMI BEYNİMDƏ YERBƏYER ETMƏK İSTƏYİRƏM”

“Azərbaycan” jurnalının son sayında yazıçı Qan Turalının keçən il yazıb bitirdiyi “Samir, Samiri...” povestini oxudum. Adı kimi əsərin özü də maraqlı idi. Sevgi hekayəsi, intihara təşəbbüs edən kişi, münasibətlərdə bezginlik, nəhayət, din və sənət... Bütün bunlar bəzi suallar ortaya çıxardı və onlara cavab almaq üçün müəlliflə görüşdüm.

- Əvvəlcə bundan başlayaq: niyə povest?

- Povest bizim milli janrımızdır. İndi hamı bunu təkrarlayır ki, dünya ədəbiyyatında povest yoxdur. Bu adda yoxdur, bəli. Ruslardan gəlib, o da düzdür. Lakin xalis milli bir ədəbi janrdan danışmaq mümkündürmü? Bizim çox güclü povest ənənəmiz var. “Aldanmış kəvakib”dən başlayan, “Danabaş kəndinin əhvalatları” ilə davam edən və İsa Hüseynov, Əkrəm Əylisli, İsi Məlikzadə, Anar, Elçinə qədər gəlib çıxan bir ənənə... Ədəbiyyat bəşəri olduğu qədər onun milli qanunları da var. Klassiklərimiz roman yazmasalar da, povest yazıblar. Povest bizim ədəbiyyatımızın ən güclü ənənəsi olan janrımızdır. Söhbət əlbəttə ki, nəsrdən gedir. Xüsusiləşdirmək istəmirəm, lakin bizdə povest həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından hekayə və romandan güclüdür. Biz bəlkə də on güclü roman saya bilmərik. Halbuki yaxşı povestlərimizin sayı həddən artıqdır. Mənə elə gəlir ki, bu janrı davam etdirmək lazımdır. İndi roman müzakirələrində bir məqam xüsusilə aktualdır. Hamı həcmi müzakirə edir, ideya-məzmun qalır bir qıraqda. Məncə povest məsələsini aktuallaşdırmaqla bu bəhrəsiz söhbətlərə də son qoymaq olar... “Samir, Samiri...” yazdığım üçüncü povestdir. Çoxdan içində 5 povest olan bir kitab yazmaq da istəyirəm. Bu janrı özümə çox doğma bilirəm. Əlbəttə, insan yazanda povestin ədəbiyyatımızdakı yeri haqda düşünmür. Sadəcə elə əsərlər var ki, onlar məhz povest forması tələb edir. Bu baxımdan “Samir və Samiri...” də istisna deyil.

- Povestə “arzuları güvə kimi dağılan” Samirin bədbəxtlik hekayəsi deyə bilərik?

- Hələ uşaq vaxtından “Quran” hekayələri məni özünə cəzb edir. Xüsusən də Samirinin hekayəsi. O qızıldan buzov düzəldir və insanlar ona ibadət etməyə başlayırlar. Musa peyğəmbər də ona təcrid cəzası verir. Heç kim Samiri ilə alver edə bilməz, onu dindirə, onunla ünsiyyət saxlaya bilməz. Faktiki ölümdür bu. Amma ağrılı bir ölüm. Tənha bir ölüm. Samir və Samiri povesti də bu hekayənin yenidən yazılışıdır. Bu hekayəni Tövratda da oxudum. Oxşar və fərqli kodları analiz etdim. Amma povestdə özgə bir hekayə də var. Fellininin “Şirin həyat” filmindəki bir hekayə. Yazıçı olmaq istəyən qəhrəmanın ucuz bir şoumenə çevrilməsi. Əslində eyni hekayələrdir. Hər ikisi xəyanət haqdadır. Mənim yazdığım isə bu qədim əfsanənin XXI əsr variantıdır. Bu Samirin hekayəsi deyil. Heç Samirinin də. Bu xəyanətin hekayəsidir. Sevdiyin qadına, seçdiyin xəyanətə cəzanın hekayəsi. Böyük Ustadımızın da dediyi kimi qədim əfsanələr hələ də bizim həyatımızı formalaşdırır. Bunun mexanizmi haqda düşünmək çox vaxt aparar. Hələlik bunu deyim: Bu əfsanələr bizim beynimizdə çoxdan kök atıb. Ona görə də öz ssenarimizi də buna uyğun qururuq. Məncə, bu, xalis materialist bir məsələdir. Engels də o vaxt deyirdi ki, tarixin inkişafını iqtisadi münasibətlər həll edir, lakin insanların “başındakı şeylərin” də buna təsiri var. O ideyaları nəzərdə tuturdu, bəlkə burda ideyaların sərhədini genişləndirib onlara əfsanələri də aid etmək olar. Hətta mahnılarda da deyilir: “Hər şeyin bədəli var; İhanetin en ağır”. Biz bizim beynimizdə kök atıb.

- Mövzunu aktual hesab edə bilərikmi?

