“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

Xan Xoyskinin nitqi

Sürəkli və gurultulu alqışlar içində Rəisi-Vükəla Xan Xoyski həzrətləri kürsiyi-xitabətə çıxaraq hökumətin fəaliyyəti həqqində aşağıdakı nitqi irad ediyorlar:

“Möhtərəm Azərbaycan Parlamanı əzası!

Bu gün öylə böyük, əziz və mübarək gündür ki, bunu biz azərbaycanlılar yuxumuzda da görməzdik. Bu gün o gündür ki, milli müqəddəratınızı öz əlinizə aldınız. Hökumət bəni vəkil etmişdir, bu bayram münasibətilə sizi və sizinlə bərabər özümüzü təbrik edərim. (Alqış). Hökumət sizin hüzurunuzda məsul olduğundan borcudur öz fəaliyyəti və nə kibi şərait altında işlədigi həqqində sizə bəyanat versin. Bən bu gün ümum hökumətin fəaliyyəti həqqində sizə müfəssəl məlumat vermiyəcəgəm, hər vəqt istəsəniz hər nazir öz nəzarətinin fəaliyyəti həqqində məruzə təqdim edəcəkdir. Bən isəm bu gün ancaq hökumətimizin nə kibi şərait altında təşəkkül edib fəaliyyətdə bulunduğunu və müxtəsər tarixini ərz edəcəgəm.

Azərbaycan hökuməti o vəqt təşəkkül etdi ki, Gürcüstan Zaqafqasiyadan ayrılaraq elani-istiqlal etdi. O vəqt xarici ən mühüm bir neçə məsələ var idi: Qafqasiya cəbhəsinin ilğası və Türkiyə ilə mübahisəli olan məsələlərin həlli. Hökumətimizin təşəkkülü haman Türkiyə ilə sülh müzakiratı icrası əsnasında vaqe olmuşdur. Daxili vəziyyətimiz isə qayət fəna idi. Hökumətimiz öylə bir zamanda təşəkkül etmişdi ki, bir kənddən digərinə getmək qorxulu idi, heç kəsin irzi, namusu, canı, malı əmində degildi. Rus qoşunları Qafqasiyadan çəkildikdən sonra dəmiryollarında vüqu bulmuş hadisatdan dolayı dəmiryolları tamamilə yatmış kibi idi; post və teleqraf müxabiratı bilmərrə kəsilmişdi, dövlətin ən artıq möhtac olduğu maliyyat naminə heç bir şey yox idi.

Dövlət makinəsini təşkil edən idarələrin həpsi dağılmış, xidmətçiləri qaçmışlardı, idarələrin bəzilərinin adı vardısa da özü yox idi. Hər yerdə beş-on adam yığışıb bir hökumət düzəldir və bir qanun veriyordu. Hər kəs özü-özünə bir hökumət idi. Böylə bir zamanda bütün Azərbaycan tərəfindən seçilmiş Milli Şura hökuməti təyin edib məmləkətin müqəddəratını ona tapşırdı. Hökumətimiz təsdiq edilməmişdi. Hökumətin səyilə Türkiyə ilə müzakirat tez qurtarıb sülhnamə bağlandı. Fəqət bununla bərabər daxili işlər o qədər pərişan olan bir zamanda hökumət daxildə qanun və asayiş bərpasından aciz idi. Zira nə əskəri qüvvəmiz və ordu, nə silahımız, bittəbii daxildən düzəltmək mümkün degildi. Binaənileyh xarici qüvvəyə lüzum görülərək türklərə müraciət edildi. Türkiyə-Azərbaycan sülhnaməsinin bir maddəsinə görə məmləkətimizə nə vəqt lazım olsa, hüququmuz müdafiəsi üçün türklər bizə bir qədər əskər verməli idilər. Ona görədir ki, darda qaldıqda bu çarəyə təvəssül edildi. Türklər iltizamlarına əməl və vəzifəhlərini hüsni-ifa etdilər. Əlbəttə, qoşunsuz, gücsüz görülməsi pək müşkül olan işlər çox çətinlik ilə, yavaş-yavaş işləniyordu.

