Böyük şairimiz Füzuli və onun dünya ədəbiyyatındakı yeri

Klassik ədəbiyyatımızın Nəvai, Nəsimi, Əhməd Yəsəvi, Qaspıralı İsmayıl, Məxdumqulu və bu kimi çox sevilən, oxunan və bəyənilən nümayəndələrindən biri də Məhəmməd Süleyman oğlu Füzuli olduğunu, hətta onun birinciliyini iddia edə bilərik.

İnsanlığa ərməğan etdiyi əsərləri hələ mətbəənin olmadığı zamanlarda dəfələrlə əlyazma şəklində çoxaldılaraq dünyanın hər yerinə yayılmışdır. Bu gün İraq, Türkiyə, Azərbaycan və İran başda olmaqla, dünya kitabxanalarının bir çoxunda onun əsərlərinin çap və əlyazma nüsxələrinə rast gəlinir. Mətbəənin yaradılması ilə də klassik yazarlar sırasında Füzulinin də əsərləri geniş yayılmağa başladı.

Füzulinin bu qədər maraqla oxunmasının səbəbi onun ərəb, fars, türk dillərində yazmağı bacarması ilə yanaşı, işlədiyi mövzuların da o dönəm üçün fərqli olması, müəllifin olaylara fərqli yöndən yanaşması idi. Onun dili əsasən türkçənin danışıq tərzinə daha yaxın olması, türk dilinin təməl qəliblərinə düzgün əməl etməsi, o dönəmin şairlərinə nisbətən fərqli yanaşması əsərlərinin oxunaqlılığını daha da yüksəldir. İstifadə etdiyi türkcədə yaşadığı coğrafiyanın təsiri ilə Azərbaycan və Kərkük türkcəsinin təsiri açıq-aydın hiss olunsa da, Cağatay və Osmanlıcanın da izləri özünü göstərir. Buna görə də türk dünyasının hər yerində onun yazdığı şeir anlaşılır. Məsələn:

Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?

Fələklər yandı ahimdən, muradum şəmi yanmazmı?!

***

Nə yanar kimsə mənə atəş-i dildən özgə,

Nə açar kimsə kapum, bad-i səbadan gayrı.

***

Mənüm tək heç kim zar-ü pərişan olmasın, ya Rəbb!

Əsir-i dərd-i eşqü dağ-i hicran olmasın, ya Rəbb!

***

Məndə Məcnundan füzun aşiqlık istedadı var,

Aşiq-i sadıq mənəm, Məcnunun ancaq adı var.

Bu misralardan da görünür ki, Füzuli, türkcənin bütün gözəlliklərindən istifadə edərək, sanki naxış işləyirmiş kimi sözləri ard-arda düzmüşdür. Şair bu sözləri təsadüfən seçməmişdir. Onun daxili dünyasının zənginliyi özünü məhz bu sözlərin düzümündə göstərmişdir.

Füzuli özündən öncəki şairlərdən, məsələn, Nizami, Nəcati və Nəvayidən təsirləndiyi qədər də özündən sonrakı şairlərə təsir etmişdir. Bu təsir özünü çox tez bir zamanda göstərmişdir. Füzulinin dəsti-xəttini mənimsəyən şairlərdən ilki Bağdadlı Ruhidir. Bağdadlı Ruhi ilə başlayan təsir müasir dövrümüzədək davam etməkdədir. Bu gün yazılan bəzi şeirlərdə Füzuli dəsti-xəttini açıqca görə bilərik.

Azərbaycanda Füzuli

Bildiyimiz kimi, Füzuli əsərlərini ərəb əlifbasında yazmışdır. Türk dünyasında ərəb əlifbasından latın və kiril əlifbalarına keçilən zaman onun əsərlərinin də bu əlifbalar ilə nəşrinə ehtiyac duyulmuşdur. Daha sonra isə əsərləri araşdırılmış, məqalələr, monoqrafiyalar, dissertasiyalar yazılmışdır. Türkiyədə Nəcməddin Xəlil Onan, Abdülqədir Qaraxan, Hasibə Mazioğlu və Ali Nihat Tərlan, Azərbaycanda Həmid Araslı, Mirzəağa Quluzadə, Mir Cəlal Paşayev, Məmmədcəfər Cəfərov, Sabir Əliyev kimi onlarla alimin adlarını çəkə bilərik.

