Milli musiqimizin əvəzolunmaz ifaçısı

BÖYÜK XANƏNDƏ SARA QƏDİMOVANIN ƏZİZ XATİRƏSİNƏ

Şərqdə muğam dəstgahlarını tamam-kamal ifa edən ilk qadın sənətkar, səhnəmizin lirik Leylisi, ustad xanəndə, muğam və mahnılarımızın ilkinliyini ustalıqla qoruyaraq nəsildən-nəsilə ötürən, Xalq artisti Sara xanım Qədimovanın yaradıcılıq yolu yeni nəsillər üçün əsl vətənpərvərlik, fədakarlıq və sənətə sədaqət nümunəsi olub.

O, xalqımızın qəlbində əbədi məskən salmış sənətkar olaraq mahnı və muğamlarımızın ifaçısı kimi Cabbar Qaryağdıoğlu, Bülbül, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Rəşid Behbudov, Həqiqət Rzayeva kimi qüdrətli sənətkarların sırasında layiqli yer tutub. Ecazkar səsi ilə yeni həyat verdiyi mahnı və muğamlar Azərbaycan musiqi sənətinin Qızıl Fonduna həmişəlik daxil olub.

Sara xanımın böyük sənətinin sirlərini öyrənərkən şübhə yeri qalmır ki, onun səsi Allah vergisidir. Eyni zamanda istedadın qanla, genlə nəsildən-nəsilə keçdiyini nəzərə alsaq, demək olar ki, onda ifaçılıq istedadının yaranmasında atasının böyük təsiri olub. Eyni zamanda bu xanımda böyük fədakarlıq, daim öz üzərində işləmək, sənətini cilalamaq, təkmilləşdirmək, sələflərindən öyrənmək, zəhmətkeşlik, çalışqanlıq vardı.

Onun atası Bəbiş kişi əslən Ağdam rayonunun Gülablı kəndindən idi. Bir qarabağlı kimi musiqiyə, xüsusilə muğamlarımıza böyük maraq göstərib. Muğamları yaxşı bilib, hərdən pəsdən oxumağı da olub. İslam Abdullayev, Zülfü Adıgözəlov, Qurban Pirimov, Xan Şuşinski tez-tez Bəbiş kişinin evinə toplaşar, muğamlardan və xalq mahnılarından söhbət açarmışlar. Bu mühit balaca Saranın sənət seçimində mühüm rol oynayır. Uşaq yaşlarından mahnı ifa etməyə başlayan Sara Qədimovanın gələcəkdə müğənni olacağına şübhə yeri qalmırdı. Sara orta məktəbdə və Tibbi Texnikumunda bayram konsertlərində mahnılar oxuyardı.

Onun bu qabiliyyəti görkəmli xanəndə Zülfü Adıgözəlovun diqqətindən yayınmadı. Zülfü bəy 16 yaşlı Saranı Əlilov adına Mədəniyyət evində rəhbərlik etdiyi musiqi dərnəyinə cəlb etdi. O, yeniyetmə qıza xalq mahnılarını öyrətdi. Zülfü bəy Saranın ifasını çox bəyənirdi. O, deyirdi ki, sən gələcəkdə hökmən böyük səhnəyə çıxmalısan, Filarmoniyaya getməlisən.

1938-ci ildə bədii özfəaliyyət kollektivlərinə respublika baxışı keçirildi. Əbilov adına Mədəniyyət evinin solisti Sara Qədimovanın bu baxışda oxuduğu "Qatar" muğamı münsiflər heyətinin üzvləri Üzeyir Hacıbəyovu, Hüseynqulu Sarabskini, Əhmədxan Bakıxanovu məftun etdi. Elə oradaca Üzeyir bəy Saranı A.Zeynallı adına musiqi məktəbində dərs deyən H. Sarabskiyə tapşırdı və dedi ki, bundan sonra sənin nəzərlərin bu gənc qızın üzərində olsun.

1938-1941-ci illərdə Sara xanım H. Sarabskinin sinfində muğamdan dərs alır, muğam ifaçılığını xeyli zənginləşdirir və oxumaq təcrübəsini get-gedə artırır.

