Vaqif Səmədoğlu: "...həyat
ayrılıq imiş insanla ölüm arasında...",
YAXUD ÖMRÜN BƏHANƏSİ
Vaqif Səmədoğlu çağdaş poeziyada
çox fərqli bir fiqurdur, bunu təkcə onun
mövzularına, üslubuna, hadisə və ya əşyaya bədii
mətndə yanaşma tərzinə görə demirik, bunlar
onsuz da aydındır.
Ona görə deyirik ki, Vaqifin şeirə münasibəti
digər şairlərdən çox-çox fərqlidir, onun
hər bir mətnində şeirlə və öz
ömrüylə bağlı nəsə var, ya birbaşa mətndə,
ya da mətn altında. Birbaşa deyilənlər onun inadını əks
etdirir: şair dünyanı misra-misra, şeir-şeir kəşf
edir, yaxud bilinən dünyanı tanınmayan hala düşənəcən
"korlayır".
Mətn altında qalanlar şeir yazmaqla bağlı
şairin ömrünə hopan gizli bir kədərə
işarə edir, biz bu işarələrin ardınca
qoşuruq, amma deyilənləri orda tapmırıq, aldanıb
çaşırıq. Bilmirik, bu gizli kədərin altında
günahmı, yoxsa başqa bir şey yatır? Onun
şeirlərində iki iş birdən, eyni zamanda icra olunur: kədəri
elə yerindən vurub oyandırır ki, biz bunu məlhəm
sayırıq və ürəyimizdə gəzdirdiyimiz
yaranın üstünə salırıq, sarıyırıq,
ancaq ikinci tərəfdən o yaranın qaysağını
qoparır, yara qövr edir, insan yaşadığını
hiss edir və bu hiss bütün ömrü boyu keçirdiyi
hissdən milyon dəfələrlə güclü olur, demək,
məqsəd yaddaşın, yaranın içindəki dərinliyə
çatmaqdır. Xalis poeziya o dərinlikdədir.
Ora qədər yoldur. Kim o dərinliyə
çatıb? Heç kəs. Poeziya aləmində hələ bircə şair də,
yaddaşımızda inildəyən yaranın ən qurtaracaq
nöqtəsinə qədər gedə bilməyib,
çünki o nöqtə yoxdur. Məqsəd
isə olmayan bir şeyi tapmaqdır. Şeirdə
ilğım bundan yaranır və hər şey diqqət ediləndə
macəra effektinə köklənir.
Vaxtilə Turgenev Fetdən bəhs edəndə demişdi ki, "Fet haqqında mübahisə açılmaz, kim onu hiss etmirsə, demək, əsl poeziyanı tanımır". Bəzi tədqiqatçılar Feti belə bir absurd motivlə günahlandırırdılar ki, o, müasir problemlərdən yan keçir, onlara toxunmur və buna görə də onu talantsız şair hesab edirdilər. Ancaq böyük lirik sayılan Höte də yaşadığı dövrün problemlərinə toxunmurdu, onun üçün əsas olan təbiətin və insan qəlbinin adi baxışla tutulması mümkün olmayan incəliklərini üzə çıxarmaq, onlardan bəhs etməkdir. Buna görə poeziyada şairin qəlbi - könül dünyası ən birinci öyrənilməli sahədir. Ancaq bu sahəni öyrənmək üçün bizim əlimizdə hər hansı metod varmı? Biz əksər hallarda tamaşaçı qismində qalırıq. Poeziyada əsas məsələ budur - şairin qəlbi. O, aləmin seyrinə dalır, düşünür, bəzən içində çırpındığı zamandan sıyrılır, bir quşun səsinə qoşulub başqa əyyamlara səfər edir, orda hansısa ağacın başındakı quş yuvasına sığınır, o məmləkətdə kiminsə kədərinə sahib çıxır, ordakı qüssəyə bələnib geri qayıdır və sinəsinə çəkdiyi hissləri yaşadığı zamanın əsl keyfiyyəti kimi rəsm edir və həm də bütün zamanları susdurur. Hər şey bir-birinə çox qəribə şəkildə qarışdığından ilk baxışdan onun yazdığı mətnlər anlaşılmaya bilər, çünki şair - bütün dünyanı, heç kəsin güzarı düşməyən yerləri gəzib dolaşan ruhun əks etdirdiyi dünya sadə və ilk baxışdan oxunan bir şey deyildir, sən onu oxuduqca onun dili açılacaq, onun özünəməxsus dili yaranacaqdır, sən, müəyyən müddət keçdikdən sonra özün də onun dilinin bir elementi olacaqsan:
El də
getdi, dil də getdi,
Bundan
sonra açıl
Köhnə, qaysaq yara.