Biz xaricdən qüvvə almaq üçün başqa millət və dövlətə müraciət etmək, bəzi şəraitdən dolayı mümkün degildi. Müraciət etsəydik də bir nəticə hasil olmazdı, ona görədir ki, dindaş və millətdaşımız olan Türkiyəyə müraciət edildi.

Altı ay həyatı müddətində hökumətimiz çox iş görmüşdür. Hini-təsisində hərcü-mərcdən başqa bir şey yox, hətta polis belə yoxdu. Binaənileyh ibtida hər şeydən ziyadə zəbtiyyə işlərinə diqqət verilərək müəssisələr təsis və təcdid edildi. Hazırda hər yerdə məmurlarımız, idarələrimiz var. Millətin, cəmaətin malını və canını müdafiə edəcək təşkilatımız və məmurlarımız var.

Əlbəttə, hökumətimizin fəaliyyəti həqqində çox sözlər danışıla bilər, fəqət hökuməti tənqid etmək üçün nə vəqt və nə kibi şərait altında çalışdığını nəzərə almalı, bu nöqteyi-nəzərdən də mizanə vurmalıdır: hankı hökumət və nə vəqt çalışmışdır.

Azərbaycan hökuməti-hazirəsinin özünəməxsus uzun müddətlik bir sabiqəsi, tarixi, əskəri qüvvəsi, xəzinəsi olmadığı nəzərə alınarsa görülər ki, böylə şərait altında iş aparmaq pək müşkül idi. İbtidai-təşəkkülündə hökumət qarşısında duran mühüm məsələlərdən birisi də dağılmış, pozulmuş, vaqonu və xidmətçisi olmayan dəmiryollarında hərəkatın təcdidi idi. Buna diqqət verildi və gördüyünüz nəticə əldə edildi. Doğrudur, lazım və mümkün olan bir çox şeylər hələ yoxdur, fəqət narahat olsa da hələ ki işlər bir qədər səhmana düşmüş və idarə olunur. O vəqt bütün məmləkətdə post-teleqraf müxabiratı kəsilmiş, bir kağız belə göndərmək mümkün degildi. Şimdi qüvvəmiz qədər bunu da düzəltdik, tamam Azərbaycanda olmasa da çox yerdə artıq kantorlar, müxabirat aparatı əmələ gəlmişdir. Vacib məsələlərdən birisi də pul məsələsi idi ki, bunsuz əsla iş getməzdi. Hökumətimiz bir zamanda təşəkkül etmişdi ki, Batum nümayəndələrinə göndərmək üçün on min manat pul tapmıyordu, borc axtarıyordu. O vəqt Azərbaycanın paytaxtı və qismi-əzəmi heç öz əlimizdə degildi. Binaənileyh Azərbaycan pulu buraxmaq fikri gülünc idi.

Ona görə bu məsələdə başqalarıyla sazişə ehtiyac vardı. Gürcüstan ilə şərik olaraq bon buraxmağa məcbur olduq, buraxıldı da. Bədə Bakının işğalından sonra bir qədər də Bakı bonu buraxıldı. Eyni zamanda Azərbaycan pulu kəsilmək üçün özgə məmləkətlərə adam göndərildi. Şimdi pul kəsiliyor və yaxın zamanda Azərbaycan pulu çıxar. Əlbəttə, bu işlər öhdəmizə düşən ağır vəzifənin bir zərrəsidir. Ən böyük zəlalətimiz bu idi ki, o vəqt hökumət göydən asılı kibi idi. Zira hürriyyət, ədalət, üxüvvət bayrağı daşıyanlar Bakıyı əlimizdən almış, bizi paytaxtsız qoymuşdular.