1941-ci ilin sentyabr ayında indiki Musiqili Komediya Teatrının binasında, maraqlı bir konsert olur. H. Sarabski şagirdləri ilə burada "Rast" muğamını ifa edirlər. Muğamın bəm və orta hissələrini Şövkət Ələkbərova, Gülağa Məmmədov, Hüseynqulu Sarabski, ən zil yerlərini isə Sara ifa edir. Yazıçı Qılman İlkinin bu konsertlə bağlı xatirələrindən:

- Müharibə yenicə başlamışdı. Hamı dərd-sər içində idi. Həmin konsertdə Üzeyir Hacıbəyov ön sırada əyləşmişdi... Mən də çox çətinliklə konsertə bilet tapa bildim. "Rast" muğamı böyük alqışlarla oxunub qurtardıqdan sonra Hüseynqulu Sarabski səhnədə bir qədər irəli keçib gənc ifaçıları təqdim etdi və dedi: "Şövkətlə Gülağanın üslubu estrada ifaçılığına daha yaxındır. Sara isə sırf xanəndədir. Üzünü onlara tutdu və dedi ki, hər biriniz öz yolunuzu müəyyən etməlisiniz".

Üzeyir bəy və Hüseynqulu Sarabski istedadlı şagirdinin gözəl səsini və muğam ifaçılığını qoruyub saxlamasına çalışırdılar. Məhz H. Sarabskinin son dərəcə həssas, qayğıkeş münasibəti, rəhbərliyi sayəsində Sara peşəkarlığa yiyələnir.

Həmin vaxtdan etibarən və sonralar da gənc Sara muğamların və mahnıların mahir ifaçısı kimi Ü. Hacıbəyovun gözlərində bir nömrəli sənətkarlardan birinə çevrilir.

Sara xanım mahnı ifaçılığı ilə yanaşı bütün əsas muğamlarımızı ifa etmiş yeganə qadın xanəndə idi. Ona qədər qadın müğənnilər yalnız "Şahnaz", "Qatar" və "Segah" muğamlarını oxuyardılar. 1943-cü ildə 21 yaşındaykən Hüseynqulu Sarabski və Zülfü Adıgözəlovdan "Rast", "Mahur-hindi", "Bayatı şiraz" və digər çətin muğamları öyrənib oxumağa başladı. Hətta bir dəfə Cabbar Qaryağdı oğlu və Seyid Şuşinskinin yanında Qurban Pirimov və Qılman Salahovun müşayiəti ilə "Mahur-hindi" muğamını ifa edib, onların xeyir-duasını aldı. Əvvəllər bu muğamları qadın müğənnilər ifa etməzdilər. Belə bir fikir kök salmışdır ki, guya qadın səsi bu muğamları ifa etməyə qadir deyil. Bütün bu stereotipləri ilk dəfə sındıran Sara xanım Qədimova olmuşdur.

Yüksək virtuoz ifa imkanlarına baxmayaraq, Sara xanımın əsas qüdrəti muğamlarda idi və yaradıcılığında muğam əsas yerdə dururdu. Bu qədim milli musiqi sahəsində o, çox uca bir zirvəyə yüksəlmişdir. Sara Qədimova muğamın əsas kökünü, saflığını və klasik ifa tərzini saxlamağa olduqca diqqət edirdi. O, sözün həqiqi mənasında monumental muğam ifaçısıydı.

1965-ci ildə xanəndələrin çox ehtiyatla müraciət etdikləri son dərəcə mürəkkəb "Şur" dəstgahı və "Cahargah" muğamlarını oxumağa başladı. "Cahargah" muğamını Seyid Şuşinskidən, "Şur" dəstgahını isə Hacıbaba Hüseynovdan və Bəhram Mansurovdan öyrənmişdi. "Şur" dəstgahı xanəndənin muğamda əsas möhürüdür. Sara xanım həm də "Şur" dəstgahını öz kökündə oxuyan ilk qadın ifaçı olub. Belə oxumaq müğənnilərə çox çətindir.

Buna baxmayaraq, Sara xanım dəstgahı məharətlə oxuyub və ona qəzəl seçməkdə də sənətkar olduğunu göstərib. Muğam aləmində qadın müğənnilər arasında bu, görünməmiş iş idi. "Görünməmiş iş" adlandırılan bu uğurun əsas səbəbi xanəndənin görünməmiş səsidir. Seyid Şuşinski qeyd edirdi ki, Sara xanımın səs diapazonu çox geniş olduğu üçün, onun səsi muğam ifaçılığına çox yatımlıdır. Ona görə də o, musiqimizin incisi olan mürəkkəb muğamlarımızın ən məşhur ifaçılarından biri kimi şöhrət qazanmışdır, Qadın xanəndələr arasında "Mahur-hindi", "Xaric-segah" və "Şur" muğamlarının ilk ifaçısı Sara xanım Qədimova olmuşdur. Bu ağır və çətin muğamları oxumaq xanəndədən böyük məharət tələb edirdi.

