“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında 11-ci iclas

(keçən nömrədən mabəd)

Sədr - Bu barədə danışmaq istəyən varmı? Söz təriq və məabir naziri Məlikaslanovundur.

Məlikaslanov - Əhməd bəy həzrətləri dedilər ki, bu məsələ komisyonda müzakirə olunarkən nazir bizə lazımınca məlumat verəmmədi. Doğrudan da müfəssəl məlumat verilməmişdir. Səbəbi də budur ki, yanvar ayının mədaxil və məxaricinə baxılıb tamamilə təhqiq edilməmişdir. Bir də deyirlər ki, ölçü olmaq üzrə dekabr əvəzinə yanvar ayını götürməlidir. Amma bən diyoram ki, dekabrı götürmək lazımdır. Doğrudan ola bilər ki, burada bir qədər artıq-əskik olsun. Fəqət böylə səhvlərin islahı pək asandır. Deyirlər ki, təarif artsa şeylərin qiyməti də bahalanacaq, bu da məxaricin artmasına bais olacaqdır. Hər halda bunu nəzərə almalıdır. Fəqət qiymətlərin artması həqqində bunu deyə bilərəm ki, məsələn, pudu 120-150 manat olan taxılın kirayəsi bir manat artmaqla məzənnəsinə təfavüt edə bilməz. Qiymətlərin artması üçün başqa tədbirlər görmək lazımdır.

Bir də Gürcüstan hökuməti bu qanunun bir para yerlərini qəbul etmişdir. Onların məmurları bizimkilərdən iki qat az məvacib alıyorlar. Əlbəttə görünüyor ki, işin yola getməsi üçün böylə güzəştlərdə bulunmalıdır. Maliyat barəsində çox məlumat vermək olardı. Fəqət bən bunu qeyd etməliyəm ki, doğrudur kağız pul kəsilir, bununla da pulun qiyməti azalıyor, mal bahalanıyor. Bunu danışmaq asandır, amma bunu da nəzərdə tutmalıdır ki, məmləkətin əhvali-maliyyəsi pək ağırdır. Bizim ümidimiz tək neftədir ki, bunu da hal-hazırda lazım olan qədər ixrac edə bilmiyoruz. Rusiya yolları bağlıdır. Nefti ancaq Batum tərəfə göndərə bilərdik, o da bu axır vəqtlər Soçi tərəfdə olan hadisələrdən dolayı ümidimizi azaltdı. Biz mümkün olana qədər mədaxilimizin artmasına çalışmalıyız. Bu təariflərin bahalığına o qədər təsiri ola bilməz. Ona görə bən təklif edərdim hər gün 70-80 min manat zərərə razı olmayıb bu layihəyi təsdiq edəsiniz. Hərgah tamamilə təsdiq etməli olmasanız, təvəqqi edərdim laməhəl Gürcüstan hökuməti qəbul etdigi maddələrə baxıb siz də təsdiq edə idiniz. Çünki məzkur maddələr Gürcüstanda fevralın birindən etibarən tətbiq olunurlar. Bən yenə təkrar təvəqqe edirəm layihənin tamamilə qəbulu mümkün olmasa da bari böyük və kiçik sürətli yüklər və sairlərin sabiq qiymətə nisbətlə 2 qat artırılması həqqindəki maddəyi qəbul edəsiniz, qalanlarını isə hələlik qəbul etməyərək yenidən baxılmaq üçün fraksiyalara verə bilərsiniz.

Sədr - Bu barədə daha söz istəyən yoxmu? Yoxsa son söz məruzəçinindir.

