Dini və milli tolerantlıq, millətlərarası münasibətlərin inkişaf etdirilməsi

Allahın yaratdığı ən böyük dəyər insandır. İnsanlığın dəyəri isə müxtəlif dinlərə mənsub insanların qarşılıqlı anlaşmasından keçir. Bu, təqdiri-İlahidir. Bu barədə Qurani-Kərimdə belə buyurulur:

"Biz sizi bir kişi və bir qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə ayrı-ayrı qəbilələrə, tayfalara ayırdıq" (Əl-Hücurat, 49).

Bu ayədən də yol çıxararaq tolerantlığı belə izah etmək olar ki, tolerantlıq müxtəlif xalqların və etnosların mədəni irsinin öyrənilməsidir. Dini tolerantlıq milli mədəniyyətlərin adət və ənənələrinin, milli ruhun qorunması deməkdir.

Tolerantlıq bir keyfiyyətdir, həyat tərzidir. Bu, bizim fərqliliyimiz və zənginliyimizdir. Tolerantlıq Azərbaycan xalqının xarakteri, özünüifadə formasıdır. Eyni zamanda demokratiyanın təməl prinsiplərindən olan vicdan azadlığının təmin edilməsi və qanunun aliliyidir. Sosial bir hadisə olan tolerantlıq həm də cəhalətin, irqçiliyin, ksenofobiyanın süqutu, nəticə etibarilə isə cəmiyyətdə əmin-amanlıq, bəşəriyyətdə isə sülh deməkdir.

Azərbaycanda tolerantlığın tarixi ənənəsi və sosial dayağı

Azərbaycan həmişə müxtəlif konfessiyaların, xalqların birgə yaşadığı ölkə olub. Burada ayrı-ayrı etiqad və inanclara malik etnosların yüz illərlə əmin-amanlıq şəraitində yaşamasında humanizm dəyərlərinin rolu böyükdür.

Azərbaycanda tolerantlığın yüksək dəyərini sübut edən əsas fakt Bakıda "Fəvvarələr bağı"nın yanında erməni kilsəsinin mövcudluğudur. Azərbaycanla Ermənistanın müharibə şəraitində olduğunu və ermənilərin azərbaycanlılara qarşı vandalizmini nəzərə alsaq, insanlar düşünə bilər ki, bu kilsə çoxdan dağıdılmalı idi. Amma bizim düşüncəmiz heç zaman nifrət üstündə qurulmayıb. Nə əhali, nə də dövlət tərəfindən onu dağıtmaq təşəbbüsü olmayıb. Hazırda kilsə tam təchizatı ilə mövcudluğunu qoruyur.

Tolerantlığın tarixi ənənəyə dayandığını deyən Milli Tolerantlıq Mərkəzinin rəhbəri Elmin Əliyev qeyd edib ki, Azərbaycan müsəlmanlar, xristianlar, yəhudilər üçün hər zaman yaşamaq üçün ideal məkan olub:

"Azərbaycanda hər kəs öz dini inancını, sosial fəaliyyətini rahat şəkildə yerinə yetirə bilir. Bunun davam etdirilməsi labüddür. İstər yəhudi, xristian, müsəlman olsun, istərsə də türk, avar, acar və digər etnik mənsubiyyəti olan insanlar bu cür düşüncə ilə fəaliyyət göstərsələr onların cəmiyyətə verdikləri fayda daha çox olacaq".

Məşədi Dadaş məscidinin axundu Hacı Şahin Həsənlinin sözlərinə görə, Azərbaycanda tarixən məzhəblər və millətlər arasında qardaşlıq olub:

"Bunu təkcə biz demirik,Azərbaycana gələn xarici qonaqlar da bunu təsdiq edirlər ki, burada dinlərarası, millətlərarası unikal sistem mövcuddur. Ümumiyyətlə, Azərbaycan bu göstəricisinə görə, dünyaya örnəkdir. Bu şişirtmə deyil, reallıqdır. Əgər tolerantlıq avropalı üçün hüquqi bir vəzifədirsə, azərbaycanlı üçün mənəvi məsələdir".

Dini və milli tolerantlığın mövcud durumu

Ölkədə mövcud ictimai sabitlik, vətəndaş həmrəyliyi və etnik dini tolerantlıq milli siyasətin məntiqi nəticəsidir. Dini tolerantlıq sahəsində əldə edilən uğurlar dini zəmində ekstremizmə və ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizədə faydalı nəticə verir.

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Mübariz Qurbanlı bildirib ki, Azərbaycan üzərinə düşən mənəvi borcu layiqincə yerinə yetirməyə çalışır: "Əgər müstəqilliyinin ilk dövrlərində Azərbaycan dünyada gedən dinlər və mədəniyyətlərarası dialoq prosesinin aktiv iştirakçısı idisə, indi demək olar ki, bu prosesin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilib. Azərbaycan beynəlxalq miqyasda dinlərarası dialoq mərkəzinə çevrilməkdədir. Bunun təsdiqi olaraq, son illərdə Dünya Dini Liderləri Sammitinin, MDB Dinlərarası Şurasının, MDB Müsəlmanları Məşvərət Şurasının, Qafqaz Xalqları Ali Dini Şurasının toplantılarının Bakıda keçirilməsini qeyd etmək olar.

