Ağdamda nəyim qaldı?

Dediyim kimi, Papam təzə işi ilə əlaqədar tez-tez Bakıya ezamiyyətə gedirdi. Onda bir beş-altı gün Nənəmlə ikilikdə qalırdıq.

Münasibətlərimiz hamar deyildi. Mehriban da olurduq, dalaşırdıq da, amma daha çox sülh şəraitində dolanırdıq. Yayda nisbətən asan olurdu, əl-ayaq evə gec yığılırdı, mən uşaqlarla oynayır, qonşularla əylənir, Nənəm də bizim ümumi həyətə açılan kiçik darvazamızın qabağında oturub həyət adamlarına, gəlib-gedənə baxır, kiməsə söz atır, kiminsə qarasınca deyinir, vaxtaşırı dörd oktavalıq öskürəyini nümayiş elətdirirdi. Qışda, yəni soyuq aylarda vəziyyət bir az mürəkkəbləşir, təkliyi daha çox hiss edirdik. Xüsusilə Nənəm darıxır, tıncıxır, tez-tez Babamın şəkli ilə danışır, kişini tez öldüyünə görə danlayırdı:

- Nədi, elə bildin qəbirsannıxda yer çatmıyajeydı saa? Oturmuşdun dayna paççah sarayı kimi əvində. Malın, heyvanın, cənnət kimi bağ-baxçan, qabağında da mənim kimi qulluxçun! Nə istiyirdim sənnən? Heş nə! Bir qaraltın bəsdi maa, onu da qıymadın, a goru çatdamış! Qəfil qoydun başını yerə ki ölürəm. Sənin tayların evində-eşiyində, işində-güjündə, sən başıbatmış da Qarqarın üstündə qəbirsannıxda! Öldün getdin, məni də saldın odun-yalavın içinə. Elədin məni üzüdanlaxlı, başı qapazdı. Ə, bilirsənmi ki, Hajı bəyin bayısı qızı bir qarnı aj, bir qarnı tox dolanır burda? Axı mən ölmüş ayranı bəyənmiyif itə tökürdüm. İndi qatığa-südə tamarzı qalmışam. -Bu yerdə Nənəm ağlayırdı. -Dava vaxtı mən nə xartana adamı ajdıxdan qutardım. Bir də gördüm çəpərin dalınnan zığıltı səsi gəlir. Qorxdum, dedim yəqin canavardı, o illər ajdıxdan çaqqal-canavar yaman dadanmışdı kəndə. Yabanı götürüf sinə-sinə səs gələn xəndəyə yaxınnaşdım. Nə görsəm yaxşıdı, taytax Hüsü bir böyrü üstə uzanıf zarıldıyır. Dedim, Hüsü, ay əvi yıxılmış, bu nə gündü, nə sahatdı? Cabaf verə bilmədi, ağladı. Bildim ajdı. Sürüyə-sürüyə gətirdim onu bizim qapıya, bir qab təzə pencərdən dooğa qayırmışdım, onnan qoydum qabağına . Əvin yıxılmasın, fələk! Bu beçara bədbax bu dooğanı nətəər yedi, nətəər hortdatdı, ta mən onu deyif-danışelmərəm. İndi burda bu erməninin-gürcünün içində mənim qədrimi-qıymatımı kim biləjək? Məni kəndimnən-kəsəyimnən, elimnən-obamnan eliyən sən oldun, sən beinsaf. Nə sağlığında gün verdin maa, nə... - Burda Nənəm duruxur, hiss eləyir ki, monoloqun məntiqi pozulur. Hirslənir: - İndi o şikildən sən nə deyif baxırsan üzümə? Nədi, nə deyəssən? Diriliyində bir adam balası kimi danışmadın, ölənnən soora nə deyəssən?

Bu yerdə mən ta gülməyimi saxlaya bilmirəm. Nənəm ekstazdan çıxıb adi halına qayıdır:

- Nəyə gülürsən, ay üstünə od tökülsün? Maa gülürsən?

- Az, gülməli danışana güləllər də!

- Nədəə, gülməli? Kimin g...ü açılıf?

- Bir sual verim saa?

- Nə sual verəssən, ə, sən maa?!

- Sən elə əvvəlindən belə tərbiyəsizsən, yoxsa sonradan pozulmusan?

- Nəyəm dedin mən?

- Tərbiyəsiz! Ağzını qarğışla açıb söyüşlə bağlayırsan.

- Belə o duzsuz boccalılardan örgənmişəm dediylərini! Belə nənən yekəxana Kəyliydən örgənmişəm... Pah, kişinin qızı toyaəlirdi arxası qatda! Guya Nəsrəddin şahın qızıdı. On iki taxtalıx tumanının ətəyinə qızıl pul düzürdü. Hamı kimi aşağıda yox, yuxarıda taxtın üstündə, qəlbidə ayrıca oturdurdular bunu, Kəlbəabbasın qısır arvadıynan. İndi bullar xanımıydı, qalan hamı qul-qaravaş...