- Aktuallıq zamanın ruhunu tutmaqdır. Aktuallıq dövrün mənəvi problemlərini aşkarlamaq, insanı düşündürən fəlsəfi suallara cavab axtarmaqdır. Yazıçı zamanın insan qarşısında qoyduğu sınaqdan çıxış etməlidir. Bütün böyük əsərlər zamanın ruhundan doğulub. Bu gün biz əslində bütün dünyada sənətin kütləvilik qarşısında mübarizə apardığını görürük. Diqqət edək, bir zamanlar sənətin qarşısında stalinlər, hitlerlər vardı. Lakin indi onlar olmasa belə sənət çətin imtahan qarşısındadır. Bu gün imtahan kütləviliklə verilir. Bir anlıq düşünək, Opera və Balet Teatrında cüzi maaşa trumpet çalan adamı. Və toya gedən bir qarmonçalanı. Ya da opera solistini və toy müğənnisini. Onların dolanışığı arasında görün nə qədər fərq var. Mən məsələni daha sadə yolla izah etmək üçün ölkəmizdəki bu nümunədən çıxış elədim. Halbuki bütün dünyada bu proses gedir. Sənət ciddi imtahan qarşısındadır. Elə Samir özü də. Biz hər birimiz bu imtahanı veririk. Bəli, bu gün kütlə sənəti məhv etmək əzmindədir. Əvvəllər bunun üçün gestapolar, kqblər, mi6lar, cia-lar var idi. İndi insan özü sənəti əzir. Romana fast-food elementi kimi baxır: “İçinə ketçup qoymusuz?”. Ketçup varsa yeyir. Yoxdusa yemir. Seks varsa oxuyur. Yoxdusa oxumur. Sənət artıq insanı heyrətləndirmək gücünü itirir. Ucuz mahnılar, filmlər, kitablar dünyanı götürüb. Əvvəllər belə şey yoxuydu. Füzulinin dövründə misal üçün, kütləvi sənət deyə bir şey yoxuydu. Kapitalizm sənəti öz qanlı caynaqlarına keçirtdi. Deyəsən, bir az sərt dedim (gülür). Yumşaq desəm, minlərlə bazar məhsulu qarşısında sənət sınağa çəkilir. Lakin bu sizə elə asan gəlməsin. Sənət azı 40 min illik bir hadisədir. Sadəcə hələ də döyüşlər gedir və bu döyüşlər sənətin mahiyyətinə də təsir edir. Sənət daim olacaq. Lakin necə bir sənət? Və onun məhsullarını nə qədər adam mənimsəyəcək? Dövrlər keçdikcə insanlar kütləvi şəkildə savadlanmağa başladı. Lakin məncə, sənət istehlakçılarının faizi dəyişmədi. Sadəcə indi qarşı cəbhədə dayananların sayı çoxdu.

- Əsər Cəfər Cabbarlının “Od gəlini” pyesi ilə səsləşir. Ümumiyyətlə, əsərlərinizdə intertekstuallıq olduqca güclüdür...

- Bəli, intertekstuallıq, bayaq da qeyd etdiyim kimi, Qurandakı Samiri hekayəsi və “Şirin həyat” filmi konteksindədir. Bir də “Od gəlini”... Əslində başqa əsərləri də bura əlavə eləmək olar. “Samir, Samiri...” povesti boyunca Od gəlini, Biləgənli Elxan xatırlanır. Samir bu rolla böyük uğur qazanıb. Povestin sonunda bu rol yenidən ona tapşırılır. Bir növ mənəvi katarsis kimi. Ona tövbə imkanı verilir. Bu rolla Samiri yenidən paklaşıb Samirə çevriləcək. Rejissor dostu Həbib də bunu çox istəyir. Nəticə düşündükləri kimi olmur. Çünki tövbə qapıları heç də hər zaman açıq deyil. Ya da belə deyim. “Gərək imam da adamı istəyə...”

Mənim üçün bu əsərdəki ən maraqlı məqam qəhrəmanım Şaxta Babanı bu əsərdə yenidən diriltmək oldu. Əslində belə planım yoxuydu. Sadəcə o povestə, şair demiş, bəlkəsiz gəldi. Məncə, ən maraqlı sürpriz də budur. Açığı, intertekstuallıq barədə tənqidçilər daha geniş danışa bilər. Buna görə bircə məqamı qeyd edəcəm. Əsərin üslubuna, sintaksisinə fikir versəniz, görərsiniz ki, orda mənim tutaq ki, “Fələk qırmancı” romanımdakı sintaksis yoxdur. Mən bu əsəri bir az başqa cürə, hardasa 60-cıların sintaksisi üzərində yazmışam. Mətn onu tələb edir.

- Bəs “Oqtay Eloğlu” ilə əlaqə necə?

