Böyük vətənsevər, dönməz
istiqlalçı, fədakar ziyalı
Ceyhun Hacıbəyli - 125
Xalqımızın
ən dəyərli oğullarından biri, həqiqi millətpərvər,
parlaq şəxsiyyət Ceyhun Hacıbəylinin 125 ili tamam olur.
Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi
tanınmasında böyük xidmətləri olan bu görkəmli
şəxsiyyətin yubileyi, təəssüflər olsun ki,
geniş ictimaiyyət tərəfindən yada salınmır. Halbuki C.
Hacıbəylinin vətən və millət
qarşısında gördüyü çox böyük
işlər var.
Görkəmli mətbuat xadimi olan Ceyhun Hacıbəyli
1891-ci ildə fevral ayının 3-də Şuşada anadan
olub. İlk təhsilini Şuşada N. Vəzirovun
müdir olduğu məktəbdə, orta təhsilini isə
Bakıda alıb.
1908-ci ildə,
yanvarın 12-də qardaşı Ü. Hacıbəylinin
"Leyli və Məcnun" operasının H. Z.
Tağıyev teatrında tamaşaya qoyulmasında onun da xidmətləri
olub.
C.
Hacıbəyli bir müddət Əlibəy Hüseynzadənin
müdir olduğu "Səadət" məktəbində
çalışıb, sonradan təhsilini davam etdirmək
üçün Peterburqa gedib, universitetin Hüquq fakultəsinə
daxil olub. Sonradan Fransaya gedərək Sorbon
universitetində oxuyub.
Azərbaycana qayıtdıqdan sonra o, müxtəlif qəzetlərdə
Azərbaycan və rus dillərində məqalələrlə
çıxış edib.
C.
Hacıbəyli eyni zamanda "Müsəlmanlıq",
"İzvestiya", "İttihad", "Azərbaycan"
qəzetlərinin redaktoru olub.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə
(1918-1920-ci illər) o, bir müddət "Azərbaycan" qəzetində
redaktor vəzifəsində çalışıb, sonradan isə
Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində
Parisə gedib, orada ciddi fəaliyyət göstərib. 1920-ci ilin
aprelin 27-də Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən
işğal edildikdən sonra bir daha geri qayıtmayıb,
Fransada mühacirət həyatı yaşayıb.
Avropada o,
ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirib, Azərbaycanın qədim
tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı və incəsənəti
ilə qərb oxucularını tanış
edib. C. Hacıbəyli
Parisdə nəşr
olunan müxtəlif jurnallarda çıxış edərək,
çoxlu sayda yazılarını nəşr etdirib.
Bu yazılarında o, Sovet totalitarizminin, Stalin rejiminin
antidemokratik olmasını tənqid edib və ölkənin nəhəng
bir həbs düşərgəsinə çevrildiyini pisləyib.
Eyni zamanda o, filoloji və tarixi mövzularda - xüsusən
Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalına
aid və qədim Azərbaycan şəhərləri ilə də
bağlı yazıları çıxıb.
Mühacirət
illərində C. Hacıbəyli aşağıdakı əsərlərini
yazaraq nəşr etdirib: 1) "İlk müsəlman
respublikası Azərbaycan". 2) "Azərbaycan mətbuat
tarixi". 3) "İslam əleyhinə təbliğat və
onun Azərbaycandakı metodları". 4)
"Qarabağın dialekti və folkloru" .
Eyni
zamanda o, Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan"
operasını fransızcaya tərcümə etmiş və
Parisdə "Femina" teatrında
tamaşaya qoyub. C. Hacıbəylinin Parisdə
fransız dilində nəşr edilən mətbuat orqanlarında
da müxtəlif məqalələri çap olunub.
C.
Hacıbəyli 1962-ci ilin oktyabr ayının 2-də vəfat
edib, Parisin Sen-Klu məzarlığında dəfn olunub.
