Regionların
inkişafı və regional universitetlər
"Azərbaycan
Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə
sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin Fərmanında və Dövlət
Proqramında qeyd edildiyi kimi regionların inkişafı son 10
ildə ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasında
prioritet kimi müəyyən edilib.
Regional
tarazlığın təmin edilməsi istiqamətində
müstəsna rol oynayan regional inkişaf üzrə Dövlət
Proqramları əhalinin işgüzar fəallığının
artmasına, regionlarda sahibkarlıq fəaliyyətinin daha da
genişlənməsinə, infrastruktur layihələrinin həyata
keçirilməsinə, beynəlxalq tələblərə
cavab verən rəqabətqabiliyyətli və
ixracyönümlü məhsullar istehsal edən yeni müəssisə
və obyektlərin yaradılmasına səbəb olub, vətəndaşların
rifahını xarakterizə edən keyfiyyət göstəricilərini
əhəmiyyətli dərəcədə
yaxşılaşdırıb.
Bu
baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il
11 fevral tarixli 24 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq
edilmiş "Azərbaycan Respublikası regionlarının
sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci
illər)"nın əsas məqsədi qeyri-neft sektorunun
davamlı inkişafı, ölkə regionlarının
tarazlı inkişafının təmin edilməsi, regionlarda
kommunal xidmət və sosial infrastruktur təminatının
yaxşılaşdırılması, yeni iş yerlərinin və
müəssisələrin yaradılması nəticəsində
əhalinin məşğulluq səviyyəsinin
artırılması və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən
ibarət olub.
"Azərbaycan
Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı
Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)"nın uğurlu icrası bütün
regionların inkişafında yeni bir mərhələnin
yaranmasına səbəb olmuş, formalaşmış əlverişli
iqtisadi mühit ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı sahəsində
başlanmış tədbirlərin davam etdirilməsi zərurətini
yaradıb. Ölkədə qeyri-neft sektorunun
inkişafının sürətləndirilməsinə,
iqtisadiyyatın diversifikasiyasına, tarazlı regional və
davamlı sosial-iqtisadi inkişafa, əhalinin həyat səviyyəsinin
daha da yaxşılaşdırılmasına nail olunması məqsədilə
2004-cü ildən başlanmış tədbirlərin davam
etdirilməsi üçün Azərbaycan
Respublikasının Prezidentinin 2009-cu il 14 aprel tarixli 80
nömrəli Fərmanı ilə "Azərbaycan
Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə
sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı" təsdiq
edilib. Bu proqramın uğurlu icrası nəticəsində
ölkədə makroiqtisadi göstəricilərin səviyyəsində
yüksək artım əldə edilmiş, sosial-iqtisadi
inkişaf sahəsində nəzərdə tutulmuş tədbirlərin
həyata keçirilməsi əhalinin həyat səviyyəsinin
daha da yüksəlməsində mühüm rol oynayıb.
Regionların hərtərəfli inkişafı
sahəsində 2004-cü ildən başlanılan məqsədyönlü
siyasətin davamı olaraq "Azərbaycan Respublikası
regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi
inkişafı Dövlət Proqramı" hazırlanıb.
"Azərbaycan
Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə
sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın
təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin Fərmanında və Dövlət Proqramında
qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikası regionlarının inkişafı
ölkədə uğurla həyata keçirilən
davamlı sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının
mühüm tərkib hissəsidir. Regionların
inkişafı sahəsində qəbul edilmiş və
uğurla həyata keçirilmiş dövlət
proqramlarında, habelə regionların sosial-iqtisadi
inkişafına dair əlavə tədbirlərlə
bağlı sərəncamlarda nəzərdə tutulmuş vəzifələrin
icrası ölkədə qeyri-neft sektorunun davamlı
inkişafına, regionlarda kommunal xidmətlərin və sosial
infrastruktur təminatının keyfiyyətinin yüksəldilməsinə,
sahibkarlıq mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasına,
investisiya qoyuluşunun artmasına, yeni müəssisələrin
və iş yerlərinin açılmasına, nəticədə
əhalinin məşğulluğunun artırılmasına və
yoxsulluq səviyyəsinin azaldılmasına təkan verib.
