“Yaxşı ki, dünyada yaxşılar varmış...”

GÖRKƏMLİ ƏDƏBİYYATŞÜNAS-ALİM, TƏRCÜMƏÇİ VƏ PEDAQOQ, PROFESSOR MƏMMƏD QOCAYEVİN 75 İLLİK YUBİLEYİNƏ

Müəllimim - professor Məmməd Qocayev haqqında yazıya onun qısa tərcümeyi-halı ilə başlamaq istəyirəm.

M.Q.Qocayev 1941-ci ildə Gürcüstanda anadan olub, 1960-cı ildə Marneuli Pedaqoji Məktəbini, 1965-ci ildə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunu (indiki Bakı Slavyan Universitetini) bitirib. Həmin vaxtdan bu günədək Universitetimizdə çalışır. “Xarici ədəbiyyat tarixi” kafedrasının müdiri, fakültə dekanı, elmi işlər üzrə prorektor, “Azərbaycanda rus dili və ədəbiyyatı” jurnalının baş redaktoru vəzifələrində çalışmışdır.

1997-ci ildən “Klassik rus ədəbiyyatı tarixi” kafedrasının müdiridir.

1975-ci ildə rus ədəbiyyatı üzrə namizədlik, 1990-cı ildə isə doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmiş M.Q.Qocayev Azərbaycanda rusistikanın və filologiya elminin inkişafına layiqli töhfələr verib.

Filoloq alimin “F.M.Dostoyevski yaradıcılığında xarakter konsepsiyası” doktorluq dissertasiyası ciddi rezonans doğurub və Azərbaycanda Dostoyevskişünaslıq elmi məktəbinin təməlini qoyub. Alimin “Nizaminin insan fəlsəfəsi”, “F.M.Dostoyevskinin xarakter və ideyaları” monoqrafiyaları, “Ədəbiyyatda obrazlar və xarakterlər” məqalələr toplusu (son iki kitab rus dilindədir) postsovet dövr milli ədəbiyyatşünaslığımızın ən ciddi nailiyyətləri kimi dəyərləndirilə bilər.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı və tərcüməşünaslığının, tərcümə sənətinin inkişafında M.Q.Qocayevin böyük xidmətləri var. O, dahi rus yazıçısı F.M.Dostoyevskinin “Şeytanlar”, “Yeniyetmə”, “Yoxsul insanlar” kimi məşhur romanlarını, bir sıra povest və hekayələrini, “Yazıçının gündəliyi” fəlsəfi-nəzəri kitabını, eləcə də Bakı Slavyan Universitetinin Tərcümə problemləri elmi-tədqiqat laboratoriyası tərəfindən akademik Kamal Abdullayevin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən “Filoloqun kitabxanası - 100” layihəsi üzrə nəşr olunan M.Baxtinin “Dostoyevski poetikasının problemləri” monoqrafiyasını, Lev Anninskinin “Cevizin içi” tənqidi məqalələr toplusunu dilimizə çevirib, “Karamazov qardaşları” romanının ilk Azərbaycan tərcüməsinin redaktoru olub.

Prezident sərəncamı ilə reallaşmaqda olan 150 cildlik “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası” seriyasında L.N.Tolstoy və F.M.Dostoyevskinin hər birinin üç cildlik seçilmiş əsərlərindən ibarət kitabları M.Qocayev nəşrə hazırlamış, onlara ön söz yazıb. F.M.Dostoyevskinin üçcildliyinə daxil edilmiş “Şeytanlar” romanı onun tərcüməsində təqdim olunub.

20 nəfərdən çox filologiya üzrə fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru yetişdirmiş M.Q.Qocayev Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi nəzdində Metodiki şuranın, Ali Attestasiya Komissiyasının Filologiya elmləri üzrə Ekspert şurasının, Azərbaycan Respublikası Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi şurasının (filologiya problemləri üzrə) üzvüdür.

Ədəbiyyatşünas-alimin müəllifi olduğu onlarla monoqrafiya və elmi məqalələr Azərbaycanda və xaricdə nəşr edilmişdir.