Rzayev - Bən də onun tərəfdarıyam ki, layihə qabaqca mətbu surətdə fraksiyalara göndərilsin. Fəqət ayda 8 milyondan dəmiryolu iki ayda 16 milyon manat zərər etmişdir. Ona görə təklif ediyoram bu layihəyi bu dəfəlik qəbul edəsiniz. Bundan sonrakı layihələri qabaqca fraksiyalarda baxıb sonra ümumi iclasda müzakirəyə qoyarıq. Burada Əhməd bəy dedi ki, Gürcüstan dəmiryolları təarifəsinin artırılması layihəsini gürcü parlamanı qəbul etməmişdir. Amma nazir həzrətləri buyurdular ki, bəzi maddələri gürcülər qəbul etmişlərdir. Bir də nazir buyurdu ki, hökumət təklifi ilə komissiyanın rəyi arasında o qədər təfavüt yoxdur. Məbuslardan da Əbilov cənabları buyurdular ki, təarifənin artmasilə mallar bahalanacaqdır. Amma bəncə pudu 160 manat olan şeyin kirayəsinin bir manat artması onun qiymətinə təfavüt edəmməz. Bir də bir şey fikrimdən çıxdı, bunu deməliyəm ki, sərnişin biletlərinin artması kasıblara təfavüt etməz. Çünki füqəranın halı nəzərə alınaraq kasıblar üçün dördüncü klas vaqonu buraxılacaqdır. Bunun da qiyməti üçüncü klas biletinin əvvəlki qiymətindən də ucuz olacaqdır. Bu təarifləri qəbul etsəniz, yenə ayda 4-5 milyon manat zərərimiz olacaqdır. Ona görə bən təklif ediyoram layihəyi təxirə salmayıb tamamilə qəbul edəsiniz.

Sədr - Layihəyi dinlədiniz. Müəyyən etiraz və müəyyən təklif olunmadı. Ancaq təriq və məabir naziri təklif etdi ki, layihəyi tamamilə də olmasa Gürcüstanda qəbula keçmiş qismi təsdiq edilsin. Büdcə-maliyyə komissiyası isə layihənin tamamilə qəbulunu təklif ediyor.

Səslər - (Soldan) Komissiyanın sədri diyor:

Sədr - Burada məruzəçi komissiya tərəfindən danışdığına görə təklifini də komissiya adından səsə qoyacağam. Ola bilər ki, komissiyada əzadan bəzisi səs verməmişdir. Fəqət əksəriyyəti-ara ilə qəbul olunduğundan yenə komissiya adından oluyor. Komissiyanın təklifi əsaslı olduğundan bən əvvəlcə onu səsə qoyuram. Əbilov: bu barədə? Buyurun.

Əbilov - Biz müəyyən bir təklif etdik ki, qanun layihəsi fraksiyalara verilsin. Bu təklif üzərində israr edib duruyoruz.

Sədr - Şeyxəlibəyov buyurun.

Şeyxəlibəyov - bizim fraksiyadan da təklif olundu ki, layihə fraksiyalara verilsin. Və bu təklif birinci olduğu üçün qabaqca bunu səsə qoymaq lazımdır.

Sədr - Təklif olundu ki, ələlümum layihələr fraksiyalara verilsinlər. Bu təklifin bu günki layihəyə dəxi şamil olunduğunu bən bilmədim, öylə isə bən səsə qoyuram: əgər bu qəbul olunmazsa onda məruzəçinin təklifini səsə qoyaram. İmdi hər kəs təqdim və müzakirə olunmuş layihənin növbədən götürülərək fraksiyalara köçürülməsi tərəfdarıdır rica edirəm əlini qaldırsın. (Əllər qalxıyor). Deməli əksəriyyətlə qəbul olunur. Söz hökumət üzvü Məlikaslanovundur.

Məlikaslanov - Bən onu demək istiyoram ki, bu barədə gündə bizə çox zərər dəgiyor. Ona görə təvəqqe edərdim fraksiyalarda məsələyə tez baxılsın. Bən beş gün möhlət təklif edərdim. (Səs: yaxşı, yaxşı).

M.Ə.Rəsulzadə - (yerindən) Ondan da tez baxarız.

Sədr - Beş gün tezdir, suni cəhətdən beş gün mümkün olmayacaqdır. Çünki ruscası makina ilə tez yazılıyor, amma türkcəsi əl ilə yazıldığından tez mümkün degildir. (Səslər: ruscasını göndərin).