Xanəndələrdən Rübabə Muradova, Qəndab Quliyeva və başqaları "Xaric segah" muğamını öyrənərkən, Sara xanımın "Xaric segah" muğamına müraciət etmişlər. Uzun illər onu tarda müşayiət etmiş Bəhram Mansurovun dediyinə görə, Sara xanımın səsi və nəfəsi tarın bütün pərdələrinə çatır, hətta ötüb keçirdi, belə bir səs diapazonu ilə muğam oxuması heç bir azərbaycanlı qadın xanəndələrdə görünməmişdi və belə bir səs registrinin nəticəsiydi ki, o əsasən kişi xanəndələrin oxuduğu "Rast", "Bayatı-Şiraz", "Mahur-hindi" və "Cahargah" dəstgahlarında da onlardan geri qalmırdı. Bir sözlə Sara Qədimova muğamda nə oxuyubsa, hamısını məktəb səviyyəsində oxuyub və xoşbəxtlikdən, əksər ifaları səs xəzinəmizdə qorunub saxlanır.

Yüksək musiqi duyumu və klassik şeir savadı olduğundan muğamın estetik-fəlsəfi mahiyyətini ustalıqla çatdırırdı. Muğamda istifadə olunan bütün qəzəlləri əzbərdən bilirdi və heç bir qadın xanəndə onun qədər qəzəl bilmirdi.

Xanəndələr və müğənnilər öz aralarında Sara xanımı "qəzəlxan" da adlandırırdılar. Çünki o, savadlı xanəndə idi. Əvvəllər oxuduğu Tibbi Texnikumunu əla qiymətlərlə bitirdiyinə görə, imtahan vermədən Tibb Universitetinə qəbul olunmuş, akademik Zərifə Əliyeva ilə bir qrupda oxumuşdu. Musiqi dünyası onu daha çox cəlb etdiyinə görə dördüncü kursda institutu buraxıb, öz taleyini həmişəlik incəsənətə bağladı. O, yüzdən çox qəzəl bilirdi. Bir dəfə ifa etdiyi qəzəli, ikinci dəfə oxumazdı. Füzulinin, Nizaminin, Nəsiminin, Hüseyn Cavidin, Mikayıl Müşfiqin, Seyid Əzim Şirvaninin, Əliağa Vahidin, Racinin, Məşədi Əyyub Bakinin və Natəvanın çoxlu qəzəllərini bilirdi. Hətta kişi xanəndələrə qəzəl lazım olanda Sara xanımdan alırdılar.

Sara xanımı zəmanəsinin xanəndələrindən fərqləndirən daha bir üstün cəhəti var idi. İti hafizəsi olan Sara xanım ən mürəkkəb qəzəli 4-5 dəfə oxuyandan sonra əzbər öyrənirdi. Az-az adamların yaddaşı bu qədər güclü ola bilərdi. Qəzəllərin sözlərini hərifbəhərif tələffüz edərdi. İkinci bir belə xanım xanəndə tapmaq çətindir ki, qəzəlləri bu dərəcədə səlis bilsin və ifa etsin. Əruz vəznini və əruz qafiyəsini yaxşı bildiyindən, qəzəlləri də gözəl və düzgün oxuyardı.

Gənc Sara Üzeyir Hacıbəyovun ümid bəslədiyi müğənnilərdən biri idi. Ondan daim muğayət olur və qayğı ilə yanaşardı. Gənc qızın tərbiyəsi və inkişafı məsələsini nəzərə alardı. Hüseynqulu Sarabskinin muğam sinfini bitirdikdən sonra o, 1941-ci ildə yanvar ayının 17-də 19 yaşında Azərbaycan Dövlət Filarmonoyasına solist qəbul olundu. Filarminiya o illərdə mədəni-maarif müəssisələri arasında xüsusi çəkisi olan bir sənət ocağı idi. Ora müqəddəs bir məbədgah kimi sayılırdı. Çalıb, oxumağı bacaranlar Filarmoniyaya solist olmaq üçün sinov gedirdilər.