Görkəmli alim və pedaqoqun təqdim olunan qısa tərcümeyi-halının arxasında təkcə sadalanan kitab və məqalələr, elmi-pedaqoji, təşkilati fəaliyyət durmur. Bu alim və əsl müəllim ömrünün və zəkasının arxasında minlərlə işıqlı insan taleyi dayanır. M.Qocayevin tələbəsi olmus hər kəs - BSU məzunları tərəfindən elmi işinə rəy verilən, opponentlik olunan, elmi rəhbərlik edilən doktorantlar və dissertantlar, onun sözünü, məsləhət və tövsiyələrini eşidənlər orta və ali məktəblərdə, elmi müəssisələrdə və yaradıcılıq təşkilatlarında yalnız yüksək amallarla çalışmağı özünə borc hesab edirlər və etməlidirlər də. Bu, prof.Məmməd Qocayevin öz yetirmələrinə aşıladığı xeyirxahlıq, tolerantlıq, təvazökarlıq, milli ruh, səmimiyyət, ədalət və zəhmət, professionallıq və sair kimi vacib keyfiyyətlərdir ki, bugünkü gəncliyimizin də formalaşmasının vacib komponentləri hesab olunur.

Bu gün biz təhsildə yeni yanaşmaların, təlim texnologiyalarının tətbiqinə səy göstərir, sinif otaqları və auditoriyalarımızı ən yeni avadanlıqlarla təchiz edirik. Zəmanə ilə ayaqlaşmağa çalışırıq və ayaqlaşırıq da. Lakin müəllim şəxsiyyəti arxa plana keçməyə başlayır. Dahilərin müəllim şəxsiyyətinə, onun öz talelərində oynadığı rola verdiyi qiymət, təlim-tərbiyə prosesinin ən vacib iştirakçısının müəllim olması barədə fikirləri əsrlərin sınağından çıxıb. İndiki halda bu məsələ daha da aktuallaşır. Çünki təlim-tərbiyə prosesi, bütövlükdə didaktika daha çox şəxsi nümunə üzərində yüksələn prosesdir. Qədim Roma filosofu və şairi Senekanın “Ən adi nümunə ən bəlağətli moizədən təsirlidir” deyimini və ya “Yaxşı nümunə ən yaxşı tərbiyədir” ingilis atalar sözünü yadımıza salsaq, bugünkü orta məktəb və universitetlərimizdə şəxsi nümunə ola biləcək müəllim qıtlığı probleminin nə qədər bariz səsləndiyinə diqqət yetirməliyik.

Dərslərimizdə əyanililiyə, yaradıcı tətbiqə, tələbələrdə kreativ düşüncənin və ünsiyyət vərdişlərinin formalaşmasına, onlar tərəfindən yerinə yetirilən sərbəst işlərin orijinallığına çalışdığımız, lakin kompyuter və yüksək texnologiyalar zəmanəsində buna çətinliklə nail olduğumuz bir vaxtda sevimli müəllimimiz M.Qocayevin mühazirələri və onlar ətrafında müzakirələrimiz yada düşür. Əksəriyyəti kənd məktəblərinin məzunları olan və rus dilində danışmağa təzəcə başlayan tələbələr onun rus ədəbiyyatı tarixi üzrə mühazirələrini gözəl qavrayır, anlaşıqlı və tələbələrin dilbilmə səviyyəsinə uyğun söylənən mühazirə mətnlərini dövlət imtahanınadək göz bəbəyi kimi qoruyurduq.

Digər qrupların tələbələri də Məmməd müəllimin mühazirə mətnlərini bizdən alıb köçürür və istifadə edirdilər.

Mətnlərdəki sadə sintaksis, intonasiya, dinamika, mövzulara fəlsəfi, məntiqi və həyati münasibət əsl interaktivlik, ünsiyyətyaratma nümunəsi idi. Bir neçə il bundan öncə rayon məktəbində çalışan tələbə yoldaşlarımdan biri, üstündən 30 il ötməsinə baxmayaraq, M.Qocayevin mühazirə mətnlərini öz ön sözü ilə metodiki vəsait kimi çap etdirməyi məndən xahiş etmişdi. Ona M.Qocayevin sevimli tələbələrindən biri dosent Nəsib Cəbrayılov tərəfindən tərtib olunmuş və onun ön sözü ilə işıq üzü görmüş “Ədəbiyyatda obrazlar və xarakterlər” məqalələr toplusunu təqdim etdim və onun arzusunun müəyyən mənada artıq reallaşdığını söylədim. Alim və müəllim üçün bundan xoşbəxt və yüksək məqam ola bilərmi? Bu cür kitabların olduqca vacibliyinə daha bir nümunə gətirmək istəyirəm.