Bundan başqa, Bakı 2009-cu ildə İslam Mədəniyyəti paytaxtı elan edilmişdi. İSESKO tərəfindən 2018-ci il üçün "Naxçıvan İslam mədəniyyətinin paytaxtı" elan edilib. Gəncə və Şəki də "İslam mədəniyyətinin paytaxtları" layihəsində iştirak edəcək. Bütün bunlar dünyanın ölkəmizə tolerantlığın yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi məkan kimi etimad göstərməsinin nəticəsidir".

Dövlət-din münasibətləri

Azərbaycan dövlətinin hüquqi əsasları dünyəvi xarakter daşıyır. Bununla belə, Azərbaycan dünyəvi dövlət üçün ən münasib seçim hesab olunan müsbət dünyəvilik və ya pozitiv sekulyarizm modelini təcrübədə tətbiq edən ölkələrdən biridir. Bu o deməkdir ki, dövlət din sahəsinə qayğı və dəstək göstərir və bu siyasət tolerantlığın tərkib hissəsi kimi həyata keçirilir.

Ölkəmizdə hər bir vətəndaşın vicdan azadlığı və dini ayinləri sərbəst yerinə yetirməsi Konstitusiyada müəyyən edilib.Ali Qanunun 18-ci maddəsinin I bəndində göstərilir ki, "bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir. 48-ci maddədə isə Azərbaycanda yaşayan hər kəsin vicdan azadlığı, ictimai qaydanı pozmayan, yaxud ictimai əxlaqa zidd olmayan dini mərasimlərin yerinə yetirilməsinin sərbəstliyi təsbit olunur.

Dini tolerantlığın rəqəmlərlə ifadəsi

Azərbaycanda ən geniş yayılmış din islamdır. Əhalinin 96%-i müsəlmandır (85%-i şiə, 15%-i sünni ). Ölkədə bundan başqa xristianlıq və iudaizm dinləri də mövcuddur. Xristianların əksəriyyəti rus pravoslav və gürcü pravoslav kilsəsinə məxsusdur. Yəhudilərin çoxu dağ yəhudiləri və əşkinazi yəhudiləridir.

Məlumat üçün bildirim ki, müstəqillik dövründə Azərbaycanda 2 minə yaxın məscid tikilib, son 10 il ərzində 80 məscid əsaslı təmir edilib. Ölkədə rəsmi şəkildə 525 islam, 34 qeyri-islam təmayüllü dini icma, eyni zamanda, 11 kilsə, 6 sinaqoq fəaliyyət göstərir. Avropanın ən iri sinaqoqlarından biri 2003-cü ilin mart ayında məhz Bakı şəhərində açılıb.

Bütün bunlar isə bir daha Azərbaycanda dinlərin bərabər yaşaması üçün bütün imkanların yaradıldığından xəbər verir.

Azərbaycanın tolerant mühitinə "təhlükələr"

Millət vəkili Gövhər Baxşəliyeva qeyd edib ki, coğrafi yaxınlığı və dünyada gedən prosesləri nəzərə alsaq, Yaxın və Orta Şərq ölkələrindən təhlükə gözlənilə bilər:

"Bu regionun dövlətlərində olan mövcud proseslər təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün dünya üçün real bir təhdiddir. Amma Azərbaycan iqtidarı baş verən hadisələri düzgün qiymətləndirir və adekvat cavab verir. Ölkədə dini təhlükəsizliyi gücləndirmək məqsədilə son dövrlərdə əhəmiyyətli addımlar atılıb. Bu istiqamətdə Multukulturalizm Mərkəzi yaradıldı, əhalini kütləvi şəkildə maarifləndirmək üçün Bilik Fondu təsis edildi. Bundan başqa, Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin rəhbərliyi möhkəmləndirildi. Bütün bunlar onu sübut edir ki, Azərbaycan bütün təhlükələrə qarşı üzərinə düşən bütün öhdəlikləri görür".

Hacı Şahin Həsənli bu barədə bildirib ki, bəzi radikal cərəyanlar süni şəkildə məzhəblərarası qarşıdurma görüntüsü yaradaraq ölkəmizdəki dini sabitliyi pozmaq istiqamətində addımlar atsalar da, bu istəklərinə nail ola bilmirlər.

Ş.Həsənli qeyd edib ki, Azərbaycan cəmiyyətində radikallığın heç bir vaxt ciddi sosial dayağı olmayıb və ola da bilməz:

"Azərbaycan xalqı radikallığa meylli xalq deyil. Burada əsrlərlə formalaşmış din və irfan ənənələri var. Azərbaycanlının dini dünyagörüşü irfana əsaslanır. İrfan isə Allah və yaranmışlara sevgini ifadə edir. Ona görə də sərt ehkamçılığa əsaslanan dünyagörüşü Azərbaycanda geniş şəkildə yayıla bilməz".