Hələ bu yaşda heç kəs böyük səhnədə oxumağa cürət etməzdi. Onunla bir sinifdə muğamları öyrənən Şövkət Ələkbərova və Gülağa Məmmədov, həmçinin Fatma Mehrəliyeva və Əbülfət Əliyev Sara xanımdan 5 il sonra 1945-ci ildə Filarmoniyaya solist qəbul ediləcəkdilər. Əlbəttə, onda Üzeyir bəyin razılığı olmadan Filarmoniyaya heç kəs solist qəbul oluna bilməzdi. Tarzən Qurban Pirimov deyərdi ki, Sara Filarmoniyaya gələndə, burada 7 nəfər xanəndə və tarzən var idi. Onların hamısının yaşı 40-dan çox idi. 19 yaşlı qızın Filarmoniyaya gəlişi böyük maraq doğurdu. Bu bəstəboy, deyib gülən, şən çöhrəli qız Filarmoniyaya bir canlılıq, bir hərarət gətirmişdir. Az sonra Sara Filarmoniyanın sayılıb-seçilən "ulduzlarından" biri oldu. Uzun illər Üzeyir bəyin katibi olmuş Ramazan Xəlilovun xatirələrindən: "Sara çox geniş səs imkanlarına malik olduğuna görə Üzeyir Hacıbəyov ona daim istiqamət verir və düzgün yol göstərirdi. Onun ailə tədbirlərində Bülbüllə yanaşı gənc Sara da iştirak edirdi. Üzeyir Hacıbəyov "Qaragöz" və "Şəfqət bacısı" mahnılarını qadın müğənnilər arasında ilk dəfə Sara xanıma etibar etmişdir. O, respublikanın bütün bayram tədbirlərində Sara Qədimovanı konsert proqramlarına daxil edirdi. Hələ uşaqikən ata-anasını itirib tənha qaldığına görə, Üzeyir bəyin ömür-gün yoldaşı Məleykə xanım da onu öz qızı kimi sevərdi".

Sara xanım Filarmoniyada yenicə işləyirdi ki, Böyük Vətən müharibəsi başladı. Gənc qız hələ müharibənin nə olduğunu bilmirdi. Hər gün məhəllələrdə oğlunu, ərini, qardaşını davaya yola salan anaların, bacıların və gənc qadınların ağlamağı eşidilərdi.

Filarmoniyanın solisti kimi tez-tez cəbhə bölgələrində olmalı idi. Qışda qarın, yağışın və palçığın içində əsgərlər qarşısında çıxış etmək hər müğənninin işi deyildi. Çox gənc olan, 19 yaşlı yeniyetmə qızın kişi kimi qorxmadan, cəbhə bölgələrinə getməsi, sonralar onun xasiyyətində bu keyfiyyəti qabartdı. O, çətin günlərdə əsgərlərin qarşısına cəsarətlə çıxması, səhnədə mərdi-mərdanə dayanması, muğam və mahnıları böyük şövqlə ifa etməsi böyük maraq doğururdu.

Bir dəfə Səməd Vurğun, Qurban Pirimov, rəqqasə Leyla Bədirbəyli , akademik Heydər Hüseynov, Vera Şirye, Zülfü Adıgözəlovla birlikdə Sara Qədimova cəbhə bölgələrinə gedir. O dövrdə Mahnı və Rəqs ansamnbılının rəqqasəsi olan Leyla Bədirbəylinin xatirələrindən:

- Qatarla yol gedirdik. Səməd Vurğun gənc Saraya yaxınlaşıb soruşdu: - Qızım, gözəl səsin var. Bir neçə konsertində olmuşam. Oxumağın xoşuma gəlir. Cəbhədə əsgərlər üçün nə oxuyacaqsan?

Sara ayağa qalxıb imtahan verən şagird kimi əllərini yanına saldı:

-"Segah" muğamını, Üzeyir bəyin "Şəfqət bacısı", "Kürdün gözəli", "Qubanın ağlaması" mahnılarını - deyə cavab verdi.

Səməd Vurğun nə fikirləşdisə, elə bizim yanımızda cibindən "Avrora" siqaretini çıxarıb, onun üstünə bir şeir yazıb, Saraya uzatdı. "Bu şeiri sənə həsr edirəm. Onu əzbərlə və "Segah" üstündə oxu", - dedi.

Yenə qılıncını çəkdi üstümə,

Qurbanı olduğum o ala gözlər.

Yenə cəllad olub durdu qəsdimə,

Qələm qaş altında piyala gözlər.

Gərdəni minadır, boyu tamaşa,

Ay da həsrət çəkir o qələm qaşa.