Burda Nənəmin monoloqunu yarıda kəsib, kiçik bir haşiyə çıxım. Kəklik mənim ata nənəmdi. Yadımda qalan onun qoca vaxtıydı: nazik, nəcib, ağ bənizli, dümağ saçlı qarıydı. Xumuş əminin ailəsi ilə qalırdı. Bizim böyük mülkümüzün hələ sağ qalan əsas yiyələrindən biriydi. Əgər kolxoz bizim on başlıq külfəti bir otağa soxmuşdusa, onu da gəlinlər soxmuşdu bir qoz qabığına. Ətəyi qızıl pullu Kəklik mama (kənddə bir az yaşa dolmuş hörmətli qadının adına bir “mama” sözü də qoşulardı) yaşının ahıl çağında olmuşdu ələbaxan.

Kəklik nənəm ömrünün qalan beş-on gününü də böyük oğlu Quluşun Mamamdan qabaqkı arvadından olmuş lal-kar oğlu Əlqana həsr eləmişdi. İyirmi yaşını çoxdan bitirmiş, hələ otuzuncu illərdə qılıncının dalı da, qabağı da kəsən atası Quluş əminin istəyi ilə Ağdamda ya hardasa lallar məktəbində yazıb-oxumaq öyrənmiş “binəva” Əlqanı Kəklik nənəm bütün nəvələrindən seçirdi. Bu uzun-arğaz, tüklü kişini yayda bağçada nar kollarının dalında, qışda tövlədə çimizdirmək, əyin-başını yumaq, bit-sirkəsini təmizləmək, onu haqlı-haqsız təpkilərdən qorumaq Kəklik nənəmin əsas vəzifəsi olmuşdu. Arvad vaxtaşırı Əmimə yalvarırdı:

- Ay Xannar, bu binəvanın saçına-saqqalına əl yetir, tamam istahatdan çıxıf. Axı, bu qızıl muşduqlu, qızıl sahatdı, sarı kəhər atdı nakam qardaşının balasıdı. - Bu yerdə arvad ağlayırdı.

- Nədaz, Kəylik xala, Əlqanı evləndirirsən? - Bu Şokət bibinin istehzalı replikasıdı.

- Az, Şokət, bu canım ölsün, evləndirsən, bu sahat evlənər. - Bu da Mamamdı. - Oyrəli maa kağızda yazıf nə göstərsə yaxşıdı?

- Sən Əlinin canı, de görüm nə yazıf?

- Şokət, o Mamedin, İsmayılın canı üçün, yazıf ki, Şuşaniki al maa. Ağa Zeynal həkimin baldızın. - Mamam xımır-xımır gülən Əlqana qaramat çevirir. -Aley! Az, bunun gülməyinə bax ey! Hə, bu saat alajam saa Şuşaniki!

- Az, bəsdi, Həmid eşidər xışdıyar yazığı.

Ağa Zeynal xəstəxanaya təzə gəlmiş həkimdi. Arvadı Sofa erməniydi, baldızının da adı Şuşanikdi. Şuşanik də bir Şuşanikdi, Mamam demiş, döşü baş yarırdı. Kəndin oğlanları dəli olmuşdular dərdindən. Məhləmizdən əl çəkmirdilər. Axır vaxtlar Şokət bibinin qardaşı Həmidlə gəzib dolanırdı.

- Qələt eliyər Həmid! - Bu mənim anabir bacım, Quluş əminin qızı, Əlqanın da ögey bacısı Elmiranın hikkəli səsidi. - Dolamağa da ayrı adam tapın! - Ağlayıb tələsik pilləkənlə yuxarı qaçır.

Bir sürü sapsağlam nəvələri ola-ola Kəklik nənəm, dediyim kimi, bütün mehrini dilsiz-ağızsız, atasız-anasız Əlqana salmışdı. Mamam deyirdi ki, yazıq arvad can verəndə də gözləri ilə elə vurğunu güclü gəlmiş Əlqanı axtarırdı.