Moskva Dövlət Universiteti tərəfindən nəşr edilmiş N.İ.Libanın “Rus ədəbiyyatı tarixi üzrə mühazirələr” kitabının (rusca) qocaman müəllimin şifahi mühazirələri əsasında onun yetirmələri tərəfindən ərsəyə gətirilmiş dərs vəsaiti olmasına baxmayaraq, onu bu kursa dair ən lakonik, səlis, anlaşıqlı, əhatəli və məzmunlu dərs vəsaiti kimi tələbələrimə tövsiyə edirəm.

Professor M.Qocayevin kitabına gəlincə, buradakı məqalələr əsasən rus və dünya ədəbiyyatında Dostoyevski yaradıcılıq fenomeninə həsr olunsa da, rus və xarici ölkə ədəbiyyatlarının gözəl bilicisi sayılan müəllifin sətiraltı niyyəti poetika və ədəbiyyatda insan konsepsiyası məsələlərinin müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının gündəminə səriştəli və sistemli şəkildə gətirilməsi idi. Son illərin ədəbiyyatşünaslıq üzrə tədqiqatlarında bu niyyətin artıq reallaşmaqda olmasının şahidiyik. Məmməd müəllimin “Koroğlu”da barokodan, Nizami “Xəmsə”sində insan konsepsiyasından, Çernışevsi estetikasından, Şpenqlerin Qərb mədəniyyətinin iflası nəzəriyyəsindən və s. onlarla mövzuda yazılarının hamısında böyük bir ruh, cəsarət, məsələlərə dərin fəlsəfi və elmi yanaşma tərzi, inandırıcılıq var. Burada akademik D.S.Lixaçovun bir fikrini səsləndirmək də yerinə düşür: “Elmin təşkili ilə elm adamları məşğul olmalıdırlar”. Prof.M.Qocayevin elmi işlər üzrə prorektor, fakültə dekanı, kafedra müdiri, Universitet Elmi Şurası Elm və təhsil komissiyasının sədri, jurnal redaktoru, sıravi professor kimi bütün fəaliyyətlərində, filoloji araşdırmalarında əsl elm adamının dəsti-xətti duyulub və duyulur. Onun fəaliyyəti və həyat yolu hamımıza örnəkdir.

M.Qocayevin müasir Azərbaycan bədii və filoloji tərcümə sənətinin formalaşmasında rolu ayrıca mövzunun söhbəti olsa da, bir maraqlı məqamı xüsusi vurğulamaq istərdim. Dostoyevskinin 5 böyük romanından ikisini, eləcə də “Yoxsul insanlar”ı ilk dəfə dilimizə çevirən, tərəfimdən tərcümə edilmiş “Karamazov qardaşları” romanına daxil olan “Böyük inkvizitor” poemasını Azərbaycan dilinə tərcümə edən və ona ön söz yazan Məmməd müəllim filologiya elmimizə olduqca gərəkli olan bir sıra kitabları da dilimizə çevirdi. Daha çox 2000-ci ildən sonra formalaşma mərhələsinə qədəm qoymuş müstəqil tərcüməşünaslığımızda “tərcümə azad və sərbəst, yoxsa adekvat olmalıdır?” mübahisələri zamanı bədii və filoloji mətnlərə xüsusi və professional, elmi münasibət sərgiləyən M.Qocayev əslində öz tərcüməçi dəsti-xətti ilə tərcümə mətnlərində özbaşınalıq tendensiyasının qarşısına sipər çəkənlərdən oldu. Onun son tərcümələrinin - Dostoyevskinin “Yoxsul insanlar” romanının və “Yazıçının gündəliyi” elmi-nəzəri-publisistik traktatının dili və üslubu diqqətəlayiqdir. M.Qocayevin bədii tərcümə işinə və bu problemə münasibətini əks etdirən fikrinə istinad etmək yerinə düşərdi: “Sərbəst və azad tərcümə deyilən bir şey əslində işin asanına getmək deməkdir. Tərcüməçi əsəri öz anladığı kimi çevirir və oxucuya faktiki olaraq öz versiyasını təqdim edir. Adekvat tərcümə isə (aydın məsələdir ki, tam mənada adekvat tərcümə ola bilməz), daha doğrusu, buna cəhd çox ağır bir yaradıcılıq işidir, həmmüəlliflikdir...”.