Bir cüt ulduz kimi verib baş-başa,

Yanıb şölə saçır camala gözlər.

Sara Qədimova cəbhədə verilən konstertlərin hamısında "Segah" muğamını S. Vurğunun yuxarıdakı şeiri ilə başlayırdı. Kim nə deyir desin, bizim hamımızda belə bir fikir yarandı ki, Səməd Vurğun o şeiri Sara xanıma həsr etmişdir".

Sara xanımın ifasında "Segah" muğamına şair məftun olurdu. O, deyirdi ki, bu muğamı Saranın ifasında dinləyəndə ruhum dincəlir.

1956-cı ildə Səməd Vurğun ağır xəstə idi. May ayının 12-də Opera və Balet Teatrında şairin 50 illik yubileyi qeyd olunurdu. Özü xəstə olduğu üçün tədbirdə iştirak edə bilmirdi. Yubileyə radiodan qulaq asırdı. Yubileyin bədii hissəsi S. Vurğunun sevdiyi muğam və mahnılardan təşkil olunmuşdu. Sara xanım yubiley konsertində "Segah" muğamında şairin yuxarıdakı şerini ağlaya-ağlaya oxudu. O, ömrünün son günlərinə qədər hər dəfə Xavər xanımla, ya Aybəniz xanım onunla görüşərkən qucaqlaşır və hönkür-hönkür ağlayardılar.

1946-cı ildə Üzeyir Hacıbəyovun təklifi ilə Sara Qədimova Moskva şəhərində keçirilən estrada müğənnilərinin ümumittifaq müsabiqəsinə göndərildi. O, burada Nizaminin qəzəli ilə "Şahnaz" muğamını yüksək səviyyədə ifa edib, müsabiqənin laureatı diplomunu aldı. Bundan bir il sonra isə o, yenidən Moskvaya dəvət olunaraq, Nizaminin yubileyinə həsr olunmuş dövlət konsertində yenə də "Şahnaz" muğamı ilə çıxış etdi.

Sara xanımın repertuarında mahnı yaradıcılığı əsas yer tutur. Əvvəllər yalnız xalq mahnılarını oxuyardı. 1950-ci ildən sonra o, bəstəkarlarla tez-tez görüşür, onlarla yaradıcılıq əlaqəsi saxlayırdı. O, şeirə, sözə qarşı həssas, son dərəcə məsuliyyətli idi. Qadın müğənnilər içində o, ən zəngin repertuarı olan sənətçilərdən biri idi. Onda unikal musiqi duyumu və möhkəm hafizə vardı. İstənilən musiqini, mətni bircə dəfə dinləməklə yaddaşına həkk edir, mahnının mahiyyətini, bəstəkarın istək və məramını dərhal qavrayır, ən başlıcası mahnıya bağlanaraq oxuyurdu. Bu keyfiyyətlərinə görə, başda Üzeyir Hacıbəyov olmaqla bütün tanınmış bəstəkarlar - S. Rüstəmov, T. Quliyev, A. Babayev, Q.Hüseynli, Ş.Axundova, A. Əlizadə, A. Gəray, A. Məlikov, R. Mirişli, V. Adıgözəlov, həvəskar bəstəkarlardan B.Nəsibov, Ə.Tağıyev, Q.Əsgərov, H.Əliyev, T.Məmmədzadə onunla birgə işləməkdən və mahnılarının belə bir sənətkarın ifasında səslənməsindən böyük qürur və məmnunluq duyurdular. Sara xanım istəyirdi ki, hər mahnısında nəsə təzə bir söz desin, məlum deyilişlərə qayıtmasın, qayıtsa da, ona təzə can versin. O, ilk növbədə şeirin, mahnının musiqisinə uyğun gəlib-gəlməməsi ilə maraqlanırdı. Mahnını öyrənməmişdən əvvəl şeiri dönə-dönə oxuyardı. Şeir xoşuna gəlməyəndə mahnını ifa etməzdi.