Azərbaycanlı qardaşlarımız Füzulini öz şairləri olaraq qəbul etdikləri üçün onun əsərlərinin aşkarlanması, haqqında tədqiqatlar aparılması ilə kifayətlənməyib, şairin təbliğatı üçün lazım olan hər şeyi edirlər. Belə ki, bəzi qəzəllərini məşhur müğənnilər oxumaqla yanaşı, məşhur poeması Leyli və Məcnun opera şəklində səhnələşdirilmiş, kinoya çəkilmişdir. Bundan başqa, 1959-cu ildə Füzulinin adı bir Azərbaycanda rayona verilmişdir. Ancaq təəssüf ki, 1993-cü ildə həmin rayon ermənilər tərəfindən işğal edilmişdir.

Türk dünyasında Füzuli

Füzuli təkcə Azərbaycanda deyil, Özbəkistanda da sevilən şairdir. Füzulinin haqqında Avropa metodları ilə yazılmış araşdırmalar XX yüzildən başlansa da, bu zamana qədər şairin əsərləri müxtəlif yollar ilə təbliğ edilərək dörd yüz il boyunca bir çox özbək şairlərinin yetişməsində öz təsirini göstərmişdir. Onun şeirlərinə nəzirələr, təxmislər yazmışlar. Bu bilgini özbəkistanlı alim Xalid Rəsulun Füzuli haqqında yayımladığı kitabın önsözündə görə bilərik.

Bundan başqa, İraqda da Füzuli rəğbətlə oxunur. Qeyd etməliyik ki, bu rəğbətin bir səbəbi onun doğum yeri Bağdad şəhəri, vəfat yeri isə Kərbəla şəhəri olmasıdır. Digər səbəbi də şairin ərəb və fars dillərində də gözəl əsərlər yazmasıdır. Daha sonra şairin əsərləri İranda da dəfələrlə nəşr edilmiş, əsərləri haqqında tədqiqat aparılmışdır. Bu tədqiqat əsərləri daha çox müqayisəli xarakter almışdır. Şairin əsərləri həmçinin ingilis dilinə də çevrilmişdir. Füzuli haqqında aparılan araşdırmalar içərisində Qulamrıza Ziyainin Tərbrizdə Azadi İslam Univesitesində ingilis dilində hazırlamış olduğu dissertasiyanı xüsusi vurğulamaq istərdik. Burada Hafiz Şirazi ilə Füzuli arasında təsəvvüf haqqında bənzər və fərqli tərəflər müqayisə edilmişdir. Bu əsər 2013-cü ildə “Turkish Studies (Türkiş stadis)” jurnalında yayımlanmışdır.

Füzulinin İraq tədqiqatçıları tərəfindən təbliği

İraqda Füzulinin türkmənlər tərəfindən təbliği onun sadəcə orada yaşayan türkmənlər arasında yox, həm də bütün ərəb dünyasında tanınıb sevilməsinə yardımçı olmuşdur. Ata Tərzibaşının rəhbərliyi altında bir qrup füzulişünaslar ərəb aləmində yayımlanan dərgilərdə şair haqqında məqalə və tədqiqatları ilə öz missiyalarını yerinə yetirmiş oldular. Tərzibaşının Füzuli haqqında ilk məqaləsi 1953-cü ildə yayımlanan “Əl-ədib” dərgisində çıxdı. Müəllifin türk dilində apardığı araşdırmalar isə ya yerli ya da Türkiyədəki dərgilərdə özünə yer almışdır. 2007-ci ildə Asma Şahinin Türkiyədə Füzuli haqqında yayımlanmış kitab, məqalə, məruzələri bir araya toplayaraq nəşr etmiş və təxminən 500 sayda olan bu əsərlər arasında Ata Tərzibaşının da əsərləri özünə yer almışdır.