Qeyd edək ki, 1920-ci ilin 27 aprel işğalından sonra
Türkiyədə və Avropada məskunlaşan azərbaycanlı
mühacirlər həmin ölkələrdə ciddi fəaliyyət
göstərdilər. Onlar bu ölkələrdə həm
siyasi təbliğatla məşğul olur - təşkilatlar
yaradır, qəzetlər, jurnallar çap edirdilər, həm
də müvafiq dövlət strukturlarına Azərbaycan
probleminin həlli baxımından təsir etməyə
çalışırdılar. Digər tərəfdən
isə azərbaycanlı mühacirlər beynəlxalq qurumlara
müraciətlər edir, SSRİ dövlətinin
işğalçılıq siyasətini tənqid edirdilər.
Belə şəxsiyyətlərdən biri də
məhz Ceyhun Hacıbəyli idi. Onun digər
xidmətlərindən biri də Avropada Azərbaycan
Mühacirət Mətbuatının yaranmasına verdiyi dəstək
idi.
Bu mənada
Ə. Fətəlibəylinin C. Hacıbəyliyə
yazdığı 17 may 1952-ci il tarixli məktubda "Azərbaycan"
jurnalının
olan nəşri ilə bağlı problemlərə
də toxunulur: "Əzizim Ceyhun bəy! Sizin məktubu
aldım. Sizin yazdığınız hər
şeyi yerinə yetirəcəm. "Azərbaycan"ın
birinci nömrəsinin rus hissəsinin redaktəsinə öz
adımı və məqaləmi daxil edəcəyəm.
"Ərizə"ni redaksiyanın
imzası ilə, yəni mənim B. Karayusuf və Əhməd
Xəzər adı altında buraxırıq. İsmayılın
imzası da silinməlidir, çünki o, Rəsulzadənin məktubuna
cavab verərək yazırdı ki, bəyannamə
imzalanmayıb, sadəcə qəbul olunub.
Tezliklə türk dilində "Türkeli"
çıxmalıdır. (Rus dilində artıq
çıxıb, həmçinin "Azad Qafqaz" da
çıxmışdı). Mən
artıq Kanatbayla danışmışdım və o, ərizəni
həm rus dilində, həm də türk dilində çap
etdirdi. Əgər Siz lazım bilsəniz,
biz bunların hamısını "Azərbaycan"ın
2-ci nömrəsində də təkrar edə bilərik.
Siz burada olanda biz beş dəqiqə ərzində
jurnal məsələsini həll etdik və mən bizim qərarımızda
qalıram.
Sözsüz, bizim jurnal türk, fransız və ingilis
dillərində çıxmalı idi. Sizin təqdim
etdiyiniz və mənim tezliklə təsdiq etdiyim layihə D.
L. tərəfindən dağıdılmışdı.
Onun bütün oyunları haqqında mən Sizə
sonrakı məktubumda yazmışam. Onun hesabatı sadədir:
ermənilər 3000 marka alırlar və bunun hesabına onlar hər
həftə xəbərçi çıxardırlar və 6
nəfər yaşayır. Kanatbay - 4000 marka; iki
dildə jurnal çıxardırlar və bütün komitə
bunun hesabına yaşayır; Avtorxanov - 5000 marka, jurnal və
bütün qəbilə bunun hesabına yaşayır.
Jurnal ilə bizim işimizi Əkbərağa korladı,
D. L.-nin sözlərinə görə o deyib ki, hər ay
jurnalı çap etməyə bizim gücümüz
çatmır və ona görə dövrü olaraq
çıxardacağıq. Buna əsasən, D. L.
təklif etdi ki, onun "aylıq orqan" olduğunu
xatırlatmayım və nəşr olunduğu ayı göstərməyim
və mən belə də etdim. Sonra o, xahiş etdi ki,
jurnalın yarısını rus dilində çıxardaq və
mütləq "qafqazlılara" cavab verək,
çünki onların yazılarını hər yerdə
oxuyurlar" .