Sara xanım populyarlıq qazanmaq, dinləyicini necə olur-olsun cəlb etmək istəyən, başqa sözlə asan şöhrət dalınca gedən müğənni deyildi. Onun ifa etdiyi "Göygöl", "Nə deyim" ,"Nədən oldu", "Tar çalan oğlan", "Pıçıldasın ləpələr", "Ay işığında", "Könül təranələri", "Bulaq üstə gedən gözəl", "Küsüb getdi", "Qonşu qız" və bir çox mahnılarında həm dərin xəliqlik, həm də son dərəcə fərdilik vardı. Bu da müğənninin sənətinə həmişə özünəməxsusluq gətirirdi. Sara xanım ifa etdiyi mahnıların daxilinə "səfər" etməyə, bu mahnıların mühitdə, cəmiyyətdə yaratdığı rezonanslara diqqət yetirirdi. O, mahnı və muğam ifaçılığında bayağılığa, qışqırığa, yersiz zəngulələrə yol verməzdi. O, deyərdi ki, hər bir müğənninin öz yolu olmalıdır, öz fərdi üslubunu təsdiq etməli, heç kəsi yamsılamamalıdır.

Sara Qədimovanın yaradıcılığında xüsusi ifaçılıq üslubu, Azərbaycan xalq musiqisi, nəğmə incəsənətin dərin ruhunu və xarakterini əks etdirən cəhətlərin qüvvətli olması xüsusilə qeyd edilməlidir. Böyük sənətkar deyərdi: "Sənətkar daim öz üzərində işləməlidir. O, tamaşaçıları sənəti ilə məftun etməlidir".

Onun oxuması təkcə səsi ilə deyil, eyni zamanda özünəməxsus ifa tərzi ilə fərqlənirdi. Elə mahnılar var ki, aktrisa təkrar-təkrar oxuyurdu. Hər dəfə bu mahnılar yeni formada səslənirdi. Hər dəfə müğənni bizim qarşımızda melodiyanın yeni xüsusiyyətlərini, detallarını açır, onu cilalayır, zənginləşdirir və bir növ bəzəyirdi. O, təzə müğənni deyildi, əsl sənət adamı idi.

Bəstəkarlardan Qənbər Hüseynli və Şəfiqə Axundova əksər mahnılarını Sara xanımın ifası üçün bəstələyirdilər. Cahangir Cahangirov "Gəl, gözəlim", "Qarabağ" və "Bahar olsun" mahnılarını, səs imkanlarını nəzərə alaraq, Sara xanım üçün yazmışdı.

Sara xanım ən çətin və ən mürəkkəb mahnıları ustalıqla ifa edirdi. Güclü səs tələb olunan xalq mahnısı "Qara qaşın vəsməsi", Şəfiqə Axundovanın "Lirik mahnısı" , "Axı mən nə dedim", "Nə deyim", Əfrasiyab Bədəlbəylinin Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" tamaşasına yazdığı "Solmazın mahnısı", Ramiz Mirişlinin "Səni tapdım", Habil Əliyevin "Ürəkdir sevən səni", Arif Məlikovun "Naz edirsən", Hacıbaba Həsənovun "Xatirələr", "Tar çalan oğlan" və digər mahnıları ilk dəfə Sara xanım ifa edərək, bu mahnılara öz "möhürünü" vurmuşdu. Sara xanımın dövründə və hal-hazırda da heç bir müğənni bu mahnıları oxumağa cürət etmir. Çünki onları oxumaq elə də asan deyil, dərin nəfəs və boğaz xırdalıqları tələb olunur. O, köhnə mahnıları dirildirdi, adilikdən, yekrənglikdən çıxarıb ona yeni həyat verirdi. "Sürəyya", "Kürdün gözəli", "Ay qız kimin qızısan", "Gül bağçalar", "Gül açdı" mahnılarnı oxuyanda elə bilirdik ki, təzə mahnılardır və birinci dəfə oxuyur. "Göy-göl", "Tarla qızları", "Yaraşıqlı kəndimiz" mahnılarını ifa edəndə hər mahnıda bir mənzərə yaradırdı.

Sara xanımın səsində o qədər xırdalıqlar var idi ki, bu xırdalıqlar hamını valeh edirdi. Bu xırdalıqları duymaq üçün Sara xanımın ifasında Hacıbaba Həsənovun "Tar çalan oğlan" və "Xatirələr", Şəfiqə Axundovanın "Lirik mahnı", Qənbər Hüseynlinin "Nə vaxta qaldı" və "Ay işığında"sını dinləmək kifayətdir. Bu mahnılarda onun qəlbinin səsi eşidilirdi. Bəstəkar Tofiq Quliyevin "Ögey ana" filmində Dilarənin birinci mahnısını Şövkət Ələkbərova oxumasına baxmayaraq, səs xırdalıqları tələb olunan "Laylay" mahnısını isə Sara xanım böyük məharətlə ifa etmişdir.