İraq türkman yazarları arasında Füzulini tədqiq edənlər sırasına Əbdüləziz Səmin Bayatlı, Mehmed Mehdi Bayat, Fərrux Fayıq Köprülü, Əbdullətif Bəndəroğlu və İbrahim Dakuklunu adı xüsusi qeyd edilməlidir. Adlarını çəkdiyimiz bu alimlər təkcə Füzulinin iki dildə şeirlərini araşdırmaqla yanaşı, həm də şairin doğulduğu yer haqqında, həyatı və şəxsiyyəti barədə geniş məlumatlar vermişlər. Bu tədqiqatların bir çoxu kitab halında da yayımlanmışdır. Bu kitablar arasında 1994-cü ildə təşkil olunmuş Füzuli festivalı zamanı yayımlanan “Mətləül-etiqad” əsəri ilə ərəbcə qəsidələrinin yer aldığı kitabı göstərə bilərik.

Füzuli yaradıcılığına önəm verən digər bir İraq alimi isə professor Hüseyn Əli Məhfuzdur. Müqayisəli Şərq dilləri mütəxəssisi olan alim həm də Seyh-ül Bağdad kimi tanınır. Onun Füzuli haqqında ilk işi 1953-cü ildə Bakıda təşkil olunmuş bir simpoziumda oxuduğu məruzədir. Daha sonra məruzəsini genişləndirərək 1959-cu ildə “Füzuli əl-Bağdadi” adlı kitab halına gətirmişdir. 1994-cü ildə Füzuli festivalında şairi İraqda təbliğ edən ilk alim olduğunu etiraf etmişdir. Tədqiqatçının qənaətincə fars ədəbiyyatında Rudəki, ərəb ədəbiyyatında Umru-ül Kayis və ingilis ədəbiyyatında Geoffrey Jusr kimdirsə, türk ədəbiyyatında da Füzuli odur. Yenə də tədqiqatçının qənaətincə "şairlik Füzuli ilə bitmişdir. Söz ustadlığı onunla özünün zirvəsinə çatmışdır”.

Ərəb mədəniyyətində Füzulinin tədqiqatçıları dedikdə isə ağla ilk gələnlərdən birisi də Hüseyn Mucib əl-Misridir. 1955-ci ildə Qahirə Universitetində Füzulinin yaradıcılığı haqqında namizədlik dissertasiyası yazmışdır. 1967-ci ildə o, dissertasiyasını “Əski türk şeirinin öncüsü: Füzuli” adlı kitab halında çıxarmağa nail olmuşdur. Kitab sonralar rus dilinə çevrilmişdir.

Füzuli Qərb ədəbiyyatında

Füzuli şərqdə məşhur və önəmli olduğu qədər qərb mədəniyyətində də ona, şəxsiyyətinə və yaradıcılığına önəm verilmişdir. Onun qərbdə tanıdılması Osmanlı ədəbiyyatı haqqında aparılan araşdırmalardan başlayır. 1904-cü ildə ingilis yazıçısı E. J. Wilkinson Gibbin yazmış olduğu "History of Ottoman Poetry/ Osmanlı Şeirinin Tarixi" adlı əsər Füzulinin qərbdə öyrənilməsinin təməlini qoyur. Kitabda Füzuliyə 37 səhifə həsr olunur. Müəllif Füzulini “ruhun şairi” adlandırmış, “türk şeirinin bayrağını əlçatmaz yüksəkliklərə qaldırdığını” göstərmişdir. Füzulinin “Leyli və Məcnun”əsəri də 1959-cu ildə Sufi Hurinin ingiliscəyə tərcüməsi ilə UNESCO tərəfindən yayımlanmışdır. Bu əsərin alman, ispan və rus dillərinə də çevrilmişdir.