Sədr - 5 dəqiqə tənəffüs elan etmək istərəm. Fəqət tənəffüsdən qabaq növbədən xaric söz veriliyor Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə.

Rəsulzadə Məhəmməd Əmin - Növbədən xaric olaraq söz almağımın səbəbi bu gün əcnəbi dövlətlər nümayəndələrinə məxsus olan lojada möhtərəm müsafirimiz olan Şərif əfəndi oturduğudur. (Lojaya mütəvəccehən şiddətli alqış).

Mumaileyh böyük türk elinin evlərindən birini təşkil edən Başqırdstan hökumətinin nümayəndəsidir. Başqırdstan sözü ehtimal ki, bir çoxlarımızdan ötrü bir proqram məsələsidir. (Alqış).

“Müsavat” Rusiyada yaşayan bütün türk qövmlərinə muxtariyyət tələb edən bir firqədir. Proqramlarında Azərbaycan, Türkistan, Qırğızstan qövmlərinə muxtariyyət tələb etdigi kimi eyni zamanda Başqırdıstan hökuməti də muxtariyyətini elan etmişdir. İştə bu gün Avropa sülh konfransına iştirak etmək üzrə müstəqil Azərbaycan paytaxtında müsafir sifətilə bulunan Başqırdıstan nümayəndəsini görməgi böyük şərəf hesab ediyoruz. Və zənn edirsəm muxtariyyət əsasını qəbul etmiş olan digər firqələrimizdən ötrü də burası ümumi bir məsələdir. Binaənileyh yaşasın Başqırdıstan hökuməti və başqırd türk milləti! Bu gün onların nümayəndəsini alqışlamaq ilə müftəxir oluyoruz. Eyni zamanda millətlərin hürriyyətləri təmin edilmək surətilə Cəmiyyəti-Əqvamda türk qövmlərinin bir mövqe tutacağına qane olmaqla bir kərə daha təbrik və təkrar-təkrar alqışlıyoruz.

(Hər tərəfdən lojaya mütəvəcceh gurultulu alqış).

Sədr - Şimdi 5 dəqiqə tənəffüs elan ediliyor.

(Tənəffüsdən sonra)

Sədr - İclasa davam ediyoruz. Növbədən xaric olaraq söz Rəisi-Vükəla həzrətlərinə veriliyor.

Son hadisələr həqqində

Xan Xoyski - Möhtərəm məbuslar!

Hökumət özünü borclu biliyor bu axır günlərdə parlaman və cəmaət arasında həyəcanla danışılan işlər həqqində sizə bir qədər məlumat versin. O da bu barədədir ki, axırıncı günlər Bakıda bəzi əhvalat vaqe olmuşdur ki, cəmaəti qorxu və təşvişə salmışdır. General Prejevalski özünə könüllü ordu komandanı adı verib Bakıda olan məşhur Hamazasp ilə guya könüllü əskər topluyorlar. General Prejevalski sabiq Rusiya əskərlərinə, Hamazasp da ermənilərə silah veriyorlar. Bunlar İçəri Şəhərdəki və Tazə Pir yanındakı qışlaları, Səlyan qazarmasını tutublar. Bu əhvalat əhaliyi təşvişə salmışdır. Hökumət bunu əvvəl gündən bilib, bu əhvalatı təhqiq etmək və bunların kim və mənzurlarının nə olduğunu kəşf etməgə çalışmışdır. Hökumət tədbir görənə qədər bən bu əhvalatı ingilis komandanlığına da bildirməgi lazım gördüm. Çünki neçə vəqtdir müttəfiqlər komandanlığı buradadır, bən istədim böylə mühüm əhvalat onların xəbərilə olsun. Ona görə öz tərəfimdən bu əhvalat barəsində general Tomsona bir məktub yazdım və öz nöqteyi-nəzərimi bildirdim. Cavab da gəldi. Bən məktubu Tomsona rusca yazmışdım. İzn verin rusca oxuyum.

Səslər - Buyurun, buyurun!