50-60-cı illər onun şöhrətinin və məşhurluğunun zirvəsi idi. Çox dəbdə olan müğənni idi. Xalq onu çox sevirdi. Mağazaların vitrinlərində, evlərin divarlarında, sürücülər maşınların kabinələrində onun şəkillərini asırdılar. Onun səhnədə duruşunda və ifa tərzində bir xanımlıq ədası var idi.

Keçən əsrin 50-70-ci illərində Sara Qədimova xarici ölkələrə çoxsaylı qastrollara başlayır. Onu hər yerdə Azərbaycan musiqisinin xarici ölkələrdə Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri adlandırırdılar. Rəşid Behbudovdan sonra, xarici ölkələrdə Azərbaycan musiqisini təbliğ etmək sahəsində birincilik Sara xanımda idi.

1959-cu ildə "Bakı" qəzetinə müsahibə verən Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının direktoru, bəstəkar Tofiq Quliyev yazırdı:

- İndiyədək xarici ölkələrdə böyük müvəffəqiyyətlə çıxış edən Sara Qədimovanın növbəti səfərinin marşrutu İndoneziya, Nepal, Seylon və Pakistandır. Onu bu ölkələrdə tarzən Əliağa Quliyev, kamançaçı Tələt Bakıxanov və dəfçalan İrşad Məmmədov müşayiət edəcəklər.

O, 22 ölkədə (Mərakeş, Efiopiya, Sudan, Yəmən, İraq, Misir, Livan, Liviya, Türkiyə, İran, İndoneziya, Qana, Malaziya və s.) qastrolda olmuşdur. Sara xanım hansı ölkəyə gedirdisə, o ölkənin mahnılarını tezliklə öyrənib ifa edirdi. 1960-cı ildə Misirdə qastrolda olarkən ərəb bəstəkarı və müğənnisi Fərid Əl-Ətrasın "Xəyalımın nuru" mahnısını ifa etmişdir. Konsertə gözləri tutulmuş məşhur ərəb müğənnisi Um-Gülsüm, mahnının bəstəkarı Fərid Əl-Ətras, Livandan Fehruz xanım gəlmişdilər. Rəşid Behbudovun xatirələrindən: "Sara xanım xarici ölkə xalqlarının mahnılarını heç bir çətinlik çəkmədən, asanlıqla öyrənirdi. Onun Qahirədə oxuduğu "Xəyalımın nuru" mahnısı hamını valeh etdi. Konsertdə iştirak edən onlarca gənc səhnəyə çıxıb bu mahnının sədaları altında "Tanqo" rəqsini oynayırdı. Bu mahnı Sara xanım tərəfindən alqışlar altında dəfələrlə təkrar ifa olundu. Bundan qiymətli nə ola bilərdi? Həmin mahnı 1960-cı ildə Misirdə "İlin ən yaxşı mahnısı" elan olundu.

Rəşid Behbudov sözünü davam etdirərək deyirdi ki, bizi, xüsusilə Sara xanımı Qahirədə çox isti qarşıladılar. Bizə məlumat verdilər ki, Prezident Camal Abdul Nasir ailəsi ilə birlikdə konsertə gələcəkdir. Məncə bu diqqət onun Bakıda "Leyli və Məcnun" tamaşasına baxması ilə əlaqədar olmuşdur.

Sara xanım Qvineyada səfərdə olarkən "Rast" muğamını ifa etmişdir. Sara xanım danışırdı ki, muğamı ifa etməyə başlayanda böyük həyəcan keçirməyə başladım. Düşünürdüm ki, qvineyalılar muğamı başa düşməyəcəklər. Lakin belə olmadı. İfam alqışlarla qarşılandı. Baxıb gördüm ki, Əliağa Quliyevin gözlərindən sevinc yaşları axır. Sonra "Sili" adlı Qvineya mahnısını oxudum. Necə qarşılandığımı dilə gətirməkdə, təsvir etməkdə çətinlik çəkirəm.

1963-cü ildə Sara xanım İndoneziyada 3 aya yaxın bir dövrdə qastrolda oldu. Cakartada Sovet inşaatçılarının tikdikləri 100 min nəfərlik stadionda -"Cakarta gölməçəsi"ndəki konsertdə Prezident Sukarnonun sevdiyi mahnını ifa edərkən, hamı Sara xanıma qoşulub həmin mahnını birlikdə oxumuşdur. Müğənninin səsinə valeh olan Sukaronun həyat yoldaşı xanım Hartini Sara xanımı evinə qonaq dəvət etmiş və ona qiymətli hədiyyələr bağışlamışdır.