Qeyd edək ki, "Azərbaycan" jurnalın Baş
redaktorları Ceyhun Hacıbəyli və Əbdürrəhman
Fətəlibəyli-Düdənginski idi. Jurnal iki dildə nəşr
edirdi: Azərbaycan və rus dillərində. Qeyd
edək ki, jurnalın hər iki redaktoru həm də rus təhsilli
idilər. Ceyhun bəy Sankt-Peterburqda,
Əbdürrəhman bəy isə Moskvada rus dilində təhsil
almışdılar.
"Azərbaycan" jurnalının başlıca fəaliyyət
proqramı - mövcud Sovet rejiminə qarşı təbliğat
işləri aparmaq, kommunist ideologiyasının
"çürüklüyünü" və bəşəriyyətə
ziyanlı olduğunu göstərmək idi.
Jurnalı ABŞ dövləti maliyyələşdirdiyindən
həmin ölkənin yürütdüyü siyasət əsas
xətt olaraq götürülürdü.
Jurnal öz fəaliyyətinə görə daha
çox siyasi xarakterli idi.
Jurnalın rus və Azərbaycan variantlarında nəşr
edilən yazıların çoxu eynilik təşkil edirdi. Bəzi saylardakı
yazılarda az olaraq müxtəliflik
vardı. Təbii ki, jurnalda nəşr edilən
yazılarda Azərbaycan problemlərini ictimaiyyətə
çatdırmağa daha çox üstünlük verilirdi.
Jurnalda
aşağıdakı müəlliflərin yazılarına
daha tez-tez rast gəlmək mümkündür: C. Hacıbəyli,
Ə. F. Düdənginski, Əziz Alpaut, Şamil Atabəy, Məcid
Musazadə. Jurnalda nəşr edilmiş bəzi
yazıların başlıqlarına diqqət edək: 1)
"Visbadendən - Ştarnberqə" (C. Hacıbəyli); 2) "Azərbaycan ekonomisinə bir
baxış" (Haydar Novruz); 3) "Azərbaycan
partizanlarının bolşeviklərə qarşı
savaşı" (M. A. Qarabağlı); 4) "Hürr müsəlmanlar Sovet imperializmi əleyhinə
mübarizəyə çıxırlar" (Qulam Azəri);
5) "Stalin nədən öldü" (Şamil Atabəy);
6) "Stalinin məzarı üstündə tikanlı
kollar" (Osman Cəfəroğlu); 7) "Sovet-Fin hərbi"
(Ə, Fətəlibəyli); 8) Qızıl Ahtapot) (Ə,
Alpaut); 9) "Ədəbiyyat səhifəsi" (toplayanı:
Məcid Musazadə); 10) "Şamaxı məhkəməsi"
(C. Hacıbəyli); 11) Koordinasyon Mərkəz" (C.
Hacıbəyli); 12) "Azərbaycan xalqının
böyük oğlu" (Ə. Fətəlibəyli); 13)
"Hacı İlyas" (Riza Tağı); 14) Belələrini
Allah islah eyliyə" (Şami);
15) "Üzeyir Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun"
operasının 45-ci ildönümünə ithaf edirəm"
(Məcid Musazadə); 16) "Tariximizi biləlim" (Ə. A.
Şeyxülislam); 17) "Sovet antisemitizmi" (K. Azəri);
18) "Kreml, hürr dünyanın gözü önündə,
hürriyyət əleyhinə "xalqlar" konqresi
çağırdı" (Ə. Fətəlibəyli); 19)
"İran nefti və sovetlər" (Rüstəm Məmmədzadə);
20) "Vətəndən xəbərlər" (Qürbət
Cəfər); 21) "SSRİ-yə qarşı psixoloji
müharibə" (Ə. Fətəlibəyli); 22)
"Kommunizm xalqlara həyat təmin edə bilərmi? (Ə.