Kəklik nənəmin nigaranlığı əbəs deyildi, arvad ölən günü Əlqan onun qəbrindən əl çəkmədi. Heç kim onu evə gətirə bilmədi, bütün gecəni qəbrin yanında oturub zığ-zığ zığıldadı, uladı. Xumuş əmi özü şahiddi. Ertəsi gün Əlqan yoxa çıxdı. Onun yoxa çıxması və ya itməsi hamıya əl verirdi.

lll

Televizor yoxdu, olan bir radio idi, onu da işə salmağa Nənəm qoymurdu. Guya səsi başına düşürdü. Mən o vaxtlar “montaj” deyilən ədəbi verilişlərə, radio və teatr tamaşalarına qulaq asmaq üçün qulağımı söykəyirdim radioya, buna baxmayaraq, Nənəm yenə də narazı qalırdı. Əslində onu narazı salan səs deyildi. Ona elə gəlirdi ki, çox qulaq asanda radio xarab olur. Burda bir vaxtlar “7 gün” qəzetinin baş redaktoru olmuş Emin Eminbəylinin danışdığı bir əhvalat yadıma düşdü.

Ağdamda evlərə təzəcə telefon çəkilən vaxtlarmış. İlk növbədə rayonun hörmətli, yəni vəzifəli adamlarının evindən başlayırlar. Beləcə, kəmsavad bir müdirin də evinə telefon çəkirlər. Ustalar gedən kimi arvad cumub dəstəyi götürür, başlayır telefonu olan qohum-əqraba ilə söhbətə. Kişi deyir, az, o qədər danışma, “tilfon” xarab olar. Arvad qulaq asmır, kişi iki deyir, az, bəsdi ey, o tez xarab olan şeydi, bu qədər gəvzəmə. Arvad kişini heç eşitmir, elə danışmaqda davam eləyir. Kişi hirslənib gedir işə, axşam evə qayıdanda görür arvad yenə də telefonla danışır-gülür. Kişi ta heç nə demir arvada, dərindən bir ah çəkib dərdli-dərdli başını bulayır :

- O tilfonnan ta tilfon olmaz!

Nənəm məndən narazı qalanda əvvəl deyinir, sonra söyür, qarğış eləyir, Papamla hədələyir... Arsenalındakı bütün vasitələr tükənəndə isə, keçirdi ən güclü silahı olan göz yaşlarına. Belə vaxtda arvad məndən əl çəkib üzünü yenə də babamın divardan asılmış iri şəklinə tuturdu:

- Ə kişi məni niyə odun-ojağın içinə atıf getdin? Sən sağ olseydın mənim nə itim azmışdı erməninin-gürcünün arasında? - Burnunu şartıltı ilə yekə bir parçaya silib yeni ovqata köklənir. - Kaş bir qılçın olmuyeydı, bir gözün də kor oleydı, hamma qaraltın gəleydi qapımnan. Onda hansı oğul kopolu-kopaqqızı ürəy eliyif əvimi satar, məni çöllərə salardı? Hansı üstünə od tökülmüş zatıqırıx yetim mənnən qoz-qoz oynuyardı? Qatardın dəhrənin qabağına hamısını. Sən olseydın o Şəfiqadı - nə lotudu, ürəy eliyif mənim bir maşın mis qazanımı sateylərdimi? Oxartana var-döylətdən bir mis aftafam qaldı. Gör bu zülümü heç Allah götürər? Onu görüm getdiyi yerdən salamat qayıtmasın! Onu görüm heç oğul-uşax yəəsi olmasın! Onu görüm diri gözü olsun, ölü bədəni!

Burda lirik və kövrək ovqatı dramatik qəzəb və döyüş əhvalı əvəz edir. Arvadın göz yaşları quruyur. İndi o, ciddi döyüşə hazırdır, amma kiminlə?

- Namazımın vaxtı da keşdi... - Çarpayıda yerini rahatlayıb canamazı yastığın üstünə qoyur, nimdaş kəlağayısını bir az üzünə tərəf çəkir. - Allah mərdimazara nəhlət eləsin, günorta namazın da ötürdüm. - Susur. İndi ancaq onun dodaqları tərpənir, hərdən ayrı-ayrı ərəb sözləri qulağıma dəyir.

Mən asudəlikdən istifadə eləyib Muxtar Auezovun “Abay” romanını oxuyuram. Kitabdakı təsvirlər məni Qazaxıstan çöllərinə aparır. İndi mən Abayın məhəbbətini yaşayıram. Həmişə beləydi, oxuduğum kitabı bitirənə qədər onun qəhrəmanları ilə yaşayır, onlarla sevinir, kədərlənir, hətta ağlayırdım.

Nənəm xeyli vaxtdı namazını bitirib, altdan-altdan mənə baxır. Bu bir müddət davam eləyir. Nəhayət, dillənir və kitabın qalınlığına işarə ilə soruşur:

- Buy, başıma xeyir, nə boyda kitafdı ə, heylə?

Mən Abayla Toqjanın məhəbbət səhnəsinin ən şirin yerindəyəm, indi Toqjanın titrək əlindən yapışan da Abay deyil, mənəm. Yavaş-yavaş qızın üstünə əyilirəm ki, onun həyəcandan qızarmış yanağından öpüm. Hardansa, lap uzaqdan Nənəmin səsi gəlir:

- Sənnənəm...- Adım yadına düşmür. - Əəədə! Eşitmirsən, Məhəmməd? Mənaf... İrəf! Aaz... əə-də! Ay üstünə od tökülsün, sənnən dəyiləm mən?