Açıl,
açıl,
Qanın
dönsün selə..
Çöl
də soldu,
Gül də
soldu,
Gözlər
doldu,
Açıl
yara,
İndən
belə,
Bilə-bilə...
İndi bu məqamda mən onun ən məşhur
şeirlərinin ən çox yadda qalan misralarını
nümunə gətirə bilərdim. Ancaq fikrimcə, ordakı Vaqif Səmədoğlu
bir az fərqlidir, mənim
axtardığımsa başqa bir yerdədir, elə bir məkanda
ki, ora bəlkə indiyə qədər heç kəsin
güzarı düşməyib.
Hərdən
adama elə gəlir ki, bu şeirlər uzaq keçmişdə
qüssədən bağrı çatlamış bir
insanın şüuraltısının bərpa edilmiş
şəklidir (yəni, bu şeirləri diqqətlə
oxuyanda, mətnin bir az da gizlinlərini
araşdıranda, ora əbədilik hopan qüssənin mənbəyi
kimi əlini hara gəlsə, ata bilərsən və
peşman olmazsan, - bu dediyimiz yüzlərlə variantdan yalnız
biridir-!). Onun bütün ömrü boyu susub dünyadan
köçdüyü an danışmaq istədiyi, fəqət
dilə gətirə bilmədiyi şeylər dirilərək
bu mətnlərə çevrilmiş və şeiri
qurub-yaradan detallar, obraz və metafora... bunların
hamısı o qədər şərtiləşib ki, indicə
mətni tərk edib gedəcəklər və biz qəfildən
həmin adamın sükutunun səsini eşidəcəyik. Ancaq yuxarıda dediyimiz kimi, qüssə hansı əsrdən
qopub gəlirsə gəlsin, o mütləq şairin qəlbində
yuva qurduqdan, oranın həyatını sözün ciddi mənasında
qarışdırdıqdan sonra poetik obraza çevrilir və
bütün bunlar müəyyən müddətdən sonra
şairin varlıq haqqında orijinal təsəvvürünün
yaranmasında yardımçı olur.
Ömrümün
çarpaz düyünlənən bağlamasında
beş-on
yaxşı günümün
ucu
çıxacaq bəlkə.
Ümidlərimi
buza qoyun,
Fəqir-füqəraya
paylayın
Arzularımı...
Yuxarıdakı qəlbin keçmişə, uzaq əsrlərə
səyahəti ilə bağlı uydurulmuş əhvalatı
bilmədən və onun həqiqiliyinə inanmadan bu
parçanı duymaq və izah etmək
qeyri-mümkündür. Yəni, burdakı mətləb adi ədəbi
kriteriyalar baxımından onsuz da dərk edilir, ancaq bu məsələnin
çox cüzi hissəsidir, dərkdən o yana,
şüurun, məntiqin o tayında nələrsə
qalır və bizcə, əsas da bu şeylərdir.