Fətəlibəyli); 23) "Qafqaz imperializm
qarşısında" (C. Kazımbəy); 24) "İkinci
mərhələ" (Ceyhun Hacıbəyli); 25) "Sovet təcavüzünün Koreyada
dağıdılması" (Ə. Fətəlibəyli); 26)
"Müqəddəs vəzifə" (İsmayıl
Əkbər); 27) Çekada gördüklərim" (Riza);
28) "Sovet məktəblərində" (Qadir); 29) "Azərbaycan
davam edir" (C. Hacıbəyli); 30) Hürr Dünya türk
xalqlarını sovetlərin zülmündən
qurtarmalı" (C. Hacıbəyli); 31) "Yaşasın
Atatürk" (Ə. Fətəlibəyli); 32) "Avraam
Linkolnun bayrağı altında Vahid Azad Dünya
uğrunda" (Ə. Fətəlibəyli); 33) "Azərbaycan
xalqına hesabat" (Vətənin azadlığı
uğrunda onun oğullarının mübarizəsi haqqında
Ə. Fətəlibəylinin 1943-cü ilin 6 noyabrında Azərbaycan
Konqresindəki məruzəsi); 34) Sovet
yaltaqlığının yüksək dərəcəsi"
(M. Musazadə).
"Azərbaycan" jurnalında Azərbaycanın
azadlığı, müstəqilliyi ilə bağlı
çoxlu sayda yazılar, məqalələr nəşr
edilirdi.
"Azərbaycan"
jurnalının 1-ci sayında (1951-ci il, N1) Ceyhun Hacıbəylinin Baş məqaləsi verilmişdi.
Məqalə belə adlanır: "Azərbaycan davam
edir". Əslində proqram xarakteri daşıyan bu məqalədə
C. Hacıbəyli yazırdı: "Bundan 32 il əvvəl
idarə etdiyim milli "Azərbaycan" qəzetimizi istəkli
qardaşım Üzeyirə həvalə edərək, yeni
bir vəzifə ilə Avropaya gəldik. Yeni təşkil
etdiyimiz Azərbaycan dövlətini, başqa mədəni millətlər
və Sülh Konfransına toplanmış dövlətlər
rəsmi surətdə tanımaqla misyonumuzun üç ay
sonunda bitəcəyini zənn edirdik.
Parisə gələr-gəlməz yenə "Azərbaycan"
adında fransızca olaraq aylıq bir bülleten nəşr
edərək, Avropa ictimaiyyətini məmləkət və
millətimizə dair türlü məlumat verərək
aydınlaşdırdıq. Bu bülleteni 11
nüsxə çıxara bildik.
Gərək biz və gərəkcə vətəndə
qalanlarımız üç ay müddətin uzanması
sonucunda günləri çox uzun görürdük. Bilmirdik ki, bir
çoxumuz gözəl vətənimizi bir daha görməyəcəyik.
Şimaldan gələn qara dalğa
torpağımızı silib süpürdü. Nəcib Azərbaycan -
türk milləti yabançı bir düşmən əlinə
keçdi. 27 nisan faciəsinin təfərrüatı
gələcək Azərbaycan tarixində qara bir səhifə
tutacaq. O faciənin təhlilinə vətəndə
başlamaq üzrə indilik açıq yaramızı
qurdalamağı özümüzə rəva görmədiyimizdən
sükut edirik.
Məqsədimiz milli birliyi qurmaqdır və birlik
mühacirətdə başlamalıdır. Bütün
azərbaycanlıları istisnasız olaraq bu bu birliyə dəvət
edirik.
Zatən Azərbaycan başlanğıcda həmin
birliyin simvolu idi. "Azərbaycan" bir firqənin, bir
sinfin və ya bir təşkilatın orqanı deyildi. "Azərbaycan" milli bir orqan idi və felən
rəsmi hökumət mövqeyini rəy və
mülahazatını izhar edəcəyinə, öz yolunu sərbəsrtcəsinə
cızıb öz qənaətini bəyan edirdi.