Mən istəməsəm də Toqjanın əlini buraxıram və guya indicə eşidirəm arvadın səsini.

- Mənnən?

- Ə, bəs sənnən dəyiləm kimnənəm? Burda ayrı vurğun vurmuş var?

- Mən bilən sən Məhəmmədi, İrəfi, Mənafı çağırırdın. Mənim də adım...

- Nədi, ə, bəs sənin adın?

- Ah, mənim adımı bilmirsən? Gəl tanış olaq! Əli! - Əlimi ona uzadıram.

- Adın Əli saa qənim olsun! - Çəliyi ilə əlimin üstünə vurmaq istəyir, alınmır. - Sarımısan dayna məni?

Mən sakitcə deyirəm:

- Yox!

- Ürəyinə qara ox istəmişəm, Əli!

- Sağ ol, nənəcan!

- Neynək, qoy o beqeyrət gəlsin, gör səni ona döydürrəm ya yox?

- Təşəkkür edirəm, nənəcan!

- Nəyə şükür eliyirsən, ay yazıq, ay yetim, ay dədəsiz-nənəsiz... nəhlət saa şeytan dayna!

- Yetim niyə oluram? Mənim iki atam, iki anam, sənin kimi də mehriban, qayğıkeş, sevimli nənəm var!

- Dolamısan dayna məni?! Yəəsiz görmüsən, heyləmi?! Ə, mən bir elin ağbirçəyiyəm ey! Aş qazannarının ağzı açılmazdı ey, mən gəlincə. Baxma indi qalmışam bir zatıqırıq gədənin umuduna. Nə yediyimi bilirəm, nə işdiyimi bilirəm. Bu gündü mən görürəm? Allah bunu götürər? - Bu yerdə yenə də göz yaşları gəlir köməyə və mən təslim oluram.

-Genə başdadın, Nənə?

Nənəmin söyüşü, çoxmərtəbəli qarğışları, hədələri mənə o qədər də təsir eləmir, heç tükümü də tərpətmirdi, bir ağlamağına dözə bilmirdim. Belə vaxtda nə deyirdi eləyirdim, hətta qulağımı dirəyib qulaq asdığım radionu da keçirtməyə məcbur olurdum.

Arvad gün-gündən uşaqlaşır, istəklərində sağlam məntiqə yer qalmır, adamı tamam hövsələdən çıxarırdı. Kitab oxumağımı da sevmirdi. Baxmayaraq ki, Papamdan başqa iki qızı vardı Nənəmin, Mamam Sitarə və xalam Sayad, hər ikisi uzaqdaydı, ona əl yetirə bilmirdilər. Mamam kənddə öz dərdi-səri ilə baş-başa idi. Xalam da kiməsə qulluq eləyən həvəsdə və yaşda deyildi. Əri Ağdamın hörmətli, vəzifəli kişilərindəndi. Onların üç oğlu, üç qızı vardı. Oğlanları da vəzifəli, sayılıb-seçilən kişilərdi, qızları da pis deyildi, elə birinin əri Novruzluda kolxoz sədri olmuşdu, sonralar da rayonun hansısa idarəsinə rəhbərlik edirdi. Bir sözlə, Xalam savadsız ev qadını olsa da, ailə statusuna görə Mamamdan, yəni öz bacısından yüksəkdə idi. Həm də ərköyün və hökümlüydü. O nə qədər ərköyündüsə, Mamam da o qədər qürurlu idi, ondan itaət tələb eləyən bacısına tabe olmaq, ona yalmanmaq xarakterində deyildi. İki doğma bacının can deyib can eşitdikləri nadir hallarda olurdu.

Mehribanlıq məqamında Nənəmə kitab oxuyurdum. O zamanlar “Kəlilə və Dimnə” çox populyardı, Papam da almışdı o kitabı. Nənəmə həmin kitabdan hekayələr oxuyurdum. Məmnuniyyətlə qulaq asırdı, o vaxtacan ki, gözləri yavaş-yavaş yumulur, ağzı aralanır və xırda-xırda xoruldamağa başlayırdı.

Nənəm Molla Nəsrəddinin lətifələrini daha çox bəyənirdi. Mən oxuduqca xımır-xımır gülür, “Başıma xeyir!”, “Yaxşıca deyir!”, “Qareer aybını örtsün!” kimi ifadələrlə eşitdiklərinə münasibətini bildirirdi.

Əli Əmirli

525-ci qəzet.- 2016.- 6 fevral.- S.23.