Dövlət
proqramlarının icra olunduğu 10 il ərzində ümumi
daxili məhsul 3,2 dəfə, o cümlədən, qeyri-neft
sektoru 2,6 dəfə, sənaye 2,7 dəfə, kənd təsərrüfatı
1,5 dəfə, investisiyalar 6,5 dəfə, əhalinin gəlirləri
6,5 dəfə, orta aylıq əməkhaqqı 5,5 dəfə
artıb. Bu müddətdə həyata keçirilmiş məqsədyönlü
tədbirlər nəticəsində ölkədə 900 mini
daimi olmaqla 1,2 milyondan çox yeni iş yeri, 55,6 min müəssisə
yaradılıb, işsizlik 5 faizə, yoxsulluq səviyyəsi
isə 5,3 faizə enib. Dövlət
proqramları çərçivəsində
görülmüş genişmiqyaslı işlər
regionların qarşıdakı illərdə də inkişafı
üçün möhkəm zəmin yaradıb.
"Azərbaycan
Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə
sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın
icrası ölkə iqtisadiyyatının inkişafında
mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə,
makroiqtisadi sabitliyin təmin olunmasında, regionlarda
sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsində,
yeni müəssisələrin və iş yerlərinin
yaranmasında, irimiqyaslı infrastruktur layihələrinin həyata
keçirilməsində, kommunal xidmətlərin səviyyəsinin
yüksəldilməsində, nəticədə əhalinin
rifah halının daha da
yaxşılaşdırılmasında və yoxsulluq səviyyəsinin
aşağı düşməsində müstəsna rol
oynayacaq.
Dövlət Proqramında qarşıdakı illərdə
regionlarda təhsil sahəsində də bir sıra tədbirlərin
həyata keçirilməsi nəzərdə tutulub. Bu sahədə həyata
keçiriləcək işlər "Azərbaycan
Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası"na uyğun olaraq dünya ölkələri
sırasında keyfiyyət nəticələri və əhatəliliyinə
görə aparıcı mövqe tutan, qabaqcıl
texnologiyalara əsaslanan infrastruktura malik təhsil sisteminin
yaradılması üçün genişmiqyaslı tədbirləri
nəzərdə tutur. İqtisadi cəhətdən
dayanıqlı və dünyanın aparıcı təhsil
sistemlərinin standartlarına uyğun təhsil sistemi ölkədə
kadr hazırlığının, təhsili idarəetmə
sisteminin və təhsil infrastrukturunun qabaqcıl beynəlxalq
təcrübəyə və Azərbaycanın inkişaf
konsepsiyasına uyğun yenidən qurulmasına imkan verərək,
ölkədə biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın
davamlı inkişafını təmin edəcək.
Proqramda nəzərdə
tutulur ki, bu məqsədlərə nail olmaq üçün
qarşıdakı illərdə aşağıdakı tədbirlər
həyata keçiriləcək:
- regionlarda təhsil müəssisələrinin
tikintisi və əsaslı təmir işlərinin davam
etdirilməsi:
- təhsil şəbəkəsində
rasionallaşdırma tədbirləri həyata keçirməklə,
regionlar arasında təhsilin keyfiyyətini bərabərləşdirmək
üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi;
- regionlarda əmək bazarının mütəmadi
öyrənilməsi sisteminin yaradılması;
- distant təhsil, istedadlı və xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün təhsil
və inkişaf, yaşlıların təhsili, peşə-ixtisas
və təhsil məsələləri üzrə məsləhət
xidmətləri göstərən regional universal mərkəzlərin
yaradılması.
"Azərbaycan
Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət
Strategiyası"nda qeyd edilir ki, ali təhsil
müəssisələri məzunlarının tərkibi
iqtisadiyyatın tələbatları ilə tam uzlaşmır.
Azərbaycanın ali təhsil müəssisələri tələbələrinin
yalnız 1,2 faizi kənd təsərrüfatı
ixtisasları qrupu üzrə təhsil alır. 25-34 yaş
arasında olan ali təhsilli mütəxəssislərin
67 faizi dövlət sektorunda cəmlənmişdir. Özəl sektorda ixtisaslı işçi qüvvəsinin
çatışmazlığı problemi
yaranmışdır. Ən böyük
kadr çatışmazlığı xidmət sektorunda və
kənd təsərrüfatı sahəsində müşahidə
olunur. Hər 100 000 nəfərə düşən ali məktəb tələbələrinin
sayına görə Azərbaycan Respublikası üzrə
göstəricilər əhəmiyyətli dərəcədə
artırılmalıdır. Əhali təbəqələri və
regionlar arasında xüsusən ali təhsilə
çıxış imkanları genişləndirilməlidir.
"Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı
üzrə Dövlət Strategiyası"nın həyata
keçirilməsi ilə bağlı Fəaliyyət
Planı"nın 4.2 bəndində Təhsil müəssisələri
şəbəkəsinin rasionallaşdırılması, 4.3 bəndində
Distant təhsil, istedadlı şəxslər, sağlamlıq
imkanları məhdud uşaqlar üçün təhsil və
inkişaf, yaşlıların təhsili, peşə-ixtisas və
təhsil məsələləri üzrə məsləhət
xidmətləri göstərən regional universal mərkəzlərin
yaradılması nəzərdə tutulub.
"Azərbaycan
- 2020: Gələcəyə baxış" İnkişaf
Konsepsiyasında qeyd edilir ki, bölgələrin
inkişafı və mütəxəssislərə tələbatı
nəzərə alınaraq, regional çoxprofilli kolleclərin
yaradılması istiqamətində tədbirlər
görüləcək, təhsilin keyfiyyətinin
artırılması üçün ilk peşə, orta
ixtisas və ali təhsil pillələri
üzrə mütəxəssislər hazırlayan təhsil
komplekslərinin yaradılmasına başlanılacaq. Ali təhsil müəssisələri
üçün universitet şəhərcikləri (kampuslar)
və müvafiq texnoparklar yaradılacaq. Ali
təhsil müəssisələrinin ölkənin
sosial-iqtisadi inkişaf tələblərinə uyğun bilik və
bacarığa malik mütəxəssis yetişdirməsinə
və onların təhsil-tədqiqat-innovasiya mərkəzlərinə
çevrilməsinə dəstək verən standartlar
hazırlanıb tətbiq olunacaqdır. Ali
təhsil müəssisələrində aparılan elmi tədqiqatlar
müasir standartlar səviyyəsinə
çatdırılacaq, elmi tədqiqat işlərinin nəticələrinin
tədris prosesində və istehsalatda tətbiqi təşkil
olunacaq, elmin informasiya təminatının gücləndirilməsi,
beynəlxalq elmi əlaqələrin dərinləşdirilməsi
sahəsində tədbirlər görüləcək. Təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması,
bütövlükdə təhsilin müasir səviyyədə
qurulmasının əsas istiqamətlərindən biri kimi,
daim diqqət mərkəzində olacaq.
Təhsil
standartlarının unifikasiyası və Bolonya prosesinin dərinləşməsi
ilə yanaşı Azərbaycanın təhsil
ocaqlarının, xüsusilə də ali
təhsil müəssisələrinin beynəlxalq əlaqələrinin
genişləndirilməsinə, təhsil sahəsində həyata
keçirilən beynəlxalq proqramlara onların fəal cəlb
olunması üçün müvafiq şəraitin
yaradılmasına xüsusi fikir veriləcək. Eyni zamanda, xarici ölkələrin aparıcı
universitetlərində dövlət xətti ilə təhsil
alaraq məzun olmuş mütəxəssislərin
potensialından ölkənin inkişafında səmərəli
istifadə olunması təmin ediləcək və gənclərin
xarici ölkələrdə təhsil almasına dair yeni
Dövlət Proqramı qəbul ediləcək.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki,
regionların hərtərəfli inkişafında regional
universitetlər də əhəmiyyətli rol
oynamalıdırlar. Ona görə "Azərbaycan Respublikası
regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi
inkişafı Dövlət Proqramı"nın
uğurla həyata keçirilməsi ali təhsil müəssisələri
şəbəkəsinin rasionallaşdırılmasını
və regional universitetlər şəbəkəsinin daha da
genişləndirilməsini tələb edir. Öz
növbəsində bu, aşağıdakı problemlərin həllində
əhəmiyyətli rol oynaya bilər.
1. Adətən
mərkəzi şəhərlərdə hazırlanan kadrlar şəhər
həyatına alışdıqdan sonra regionlara
qayıtmırlar (ən çoxu 10-20 faizi qayıdır). Ona
görə regionların mütəxəssislərə,
xüsusilə region üçün səciyyəvi olan sahələr
üzrə mütəxəssislərə olan tələbatının
ödənilməsi üşün regionlarda da ali
təhsilli kadrların hazırlığı
aparılmalıdır.
2.