Sara xanım gözəl ifaçılıq sənətinə görə İranın, İndoneziyanın, Efiopiyanın və Özbəkistanın dövlət mükafatları ilə təltif olunmuşdur.

İndoneziya səfərindən sonra SSRİ mədəniyət naziri Yekaterina Furtseva Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Azərbaycanın Xalq artisti Sara Qədimova İndoneziyada verdiyi konsertdə böyük müvəffəqiyyət qazandı. Kosmonavt Valentina Tereşkovanın iştirak etdiyi və SSRİ inşaatçılarının iştirakı ilə tikib istifadəyə verdiyi 100 min nəfərlik stadionda Sara Qədimova Prezident Sukaronun sevdiyi İndoneziya mahnısını böyük məharətlə oxumuşdur. 100 min nəfərlik publika həmin mahnını S. Qədimova ilə birlikdə ifa etmişdir. Sara Qədimova Sovet adamının yüksək adına xələl gətirən heç bir hərəkətə yol verməmişdir.

İndoneziya səfərindən sonra Sara xanımı bir-birinin ardınca tez-tez xarici ölkələrə qastrol səfərinə göndərirdi.

SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi 1963-cü ildə Sara Qədimovanın hər konsert üçün "stavka"sını 25 manata qaldırdı. Bu Filarmoniyada ən yüksək "stavka" idi.

Sara xanım çox zəhmətkeş, fədakar, çalışqan, sənətkar idi. Ayın ən azı 10-15 gününü respublikanın rayonlarında qastrolda olurdu. Onun əməkhaqqısı bütün müğənnilərdən yüksək idi. Ayda 700-900 manat alardı.

Sara xanımın əməyi və istedadı dövlət və xalq tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Onun xalq arasında yaxşı nüfuzu vardı. Xalqın ona olan ehtiramı, hörmət-izzəti onun özünün halal haqqı idi. Görkəmli şəxslər onun barəsində ürəkaçan fikirlər söyləmişlər:

Ümummilli lider Heydər Əliyev: "Sara Qədimova xalqın böyük sənətkarıdır. Azərbaycan incəsənəti hamısı onun yaradıcılığında əks olunub. O, ecazkar səsi ilə yeni həyat verdiyi mahnı və muğamlar Azərbaycanın musiqi sənətinin Qızıl Fonduna həmişəlik daxil olmuşdur. Həyatımızda olan bütün gözəlliklər onun yaradıcılığında əks olunur. Sara xanım öz xalqını və vətənini ürəkdən sevən böyük və bənzərsiz sənətkardır. O, Azərbaycan incəsənətinin canlı tarixidir. Xalqımız Sara xanımla fəxr edir.

Türkiyənin mərhum prezidenti Süleyman Dəmirəl: "Sara xanımı ilk dəfə 1967-ci ildə Bakıda dinləmişəm. O vaxtdan xeyli vaxt keçmişdir. Bu illər ərzində dünyanın bir çox ölkələrində də rəsmi səfərdə olmuşam. Bu 27 ildə Sara xanımın ətirli səsi qulağımdan getmir. O, vətənpərvər müğənnidir. Türk dünyasının ən parlaq sənət ulduzlarındandır".

Yeri gəlmişkən, Sara xanım 1996-cı ildə Türkiyənin Prezidenti Süleyman Dəmirəlin dəvəti ilə Türkiyədə onun şəxsi qonağı oldu. Orada istəmişdilər ki, Çankayada Prezident iqamətgahında, Azərbaycan mahnılarını oxusun. Sara xanım çox narahat olmağa başladı. 10 ildən çox idi ki zil səsi ilə oxumurdu. Çıxışından əvvəl əllərini göyə qaldırıb Allahından imdad istədi ki, məni bu qərib yerdə xar etmə. Tanrı onun dualarını eşidib elə güclü səs verdi ki, o, Cahangir Cahangirovun "Qarabağ" və "Aişə" türk mahnılarını, axırda isə "Qarabağ şikəstəsi"ni böyük məharətlə oxudu. Eləcə də böyük türk şairi Nazim Hikmət barədə xatirələrini danışdı.

Çingiz FƏRƏCOV

tədqiqatçı

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2016.- 4 fevral.- S.7.