Bu xüsusda, vaxtında nəşriyyat işləri ilə
məşğul olan nazirlərimizdən rəhmətlik Nəsib
bəyin geniş nəzəriliyini, təbiətinin nazikliyini
və ona məxsus xüsusiyyətini hörmətlə
analım. Özü partiya üzvü olduğu halda hökumətin
rəsmi orqanını partiyaçı olmayan bir şəxsə
həvalə etməsi həddi-zatında bir simvolik jest idi.
Onun üçün millət firqənin
önündə gedirdi. Halbuki indiki firqəçilər
bəzən firqə təəssübünü o qədər irəli
götürdülər ki, milləti adəta unutdular.
Biz heç bir firqə əleyhinə deyiliz. Həddi-buluğa yetmiş
bir millət içərisində türlü cərəyanlar ola bilir. Biz bu cərəyanların
gəlişməsini və vətənimizə faydalı
olmasını yurdumuzun quruluşundan sonra ancaq
düşünə bilirik. Mühacirətdə
bizi düşündürməsi lazım gələn və
bizi düşündürən ancaq və ancaq gözəl
yurdumuzun qurtuluşu olmalıdır.
Bu
qurtuluşu kolaylaşdırmaq və bu məqsədlə
uğraşmaq hər bir azəri çocuğu və ya fərdi
üçün müqəddəs bir vəzifədir. Bu yolda hər bir vəsilədən istifadə etməliyik,
çünki millətimiz böyük bir təhlükə
içində yaşayır.
Sonuncu müharibə zamanında "Azərbaycan"ı namuslu gənclərimiz: Məcid Qarsalan və dostları əhya etmək istədilər. Cəbhə ilə idarə arasında, tüfənglə qələmi eyni zamanda daşıyan övladımız bu yolda yaxşılığa çalışdı və müəyyən müvəffəqiyyətlərə nail oldu. Böyük babasının prinsiplərini istimal edərək heç vaxt itirmədi. Yurdumuzdan gələn bu gəncləri və verdikləri qurbanları, tökdükləri qanları hörmətlə analım.
Hər halda Milli Birlik Məclisi heç bir firqə üçün çalışmır. Onun yalnız bir hədəfi və və bir məfkurəsi var: Yurdumuzun qurtuluşu! Azəri Türklərini bu gün bir-birindən ayıran proqram məsələsi deyil, onları ayıran psixoloji bir amildir ki, təəssüf ki, əlaqəli zəvat o nöqtəni anlamırlar və anlamamazlıqla da azəri-türklərini müxtəlif zümrələrə bölürlər.
27 nisan fəlakətinin amillərini unutmayaq. Gözəl vətənimizi firqəçiliyin hızlanması yıxdı, uçuruma sürüklədi. Firqə təəssübü bir millətin birliyini daima pozar.
Təbii bir firqə daxilində namuslu, istedadlı ünsürlərin də mövcud olduğu inkar edilə bilməz. Biz bütün vətəndaşlarımıza hörmət və sevgi bağlarıyla bağlıyız.
Onun üçün bu gün gərək firqəçi və gərəksə müstəqil və firqəsiz azəri-türklərinin hamısını üç rəngli bayrağımız altında toplanıb hamımız bərabər bir yerdə vətənimizin qurtarılması uğrunda çalışmağa dəvət edirik.
Azərbaycan davam edir".
Ceyhun Hacıbəylinin bu məqaləsinin son cümləsini də belə redaktə ilə oxuculara təqdim etmək istərdim - xalqımızın qəlbində C. Hacıbəyli adlı şəxsiyyət yaşamaqda davam edir!
Nəsiman Yaqublu
525-ci qəzet.- 2015 - 3 fevral.- S.4.