Regionlarda çalışan kadrların fasiləsiz təkmilləşdirilməsi
üçün regional mərkəzlər olmalıdır. Belə mərkəzlər tərkibində əlavə
təhsil qurumları (fakültə, mərkəz və s.)
olan regional universitetin bazasında yaradıla bilər.
3. Yeni
texnologiyaları mənimsəmək və təsərrüfatın
ayrı-ayrı sahələrində tətbiq edilən yeni
cihaz və avadanlıqlarla işləmək
bacarığı əldə etmək məqsədi ilə
regionlarda müvafiq kadrlar üçün qısa müddətli
kursların təşkilinə ehtiyac yaranır ki, bu da tərkibində
müvafiq qurumlar olan regional universitetlərdə və elmi mərkəzlərdə
həyata keçirilə bilər.
4.
Bakıda yaşamaq çətinliyi (yataqxana problemi, yüksək
təhsil haqqı və s.) regionların bir çox aztəminatlı
ailələrindən olan savadlı gənclərin təhsildən
yayınmasına səbəb olur. Ona görə
regional universitetlərin və elmi mərkəzlərin
yaradılması daha məqsədəuyğundur. Bu həm də hazırda əsasən Bakıda məskunlaşan
səriştəli mütəxəssislərin və
ziyalı təbəqəsinin regionlar üzrə
paylanmasına səbəb olar.
5.
Dünya Bankının hesabatına görə inkişaf
etmiş ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanda ali
təhsillilərin sayı nisbətən azdır. Bunun əsas
səbəblərindən biri də ali təhsil
müəssisələrinin əsasən Bakıda
toplanmasıdır. Ona görə təhsil müəssisələri
şəbəkəsinin rasionallaşdırılması məqsədi
ilə ali təhsil müəssisələrinin
regionlar üzrə paylanması aktual məsələdir.
6.
Hazırda respublikada fəaliyyət göstərən 53 ali təhsil
müəssisəsindən 43-ü (təqribən 81 faizi)
Bakıda və Bakı-Abşeron rayonunda cəmləşmişdir
və tələbələrin 80 faizindən çoxu bu
müəssisələrdə təhsil alır. O cümlədən,
respublikada fəaliyyət göstərən 58 orta ixtisas təhsili
müəsisəsinin 26-sının Bakıda və
Bakı-Abşeron rayonunda yerləşməsinə baxmayaraq tələbələrin
50 faizdən çoxu bu müəssisələrdə təhsil
alır. Bu məsələ bir tərəfdən yuxarıda
qeyd edildiyi kimi regionların kadr təminatı üzrə
çətinlik yaradır, digər tərəfdən isə
həm ali təhsil müəssisələri
arasında, həm də regionlarla mərkəz arasında rəqabət
mühitinin formalaşmasına mane olur. Rəqabətin
olmaması öz növbəsində keyfiyyətin
aşağı olmasına səbəb olur. Ona görə rəqabət yaratmaq məqsədi ilə
kadrların Bakı ilə yanaşı regional universitetlərdə
də hazırlanması prioritet məsələ kimi qəbul
edilməlidir.
Qeyd edilənlərdən
aydın olur ki, regional universitetlər əsasən 3 məsələni
həll etməlidir: kadr hazırlığı, kadrların təkmilləşdirilməsi
və fasiləsiz təhsili, elmi tədqiqatların
aparılması. Bununla yanaşı inkişaf etmiş bir
sıra dövlətlərdə regional universitetlər həmçinin
aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirirlər:
- regionun innovasion inkişafı üçün
mərkəz rolunu oynayır;
- əhalinin intellektual potensialının,
istedadlı uşaqların və gənclərin
inkişafı mərkəzi rolunu oynayır;
- regionlarda yaşayan aztəminatlı ailələrdə
böyüyən istedadlı uşaqlar üçün ali təhsil
almaq imkanlarını təmin edir;
- özəl sektorla əməkdaşlıq edərək
özəl sektorun, o cümlədən, qeyri-neft sektorunun
inkişafını təmin edir;
- mədəniyyət mərkəzi rolunu
oynayır;
- regionda sosial-mədəni dəyərlərin
formalaşdırılması üçün baza rolunu
oynayır;
- region üçün xarakterik sahələr
üzrə səriştəli kadr potensialının
hazırlanması üçün mərkəz rolunu
oynayır;
- kadrların təkmilləşdirilməsi və
fasiləsiz təhsili mərkəzi rolunu oynayır;
- kənd universiteti rolunu oynayır (region
üçün səciyyəvi olan kənd təsərrüfatı
sahələri üçün kadr potensialı
hazırlanması və elmi-tədqiqatların
aparılması missiyasını yerinə yetirir);
- regionun problemlərinin həll edilməsi
üçün elmi mərkəz rolunu oynayır;
- milli dəyərlərin, o cümlədən,
regional dəyərlərin və Azərbaycan dilinin
qorunması və daha da zənginləşdirilməsində həlledici
rol oynayır;
- qloballaşan dünyaya inteqrasiya
üçün əhalidə tələb olunan minimal bilik,
bacarıq və vərdişlərin
formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol
oynayır;
- xarici dil mərkəzi rolunu oynayır.