Azərbaycanın kökünü təşkil edən, məmləkətin həqiqi sahibi olan müsəlmanlar qətliam edilərək Dağıstan, İran və Turana dağılmışlardı. Şəhərdə bir iş görəcək adamımız qalmamışdı. Böylə olan surətdə bu məsələdən başqasına böyük əhəmiyyət veriləməzdi. Türkiyəyə müraciətimizin də ümdə səbəbi bu oldu. Zahirən bunca böyük zəhmət və fədakarlıqlar xırda görünüyorlar, amma o zəlalət, o fəlakət yada gətirilirsə nə qədər zəhmət və məşəqqət çəkdigimiz anlaşılar. Bəlkə öhdəmizə düşən vəzifəyi tamamilə hüsni-həll edəmədik, bəlkə bu uğurda çox qüsurlarımız var, fəqət əhvalımız əhəmiyyətlə təqdir edilərsə təqsirimiz çox yüngülləşər.

Şükürlər olsun ki, artıq məqsədlərimizin bir çoxuna çatdıq: Bakı əlimizə keçdi; doğrudur, şəhər alınarkən bəzi müəssif hadisələr vaqe olmuşdur. Hökumət bunu gizlətmiyor və gizləməgi layiq bilmiyor. Doğrudur, çox adama əziyyət keçmişdir, fəqət mümkün idimi ki, hökumət bu hadisənin qabağını tamamilə alaydı? Zənnimcə, insaf gözilə baxanlar etiraf edərlər ki, dünyada heç hökumət ala bilməzdi. Burada müsəlmanlar qırılmış, çocuqları ayaqlar altında tapdalanmış, şəhər üç ay dava etdikdən sonra alınmış, nəticədə acıqlı cəmaət - hökumət əlbəttə, acıqlı degildir - və əskər şəhərə girərkən hadisənin önünü almaq mümkünmü idi? Bilxassə ki, hökumət şəhərə ancaq 3 gün sonra daxil olmuşdur. Hökumətin vürudunadək nə olmuşsa da ondan sonra heç bir şey vaqe olmamışdır. Hökumət şəhərə varid olar olmaz tədbirlər görüb yüzədək müsəlmanı asdırdı, qurşuna düzdürdü və asayişi təcdid etdi. Çox tərəfdən bu xüsusda çox sözlər danışılır.

Fəqət danışmaq asan ikən həqiqəti təqib etmək müşküldür. Həqiqəti-hal nəzərə alınarsa hamı etiraf edər ki, bu işlərin qabağı alınamazdı.

Böylə ağır vəziyyətlə bərabər, təlatüm içində qayalar arasında nazik taxta qayıqda gedən gəmiçi vəziyyətində bulunan hökumət qayığını öylə aparmalı idi ki, daşa dəyib dağılmasın. Əhvali-xaricəmiz öylə idi. Bən hökuməti tövsif etmiyoram, fəqət fikir etsəniz görərsiniz ki, hökumət bu uğurda necə çalışmışdır.

Bir yandan çalışırdıq işimizə qarışmaq istəyənləri kənar edək, digər tərəfdən də imkanımız yoxdu. O zaman burada Almaniya nümayəndələri vardı. Onlar bizə çox ağır tələblər verərək gah pambıq məsələsində, gah neft işlərində mahlarını ibrazla bizi çox vəqt zorluyorlardı. Zəif ikən bunlara müqabilə etməli idik; edirdik də. Onların təməh və tələblərinə qarşı Azərbaycan, azərbaycanlılar üçündür, şüarını qoyurduq.

Sonra övza dəgişdi, gözlənməyən bir vaqeə oldu. Yeni məsələlər çıxdı. Bir məqama gəldi ki, hökumət nə edəcəgini bilmiyordu. Ola bilərdi ki, bir addım ilə hər şey dəgişsin; xəlq yeni yol ilə getmək istəyəcəkmi, yoxmu, məlum degildi. Burada xəlqin öz rəyini bilmək lazım idi. Binaənileyh parlaman dəvətinə lüzum görüldü.