Fətəli Xan - Məktubun məzmunu bu idi: Bakıda müttəfiqlər qüvvələri komandanı Tomson həzrətlərinə! Hökumətin binagüzarlığında bulunan məlumata görə son günlər burada - Bakıda dövlət mənafeyi və hökumət heysiyyəti nöqteyi-nəzərindən qeyri-məqbul hadisələr vaqe oluyor. Könüllü ordu nümayəndələri general Prejevalski və general Erdeli Bakıda və ətrafında qoşun yığıb silah paylıyorlar, məşq veriyorlar, bir kəlmə ciddi surətdə qoşun hazırlanıyor. Digər tərəfdən erməni fəalları və əzoncümlə bütün sabiq fəaliyyəti Azərbaycanın müsəlman əhalisilə mübarizə və talandan ibarət olan Hamazasp həmçinin silah daşımağa qadir olan ermənilərin siyahısını tutub topluyor, silah veriyor və qoşun qitəmatı təşkil ediyor. Qarışıq erməni-rus qitəmatı Duma Meydanında İçəri Şəhərə gedən qapının ağzında tamamilə müsəlmanlarla məskun olan yerdə bir qışlayı işğal etmişlərdir. Bakı şəhəri müsəlman əhalisi arasında nəhayət dərəcə həyəcan var. Burası həqli olaraq cəmaət və parlaman tərəfindən hökuməti nəinki dövlətin hüququnu xələldar edən, hətta dövlətin, onun əsasını təşkil edən müsəlman əhalisinin varlığı əleyhinə olan bu cür işlərə imkan veriyor. Əminəm ki, böylə işlərin hökumətcə qeyri-qabil təhəmmül olduğuna zati aliləriniz də bənimlə iştirak edərsiniz. Heç bir dövlətdə və məmləkətdə böylə şey yoxdur ki, dövlətin və hökumətin bədxahi və onlara yabançı olan təşkilat məmləkətin paytaxtında hökumətin gözü qabağında bunca azad binagüzarlıq edib açıqdan-açığa müsəlləh qüvvələr təşkil etsinlər, hansı ki, dövlətin əsası əleyhinə sövq edilə bilər.

Fövqüzzikr mülahizələr ilə hökumət namindən zati alilərinizə müraciət edərək bilatəxir müxtəlif könüllü və erməni qoşunu yığılıb təşkil olunmasına xitam verilməsində və hər dürlü könüllü təşkilatı və Hamazasp ilə yoldaşlarının Azərbaycandan çıxarılmasına məzahirətdə bulunmanızı israrla təvəqqe edərəm. Hökumət əmindir ki, zati-aliləriniz bu mülahizələrin həqli olduğunu etirafla təcili surətdə lazımi tədbirlər görəsiniz və illa hökumət məcbur olacaqdır bu kibi qeyri-təbii və nəhayət dərəcə təhlükəli işlərə xitam çəkmək üçün ixtiyarında olan var qüvvəyi işlətsin.

Zati-alilərinizə qarşı ehtiramımın qəbulunu rica edərəm.

Baş vəzir F.Xoyski

Bu kağızı bən Tomsona fevralın 15-də yazmışdım. Sabahı cavab gəldi. Bən özüm də parlaman sədri cənab ilə bir yerdə general Tomson ilə görüşdüm. Məktubunun məzmununu bizə dil cavabı da bəyan etdi.

Cavab budur: (oxuyur)

Alişan, Azərbaycan baş vəzirinə. Dünki 32 nömrəli məktubunuzu aldım. Bənim müəyyən məlumatım var ki, rus qoşunu səfərbərligi icra edilmiyor. Ola bilər ki, general Denikin qoşununda xidmət etmək üçün zabitlər yazılması əskər təcəmmöi-təsiri bağışlamışdır. Bu zabitlər dərhal Bakıdan gediyorlar və bilmərrə əskəri məşq verilmiyor və silah paylanmıyor.