Artıq qeyd edildiyi kimi regional universitetin əsas
funksiyasından biri regionun innovasion inkişafı
üçün mərkəz (generator) rolunu
oynamasıdır. Müasir şəraitdə regionun innovasion
inkişafının əsas amilləri
aşağıdakı kimi müəyyən edilə bilər:
- elm-təhsil-texnoloji komplekslərin (texnoparklar,
biznes-inkubatorlar və s.) mövcudluğu;
- innovasiyaların və texnologiyaların yayılma və transferi imkanı;
- həyata keçirilən iqtisadi siyasətin dəstəklənməsində
(və ya onun məqsədəuyğunsuzluğunun əsaslandırılmasında) əhəmiyyətli rol oynaya bilən
regional elit təbəqənin olması;
- innovasiyaya meylli sosial mühitin
formalaşması;
- regional sosial şəbəkənin (xüsusi
regional dəyərlərə, ümumi mədəniyyətə
və tarixə əsaslanan qeyri-formal institutların)
varlığı.
Bu amillərin
mövcudluğu şəraitində regionların innovasion
inkişafının əsas əlamətləri:
- insan kapitalının inkişafı, əhalinin
həyat səviyyəsinin yüksəlməsi;
- regionun iqtisadi sahələri arasında mütənasibliyin
elmtutumlu istehsalın xeyrinə dəyişməsi;
- davamlı iqtisadi yüksəliş tempi,
regional ÜDM-də elmtutumlu məhsulların payının
artması;
- yeni texnologiyalar sahəsində xırda və
orta biznesin inkişaf etməsi;
- intellektual fəaliyyətin nəticələrinin
iqtisadi və sosial sferaya aktiv daxil edilməsi ilə xarakterizə
olunur.
Regionların
innovasion inkişafında universitetlərin rolu
aşağıdakı amillərlə müəyyən
edilir:
- yeni fundamental və tətbiqi biliklərin
generasiyası;
- texnologiyaların transferi, istehsalda intellektual məhsullara
keçid;
- innovasion istehsal, ideyanın məhsula
çevrilməsi;
- innovasiya prosesi üçün zəruri səriştələrə
malik olan kadrların hazırlanması;
- regionda mədəni və kreativ mühitin
formalaşdırılması;
- sosial təşəbbüslərin
inkişafı, vətəndaş cəmiyyəti
institutlarının formalaşdırılması və dəstəklənməsi;
- universitetin informasiya və kommunikasiya
resursları vasitəsilə dünyaya
çıxışın təmin edilməsi.
Mümkün
tədqiqatların aparılmasında universitetlərin rolu:
- universitetlərin rəqabət mühitinə cəlb
edilməsi, onların yerli icmalarla qarşılıqlı təsir
kanallarının olması;
- regional sosial şəbəkələrə
qeyri-rəsmi təsir;
- regionda innovasion mühiti
yaxşılaşdırmaq üçün universitetlərin
fəaliyyəti (mövcud praktikanın təsviri və təhlili,
regionun mədəni inkişafına, ərazinin insan
kapitalının və ictimai mühitin
formalaşdırılmasına pay verilməsi);
- universitetlərin fəaliyyətinin əmək
bazarına təsiri;
- universitetlər tərəfindən regionun
innovasion iqtisadi inkişafına təsir edən ilkin
bazaların (müəssisələr, tədqiqat və
konstuktor bazaları, yerli kompaniyalar üçün tətbiqi
işləmələr və s.) yaradılması;
- innovasion fəaliyyətin güclü və zəif
cəhətlərinin təhlili.
Aydın
KAZIMZADƏ
BDU-nun elm
və innovasiyalar üzrə prorektoru, AMEA-nın müxbir
üzvü, professor
525-ci qəzet.- 2016.- 9 fevral.- S.2;5