Bu mənada diqqət edilərsə, Vaqifin mətnlərində
iki şey əsasdır və daha çox vurğulanır;
bunlardan birincisi həyat və insanla bağlıdır - onun
şeirdəki bu yönə uyğun anlayışı
mövcud təsəvvürləri çarpaz şəkildə
kəsir, onlara uyğun gəlmir və əksər hallarda o
ümumi təsəvvürləri bir kənara tullayır. Onun dənizlə
bağlı şeirlərindəki ümumi təsəvvür
buna nümunə ola bilər. Söhbət,
şübhəsiz ki, dənizin necə təsvir edilməsindən,
hansı obraz və detallarla təqdimindən getmir, bunu əlinə
qələm alan hər bir kəs
bacarır, söhbət onun insan həyatındakı yerindən,
varlıq, dünya, gerçəkliklə bağlı bilmədiyimiz
nəsnədən gedir. Ola bilsin ki, şairin
dedikləri tam bir əfsanədir, ancaq bu xəyal elə
sürəkliklə verilir, insanın həyatı və
ölümü ilə elə əlaqələndirilir ki, sən
ona həqiqətdən daha çox inanmalı olursan. Dənizin
adicə forması, qurudan, torpaqdan ayılması şairdə
yuxarıda göstərdiyimiz o dərinliyə daxil olmaq
imkanı verir - biz, əslində onun xiffətini çəkirik,
bizi yaşadan və öldürən əslində o həsrətdir:
dəniz kənarında gəzib, dəniz həsrətiylə
ölmək.... Bunu bilmədiyimə və tez-tez yaddan
çıxardığımıza görə, şeiri sadəcə
mətn kimi oxuyuruq, halbuki, bu tipli şeirlər daha çox
insan həyatının elə o dəniz kimi qurudan, çox
sevdiyi bir şeydən ayrılmış hissəsidir,
yaddaş onu ən dərin, səs, ün çatmayan yerində
gizlədir, sən bu şeirə haçansa yaddaşında
qövr edən quş səsiylə baxanda hər şey dəyişir,
sən də o hisslərə qoşulub qüssənin
çeşməsinin çağladığı ərazilərə
gedə bilirsən.
... Mənə
tütək səsi dəydi uzaqdan,
Mənimlə həyatın işi yox imiş,
Ölümdən savayı arxam yox imiş...
Yuxarıda vurğuladığımız ikinci əsas istiqamət isə şairin bütün yollardan ayrılıb əsl şeirin olduğu məkanı tapmaq, orda olmaq istəyidir. Onun az qala bütün şeirlərində "ömür bəhanədir şeir yazmağa", o yeri tapmaq üçün hərdən rastına çıxanları usanmadan sınayır, şeir onun üçün hər şeyi əvəz edir və hər şeydir, Vaqifin bütün qəlbi bu nöqtədə çarpır, bu nöqtəni bilmədən onun həm həyatında, həm də yaradıcılığında istədiyin qədər qüsur tapa bilərsən, necə ki, müasirləri Fetdə tapırdılar. Onun obrazının əsas xassəsi nədirsə, əsl şeirə gedən yol ilğımdır, ancaq burda rasional düşüncəyə yer yoxdur, əsas olan büdrəmək və yıxılmaqdır, iztirab çəkib, dünyanın qabığından qurtulub mahiyyətə çatmaqdır, ancaq nə eləsən də, həmişə "yəhərlənməmiş dünyanın belindən yıxılırsan..."
Əlimi uzatdım
Sevincə sarı,
Gördüm, yox,
Arada kədər dayanıb.
Atamı səslədim,
Köməyə gəlsin,
Gördüm, yox,
Arada qəbir dayanıb.
Üz
tutub gedirdim
Allaha tərəf,
Gördüm,
yox,
Arada
ömür dayanıb...
Vaqifin
şeirləri bir metafora üstündə qurulur və sonda hər
şey yaddan çıxır, mətnin əvvəlində
danışan adam, bu mətn nə qədər kiçik olsa
belə, sonda yaddaşını "itirir", həmin sabit
metafora pozulur, başqa bir şeyə çevrilir, qeyri-adi
şeylərdən, obraz və detallardan çox adi bir sözə,
bəzən də sözün itməsinə, yox olmasına
keçid edilir. Onun uşaq sözlərinə
yazdığı şeirləri var. Bizim
axtardığımız və əlimizdən çıxan
Vaqif zənnimizcə, ordadır.
Məsələn:
- Mən
bir gün qəşəng olmuşdum!
Balaca Humay
Mən
bir gün üfüq olmuşdum,
Duman
çökdü dənizə...
Görünmədim.
Mən
bir gün cığır olmuşdum,
Gedib-gələn
olmadı,
Ot
basdı üstümü..
Görünmədim.
Mən
bir gün təbəssüm olmuşdum,
Nə
oldu, bilmədim...
Görünmədim...