Bu gün qərb universitetlərindən hansında Türkologiya, Şərqşünaslıq və Şərq dilləri fakültələri varsa, istisnasız orada Füzuli haqqında ayrıca bir dərs keçirilir. Füzulinin haqqında ya dissertasiya işi yazılır, yaxud da onun əsərləri Şekspir, Dostoyevski, Con Don, Qotfrild Keller kimi dünya ədəbiyyatının tanınmış simaları ilə müqayisə edilir.

Bundan başqa, Füzulinin haqqında müxtəlif dillərdə yazılmış ensiklopediyalarda da məlumat vardır. Britaniya, Rusiya, İran, İslam ensiklopediyalarında Füzuliyə sərf olunan səhifələrin digər klassik şairlərimizə həsr olunduğundan çox olduğunu görə bilərik.

Son zamanlar hər bir tədqiqatçı üçün çox önəmli vasitə olan internet resurslarında da Füzuli haqqında beş yüz minə qədər başlıqda link açılmaqdadır. Təkcə Wikipedi saytında şair haqqında 50 dildə bilgi verilir.

1994-cü ildə Azərbaycan və Türkiyənin təklifi ilə UNESCO Füzulinin “500-cü ildönümündə Füzuli” adlı tədbir keçirməsinə nail olmuşdur. Tədbir Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, İran, İraq, Gürcüstan, Türkmənistan, Özbəkistanda və UNESCO-nun mərkəzi Fransada keçirilmişdir. Bu tədbirlərin bir qismi elmi məruzələrin toplanmasına və Füzuli haqqında bilgilərin mərkəzləşməsinə yardımçı olmuşdur. Daha sonra seçilmiş sanballı məruzələrdən ibarət kitab yayımlanmışdır.

Nəticə

Bu gün, Füzuli haqqında dünyada aparılan tədqiqatları nəzərdən keçirdikdə qürurlanmamaq olmur.

Doğrudur, Füzuli adına türk dünyasında bir neçə heykəl, elmi mərkəz, qurum var. Ancaq bütün bunlar dahi şairə yetməz. Onun məzarını yenidən düzəltdirmək, ona layiq hala gətirmək lazımdır. Füzulinin məzarının yenidən düzəldilməsi mövzusunda Azərbaycan hökumətindən, Azərbaycanın imkanlı iş adamlarından, TÜRKSOY təşkilatından xüsusi kömək istəyərdik. Ümid edirik ki, bu yazımız TÜRKSOY tərəfindən ciddiyə alınacaq və şairin məzarı abadlaşdırılacaqdır. Qeyd etməliyəm ki, Füzuli 1556-cı ildə Kərbəlada vəfat etdikdən sonra Hz.Hüseynin türbəsinə yaxın bir ərazidə son illərini yaşadığı qübbəli bir otaqda dəfn edilir. 1984-cü ildə yeni yol salmaq bəhanəsi ilə şairin sümükləri qazılaraq başqa bir yerə basdırılır. 10 il sonra, yəni 1994-cü ildə İraqda təşkil edilmiş festival ərəfəsində Azərbaycandan gəlmiş qonaqlara Füzuli üçün daha şanlı-şöhrətli bir qəbir düzəltmə sözü verilsə də, bunu 1995-ci ildə utancverici bir şəkildə yerinə yetirdilər. Belə ki, Füzuli üçün türbə yox, gediş gəlişli yolun ortasında betondan sütun tikildi. Sütunun üzərində isə: “Həzrəti Hüseynə ərəbcə, türkcə, kürdcə və farsca ağılar yazan və hicri 10-cu yüzildə yaşayan şairlərin öndəri Füzuli əl-Bağdadinin məzarı” - sözləri yazılıb.

Mehmet Ömer QAZANÇI

mustco2003@yahoo.com

İraq, Bağdad

525-ci qəzet.- 2016.- 9 fevral.- S.6.