- Oqtay Eloğlu çoxdan oxuduğum və ruhumun bütün nöqtələrinə nüfuz edəcək qədər heyrətamiz bir pyesdir. Mənim povestimlə onun arasında intertekstual bir əlaqə olmasa belə, xüsusən Həbibin sənət eşqi, sənətə təşnəliyi çox güman ki, Oqtayın sevdasından da çox təsirlənib. Yeri gəlmişkən, bir şeyi də deyim ki, biz Cəfər Cabbarlını layiqincə dəyərləndirmirik. Yazıçıları deyirəm. Düzdür, Cəfər Cabbarlı dramaturq olub. Lakin onun əsərləri nəsrimiz üçün misilsiz ilham mənbəyidir. Bu qədər böyük yaradıcılıq enerjisinə, pafosa dünyada çox az sənətkarda rast gəlinə bilər.

- Sizcə, günümüzdə məhəbbətdən iki gündə usanan Samirlər, yoxsa keçmiş sevgilisi üçün intihara təşəbbüs edən Samirlər çoxdur?

- Povest xəyanət haqqındadır. Qadınlara münasibət daha çox ikinci süjet kimi çıxış edir. Lakin əsas olan sənətə xəyanət temasıdır. Əslində qadına xəyanət çox güman sən də etiraf edərsən ki, təkcə sənət adamlarına xas bir vəziyyət deyil. Sosial şəbəkələrin geniş yayılması xəyanətə meyli olanların öz istəklərini daha rahat şəkildə realizə etmələrinə imkan yaradır. Az qala hamı bu işlə məşğuldur. Sənət məsələsində olduğu kimi mən də burda ümidsiz deyiləm. Bu cür vəziyyət sevgini, insani hissləri ağır imtahanlardan çıxartsa belə sonda sevgi qalib gələcək. İnsani münasibətlər daha da durulacaq, kişilər də, qadınlar da daha realist olacaq və bir şeyi aydın dərk edəcəklər: İnsana sevgi gərəkdir! Bütün o ötəri əyləncələr sevginin verdiyi istiliyin yanında ancaq ötəri bir ləzzətdir. Bonusu əzab olan bir ləzzət...

- Əsərdə iki rejissor var...

- Bəli, Həbib və Rafiq... Onlar əslində polyar qütbləri təmsil edirlər. Həbib sənət sevdalısıdır, Rafiq isə bir zamanlar belə bir sevdaya mübtəla olsa belə, sonda məişəti düşünür. Onlar ikisi də mutludur. Lakin həm sevdanı, həm də şöhrəti düşünənlərin taleyi amansızdır. Samir kimi...

- Bu povesti postmodernist əsər adlandırmaq olarmı?

- Əslində əsərdə Xeyir və Şər çox sadə şəkildə işarə olunub. Bu mənada həqiqətlər yoxdur, həqiqət var. Bəlkə hərənin öz həqiqəti də var. Lakin bu nisbi, ya da fərdi həqiqətlərin fövqündə bir həqiqət qalası var, onun kölgəsi povestin hər bir bucağına düşür. Samir də, Səbinə də, Rafiq də, Həbib də və hətta Şaxta Baba da bu həqiqətlə, bu meyarla sınağa çəkilir. Sonda yaxşılar qalib gəlir. Doğrusu, bu xoşbəxt sonluq mənim üçün hansısa təsəlli deyil, baxsan, bəlkə də heç xoşbəxt sonluq da deyil. Əsərin qəhrəmanı zəlalətə düçar olursa, xoşbəxt sonluqdan danışmaq çətindir. Hər halda... Nağıllarda necə deyilir: “Ölənə qədər şad-xürrəm yaşadılar”.

İntertekstuallıq mənasında, qədim əfsanənin dekonstruksiyası baxımından əsər postmodern sayıla bilər. Lakin mənim üçün ən vacibi ideyadır. Povestin çox monolit və hətta monist bir ideyası var. Bu mənada onu postmodern adlandırmaq çətindir.

- Şablon kimi səslənsə də: indiki mütaliəniz, yaradıcılıq planlarınız...

- Mütaliə barədə deyim ki, son dövrlər ancaq beynimdəkiləri sahmana salmaqla məşğulam. Sanki doymuşam oxumaqdan. Arada elmə aid məqalələr oxuyuram. Sənət filmlərinə də baxa bilmirəm. Elə bil yüz yaşım var. Doymuş məhlul kimiyəm. Durulmağa ehtiyacım var. Yazmaq planım da yoxdur. Bir qədər sakitləşmək, oxuduqlarımı yerbəyer etmək, yəni bir az oxumamaq, bir az yazmamaq istəyirəm. Şüurumun dincliyini yaxalamaq və yaşamaq istəyirəm. Ona görə də plan qurmuram. Bu vəziyyətin hara qədər və necə davam edəcəyini də bilmirəm. Ədəbiyyatla bağlı söhbətlər də, açığı, yorub məni. Hər şey bəllidir. Bəlkə yeni bir faza olacaq, bəlkə yox. Açığı maraqlandırmır da məni. Görək necə olacaq? Özümə də çox maraqlıdır... Əsas odur ki, ədəbiyyatımız yaşasın (gülür).

Müşfiq ŞÜKÜRLÜ

525-ci qəzet.- 2016.- 3 dekabr.- S.14.