Bu şeir onun mətnlərində yeni mənaların
necə doğmasını anlamaq baxımından
maraqlıdır. Bu şeir həm çox sadə, həm
də sirdən aşıb-daşan bir şeirdir. Ancaq
bir şeyi qabaqcadan deyək ki, bu mətndəki mətləbi
çözmək istədikdə "dil qabar, söz qaxac
olur", yəni izaha, təhlilə yatmır, sadəcə sənə
nəyisə görsədir və anidən onun
üstünü örtür, zənnimizcə, Vaqifin
poeziyasında əşyalarla bu şəkildə davranma
sövq-təbii baş verir, bu, hardasa onun sözü mətndə
yox etmək stixiyasından irəli gəlir. Şeirdə
adi dillə izah ediləsi nə varsa son
qırıntısına qədər yox olur, onun, yaxud
onların yerini elə bir materiya, elə bir mətləb tutur
ki, bu bizim gözümüzdə dünyanı başqa
üzündən oxumağa imkan yaradır. Həm də,
şairin əşya və hadisələrə şeir
üçün çox xarakterik olan kor bucaq altından
baxması bir çox mənaların
sıxışdırılıb aradan qalxmasına, yeni mənaların
yaranmasına, həm də dünyanın içində bizə
tanış olan obrazların
açılım, tanınma istiqamətinin dəyişməsinə
səbəb olur. Məsələn, onun,
aşağıdakı şeirində bunun şahidi oluruq:
Sənə,
təkcə sənə,
Allah qədər
tənha günlərin
İnsan
həsrəti...
Gecə sənə,
Gündüz
sənə,
Günəşinə
də yağış yağan
Bu aləmin
nəmişliyi
Sənə,
təkcə sənə....
Həyat
ayrılıq imiş
İnsanla
ölüm arasında
Sənə,
ancaq sənə verilibmiş
Ömür
başdan-başa...
Poeziyada bizim sonuna çıxa bilmədiyimiz elə qatlar, elə sirlər var ki, onların gücünə bu misralardan hər hansı birini "tutub" gücümüz yetən qədər uzaq əsərlərə, o zaman həyatın içinə gömülən insan hisslərinin dərinliyinə enə bilərik. Bir anlığa müxtəlif əsrlərdə hakim janrları unudaq, belə bir şeyi əsas götürək ki, mətnə hələ insan hissləriniun hopdurulmadığı çağda bizim Vaqif kimi bir şairin ağlına gələn bir detal insanı necə yol aldığı dərinliyə çəkib aparırdı. Bəzi misraların, onların qurulduğu detalların içində elə bir qəribə enerji var ki, səni öz dərinliyində batırmaq, qərq etmək istəyir, səni gerçəklikdən ayırır, yaxud səninlə gerçəklik arasında şəffaf bir sədd yaradır, sən o şəffaf pərdəyə baxıb həyatı, dünyanı sonundan oxuduğun kitab kimi varaqlayırsan. Bunun bir mənası varmı? Şübhəsiz ki var. Ancaq... O uzaq əsrlərdən bu günə adladıqda baş verən sonsuz dəyişikliklərin bir nöqtə içindəki tarixçəsi yenidən "gerçəkləşir", o uzaq əsrlərin nağıl, əfsanə kodu açılır, o zaman adi sözlər biçimində deyilən mətləblər indi Vaqifin lisanında gözlənilməz metaforalara dönür: həyat ayrılıq imiş /insanla ölüm arasında...
Olsun ki, hansısa əsrdə indi bizə qeyri-adi görünən, hardasa təsəvvürlərimizi çaşdıran bu mətləb bir söz və ya misranın alt qatı ilə ifadə edilirmiş, yaxud:
Nəyimsə yox olub,
Nəyimsə itib,
Hardasa qırılıb
Nəyinsə simi.
Ömrüm ancaq külək
əsəndə dinir,
quşlardan xəbərsiz
bir meşə kimi...
nədənsə gizlənib,
nədənsə qaçıb,
bu ömrün günləri,
sevinci,
qəmi,
hardasa tək
qalıb,
olub gərəksiz
Allahsız
dünyada
Peyğəmbər
kimi...
Cavanşir
Yusifli
525-ci qəzet.-
2016.- 2 fevral.- S.6.