Məmməd müəllimin ədəbi əlaqələr mövzusunda yazıları üstünlük təşkil etməsə də, o, xarici ədəbiyyatların, o cümlədən, rus ədəbiyyatının Azərbaycanda mənimsənilməsi, sözün geniş mənasında, adekvat resepsiyası məsələlərinə də həssaslıqla yanaşan tədqiqatçılardandır. Bu mənada onun tərcümə etdiyi “Yazıçının gündəliyi” əsərinə bir daha müraciət etmək istəyirəm.

Hamımıza yaxşı məlumdur ki, Dostoyevskinin türklərə qarşı qərəzli və ədalətsiz münasibətinə rəğmən, Türkiyədə və bütün türk dünyasında onun yaradıcılığına çox böyük maraq var. “Karamazov qardaşları” romanı təkcə Türkiyə türkcəsinə 8 dəfə tərcümə edilib.

Çoxaspektli və geniş “Yazıçının gündəliyi” publisistik məqalələr toplusunu dilimizə çevirən M.Qocayev Dostoyevskinin nəhəng və əvəzolunmaz yazıçı və böyük publisist olmasını təsdiqləməklə yanaşı, onun publisistik irsinə tənqidi və obyektiv münasibətini də ifadə edir.

Tərcüməyə müqəddimədə o yazır: “Dahi və humanist yazıçı kimi tanınan Dostoyevski türklərdən söhbət düşəndə tamamilə dəyişir və öz mülahizələrində səhvlərə və haqsızlığa yol verir. Məsələ burasındadır ki, müharibələrdə hər cür haqsızlıqlara və lüzumsuz əzazilliklərə rast gəlmək olur. Amma bunları yalnız türklərin adına yazmaq heç də ədalətli yanaşma deyildir. Bu isə bir daha onu göstərir ki, yazıçı bədii həqiqətlərdən kənara çıxaraq, ona yad olan siyasi məsələlərə qarışanda, hökmən ağır səhvlərdən yaxa qurtara bilmir. Odur ki, dahi yazıçı, bədii söz ustası, publisist olaraq zəif və cılız görünür...”

Dostoyevski kimi Sovet dövrü Azərbaycan dilinə az tərcümə edilmiş rus müəllifi irsinə M.Qocayevin dərindən bələdliyi nasirin son on beş ildə dilimizə adekvat tərcüməsinə və yaradıcılığının uğurlu resepsiyasına imkan verdi. Alimin bu istiqamətdə məhsuldar fəaliyyətinin ədəbiyyatşünaslığımıza yeni uğurlar qazandıracağı şübhə doğurmur.

Təbii ki, bütün bu söhbətlərin başında duran Məmməd müəllimin müdrikliyi, ətrafındakı insanlara münasibətdə fədakarlığı, səmimiyyəti və yeri gələndə tələbkarlığıdır. Yetirmələri onu özlərinin “mənəvi atası” hesab edirlər.

O, insanları gözəl tanıyır və səciyyələndirir, xeyirxah münasibəti ilə hamını yaxşı olmağa, insanlarda yaxşı xüsusiyyətləri görməyə çağırır. O, gözəl və mehriban ailə başçısıdır. Mənə sevimli müəllimimizin nəvəsinin müəllimi olmaq xoşbəxtliyi və baba-nəvə münasibətlərinin, bu qarşılıqlı sevginin nə olduğunu görmək nəsib olub. Allahdan ona uzun ömür, can sağlığı, elm və təhsilimizə xidmətdə uğurlar arzulayırıq.

Telman Cəfərov (Vəlixanlı)

525-ci qəzet.- 2016.- 6 fevral.- S.18