Dini icmaların fikirləri

Quba rayonu Qırmızı qəsəbə Dağ Yəhudiləri dini icmasının sədri Boris Simonduyev qeyd edib ki, dünyada Azərbaycanda olduğu qədər tolerant mühit olan ikinci belə bir dövlət yoxdur:

"Azərbaycanlılarla yəhudilər arasında dostluq və tolerant münasibət olmasaydı, biz burada dinimizi saxlaya bilməzdik. Burada bizim dinimizə, adət-ənənələrimizə hər cür şərait yaradılıb. Bizim bu dostluğumuzu, Azərbaycandakı tolerantlıq mühitini pozmaq istəyənlər və gözü götürməyən qüvvələr də var. Allah onları niyyətlərinə çatdırmasın inşallah".

"Həyat sözü" Xristian dini icmasının sədri Rasim Xəlilov Azərbaycanda bütün dinlər arasında mehribanlığın hökm sürdüyünü söyləyib. O da dünyanın heç bir yerində belə bir tolerantlıq nümunəsinin olmadığını, bu vaxta qədər Azərbaycanda xristianlara dini görüşlərinə görə təzyiqlərin baş vermədiyini və hər kəsin öz adət-ənənəsini rahat şəkildə yerinə yetirdiyini vurğulayıb.

Mövzu ilə bağlı danışan Alban-Udi Xristian dini icmasının sədri Robert Mobili bildirib ki, Azərbaycanda yaşayan dinlər və xalqları birləşdirən əsas dəyər azərbaycançılıq fəlsəfəsi olub:

"Burada dinlərarası dialoqda heç bir problem yaşanmır. Hər kəs öz adət-ənənələrini, dini inanclarını heç bir təzyiq olmadan müstəqil şəkildə yerinə yetirir.Bu məqam Avropanın diqqətini çəkir.Avropalılar Azərbaycanda olan bu unikal modelin təcrübəsini öyrənməkdə maraqlıdır".

Tolerantlığa verilən xüsusi dəyər - Tolerantlıq günü

Məlumat üçün bildirim ki, YUNESKO-ya üzv dövlətlər 1995-ci il noyabrın 16-da tolerantlıq prinsipləri haqqında bəyannamə qəbul edib. BMT Baş Assambleyasının 1996-cı il qərarına əsasən isə hər il noyabrın 16-da Beynəlxalq tolerantlıq günü qeyd edilir. Bu dini inanclarda təcəssüm olunan müxtəliflik, təhlükə deyil, əksinə, dəyərli bəxşişdir.

Dünya üçün unikal model örnəyi

Ölkəmizdəki dövlət-din münasibətlərinin mövcud səviyyəsi bir çox xarici ekspertlər, dövlət rəsmiləri tərəfindən nümunəvi model kimi qiymətləndirilir.

Milli Məclisin deputatı Sahib Alıyev söyləyib ki, Avropada islamafobiya meyllərinin baş qaldırdığı, ABŞ-da qaradərililərə qarşı ayrı-seçkiliyin çoxaldığı və Yaxın Şərqdə məzhəblərarası qarşıdurmaların davam etdiyi bir vaxtda Azərbaycanda dini və milli tolerantlığın yüksək inkişaf etməsi sevindirici haldır:

S.Alıyev deyib ki, Qərbin dini liderləri də Azərbaycanın dini tolerantlıq baxımından bir çox ölkələrə örnək sayıldığını etiraf ediblər.

Hələ 2002-ci ilin 22-24 may tarixində Bakıda rəsmi səfərdə olmuş dünya katoliklərinin keçmiş dini rəhbəri olan Roma papası II İohann Pavel ölkəmizdəki tolerantlıq və dinlərə göstərilən diqqəti yüksək qiymətləndirmişdi:

"Azərbaycan üç müxtəlif dinin dinc yanaşı yaşadığı nadir bir ölkə və dini dözümlülük baxımından sabit cəmiyyətdir. Qoy üç böyük din tərəfindən izhar edilmiş bu məhəbbət şahidliyinə görə Allaha həmd olsun!".

Qeyd edim ki, bu yazının çapa hazırlandığı vaxtda - dekabrın 10-da İtaliyanın paytaxtı Romada "Müsəlman ölkəsində müxtəlif dinlərin yanaşı mövcudluğu: Azərbaycan təcrübəsi" adlı beynəlxalq konfrans da öz işinə başlayıb.

Konfransda çıxış edən "Azadlıq və Demokratiya uğrunda Avropa Mərkəzi"nin Prezidenti Fiorello Provera Azərbaycanın müxtəlif dinlərin birgə mövcudluğu sahəsində böyük təcrübəyə və bu təcrübənin öyrənilməsinin mühüm əhəmiyyətə malik olduğunu vurğulayıb.

Tədbirdə İtaliya senatının vitse prezidenti Linda Lanzillotta bu gün dini tolerantlığın dünyada ən önəmli amilə çevrildiyini deyib və Azərbaycanın tolerantlıq təcrübəsinin təbliğ olunmasının vacibliyini vurğulayıb.

Cavid Şükürov

525-ci qəzet.- 2016.- 9 fevral.- S.7.