Hamazaspın fəaliyyəti sabiq Rusiya qoşunundakı erməni əskərlərinin siyahısını tutub yaxın zamanda Ermənistana göndərmək məqsədilə məhdud bir işdir. Bunlar heç vəchlə təslih və təşkil edilmiyəcəklərdir.

Bən sizin xahişinizə görə məktubunuzda göstərilən hər dürlü qeyri-məmul hadisənin önünü alınması üçün iqdamatda bulunmuşam.

Sizə səmimi ehtiramı olan Tomson

Bakı, 16 fevral 1919

Kağızdan əlavə Tomson dil cavabı da dedi ki, heç vəqt razı olmaz ki, bizi tanımayan təşkilatlar öz başlarına əskər yığsınlar, bu mümkün degildir. Bən də sizin fikrinizə şərikəm, onlar qəti surətdə buradan çıxıb getməlidirlər. Bən cavabında dedim ki, hər nə ki mümkündür edib var qüvvəmizlə qoymayacağız böylə şeylər Bakıda olsun. Guya könüllü ordunun fikri var ki, onlar nizami əskər sifətilə degil, xidmətçi sifətilə Bakıda 200 nəfərlik bir dəstə saxlasınlar.

Hökumət bunu müzakirə edib mümkün olmayacağını təhti-qərarə almışdır. Tazədən bir də qəti surətdə məlum etmişəm ki, bundan sonra heç kəs bizdən izinsiz bir şey etməsin və Bakıda nə qədər qüvvə varsa tamamilə buradan çıxarsınlar. Ümidvaram ki, ingilis komandanı da bizə köməkdir. O ki qaldı İçəri Şəhərdə və Təzə Pir yanındakı evlər, söz vermişlər oradan da bu gün, ya sabah çıxacaqlardır. Səlyan Kazarması məsələsinə gəldikdə general Prejevalski özü bənim yanıma gəlib orayı boşaltmaq üçün 5 gün möhlət istədi. Bən dedim ki, 5 gündən artıq möhlət verə bilmərəm. Çünki ora bizim öz əskərlərimiz üçündür. Ümidvaram ki, qoşunlarımız bu yaxında Bakıya gələr, onda cəmaətin əhvalı bir başqa cür olar. Bən bununla demək istəmiyoram ki, başınızın altına yastıq qoyasınız. Bizim üçün hər bir dəqiqə qorxu ola bilər. Bən əvvəlcə demişəm ki, hökumət və parlaman bir dəqiqə mürgüləsə də fəna işlər olar. Hökumətin nə qədər imkanı var çalışır ki, xəta yetirən təşkilatlar buradan rədd olsunlar və heç kəsin ixtiyarı olmasın bizdən izinsiz burada öz başına işlər görsün. Hökumət bu barədə tədbirlər görüyor və görəcəkdir. İnşaallah bu günlərdə əskərlərimiz gələr, əhali də rahət olar.

Hamazaspın əskər yığması məsələsinə gəldikdə aldığımız məlumata görə əhvalat böylə imiş: Hamazasp köhnə rus qoşununda olub da qalmış və vətənlərinə getmək istəyən erməni əskərlərini siyahı ediyormuş. Biz buna mane degiliz. Hər kəs istəsə vətənə gedə bilər. Bu barədə məmaniət ola bilməz. Amma Hamazaspın özünün burada qalması dürüst degildir. Bu barədə də Tomsona yazdığım məktubda qeyd etmişdim ki, Hamazasp buradan çıxıb getsin.

Səslər (Mərkəzdən) - Qarabağamı?

Xoyski - Bən sizə bu məlumatı vermək istiyordum. (Ümumi alqış).

“Azərbaycan”, 24 fevral 1919, №121

Laməhəl - məkandan xaric

Mətbux - hazırlanmış

Mütəvəcceh - istiqamətlənən, üz tutan

Mumaileyh - həqqində danışılan

Müftəxir - fəxr edən

Mənzur - məqsəd, niyyət

Təcmi - toplama, yığma

Təcəmmö - toplanılma, yığılma

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 30 dekabr.- S.21.