Bədə nə üçün Azərbaycan Məclisi-Müəssisanı çağırılmayaraq bugünki parlaman dəvət edildigini dəlillərlə bəyan etdikdən sonra müttəfiq dövlətlər, xüsusən İngiltərə və qomşu millətlər ilə münasibatımıza nəqli-kəlam edərək diyor ki:

“İngilislər ən qədim hüquq və muxtariyyət müdafeidirlər. İngiltərədə hamıdan ziyadə müsəlman var. Bunların müharibədəki himmət və yardımı göstəriyor ki, ingilislər onların hüququna təcavüz etmiyor, onları incitmiyorlar. Əlbəttə, bizimlə də onlar arasında inciklik olamaz. Ona görədir ki, 3 dövlət sülhi-ümumiyədək Azərbaycanda asayi? və müsalimət müdafiəsi üçün buraya əskər göndərmək istədikdə hökumət və Milli Şura razı oldular. Çünki burası millətin hüquq və istiqlalına, Azərbaycanın mövcudiyyətinə bir zərər və qüsur görülmüyordu. Bizim rizamızla müttəfiqlər gəldilər, şimdi görüyorsunuz ki, heç bir zərər də olmamış və hüququmuzu əlimizdən almamışlardır. Millətin həqqi, hüququ və həqq idarəsi olan daxili işlərimizə əsla qarışmıyorlar. Bunlar öylə millətlərdir ki, bunlardan xəta baş verməz.

Bununla bərabər öhdəmizə düşən vəzifəhlərdən biri də Qafqasiyada əmələ gəlmiş bəzən din və qan qardaşımız və bəzən qomşularımız tərəfindən elan edilmiş yeni hökumətlər ilə münasibat və əlaqəmiz məsələsi idi. Hökumət dostluq hüsuli üçün var qüvvəsilə çalışdı. Gürcüstan ilə aramızda heç bir ixtilaf olmamışdır.

İki qardaş arasında da mübahisə olur, fəqət ümum mübahisəli məsələlərimiz dostanə bir surətdə həll ediliyor. Şimali Qafqasiya daha yaxın olub həmişə sözümüz, işimiz, yolumuz bir olmuş, biri-birimizə kömək etmişik. Aramızda heç bəhs olmamışdır. Ermənistan ilə də aramızda öylə mühüm bir ixtilaf olmamışdır. Doğrudur, zikr etdigim iki hökumət ilə olduğu kibi Ermənistan ilə dostluq olmamışdır, bunun da səbəbi şahid olduğunuz hadisatdır.

Bu hadisələrin vüquinə təəssüf edəriz. Heç kəs də təəssüf etməyə bilməz. Bu son aylarda ermənilər ilə müsəlmanların arasında vüqu bulmuş olan müharibəyə, incikligə tərəfeynin yekdigərinə zülm və əziyyət vermələrinə kim təəssüf etməz. Haman bu hadisələrdir ki, Ermənistan ilə dostluğumuza mane olmuşdur”.

Bədə zəbtiyyə və ədliyyə təşkilatından, məktəb və məhkəmələrin milliləşdirilməsindən bəhslə Rəisi-Vükəla həzrətləri parlamanın tənqidini xeyirli, lüzumlu gördügünü bəyanla yol göstərilməsini arzu ediyor və bu sözlərlə nitqlərini bitirərək bütün hökumətin istefasını veriyor:

Hökumətin fəaliyyətində nə qədər qüsur və nöqsan olmuşsa da yol göstərən işıqlı yıldızı bu olmuşdur:

Millətin hüququ, istiqlalı və xeyri!

“Azərbaycan”, 9 dekabr 1918, №60

Məsun - toxunulmaz

Məkus - tərsinə dönmüş

Müəzzəz - əziz

Mədid - uzun

Üful - qürub

Təmin - xatircəm

Bəid - uzaq

Səkil - çirkin

Zəbtiyyə - polis idarəsi

Tərəfeyn - iki tərəf

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 13 fevral.-21