Ana dili millətin mənəvi varlığıdır

21 FEVRAL BEYNƏLXALQ ANA DILI GÜNÜDÜR

Artıq neçə ildir ki, YUNESKO-nun qərarı ilə bütün dünyada olduğu kimi, ölkəmizdə də hər il fevral ayının 21-i Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd olunur.

Nüfuzlu beynəlxalq qurumun bu qərarı dünya miqyasında ana dilinə olan diqqət və qayğının bariz nümunəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda ana dilinin hər bir xalqın, millətin həyatında nə dərəcədə böyük əhəmiyyət daşıdığını bir daha təsdiqləmiş olur. Ana dili, həqiqətən də, hər bir xalqı, milləti yaşadan, onun varlığına əbədi möhür vuran ən böyük milli-mənəvi sərvətdir. Bəşər tarixi qədər qədim keçmişi olan dil bir çox xalqlarda, o cümlədən, azərbaycanlılarda ana kəlməsi ilə qoşa işlənir ki, bu da dilin insan üçün nə qədər qiymətli və əziz bir nemət olduğunu açıq-aşkar şəkildə göstərir.

Görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası və tənqidçisi, böyük ziyalı Firidun bəy Köçərli dilin bu özəl keyfiyyətini, yəni ana, vətən anlayışları ilə sıx və qırılmaz tellərlə bağlılığını xüsusi olaraq vurğulayaraq yazırdı:

"Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi mənziləsindədir. Ananın südü bədənin mayəsi olduğu kimi, ananın dili də ruhun qidasıdır. Hər kəs öz anasını və vətənini sevdiyi kimi, ana dilini də sevir".

Aydındır ki, hər bir xalqın milli dili onun özünəməxsusluğunu, tarixi keçmişi və mədəniyyətini, zəngin söz xəzinəsini, inanc və ənənələrini, əxlaqi davranışları və dünyagörüşünü özündə daşıyan, əsrlərdən əsrlərə çatdıran əvəzsiz milli sərvətdir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müdrikcəsinə dediyi kimi, "xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir".

Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin hazırda dünya dilləri sırasında özünəməxsus yeri,necə deyərlər, imzalar içərisində imzası vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə desək, "ana dilimiz öz imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir". Müxtəlif dönəmlərdə ölkəmizin ayrı-ayrı imperiyalar tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili öz varlığını və özümlüyünü qoruyub saxlamış, tarixin amansız və sərt sınaqlarından üzüağ, şərəflə çıxmış, zaman-zaman cilalanaraq saflaşmışdır. Cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan dili hazırkı qloballaşma dövründə - elmin, texnikanın görünməmiş sürətlə irəli getdiyi çağımızda bütün elm sahələri üzrə hər hansı bir anlayışı incəliyinə qədər ifadə etməyə qadir olan zəngin və seçkin dünya dillərindən biridir.

Dilimizin kökündə, özəyində ən qədim çağlardan bəri Azərbaycan torpaqlarında yaşamış türkəsilli boyların və soyların dili dayanır. Müasir Azərbaycan dilinin ayrı-ayrı dialekt və şivələrinin rəngarəng və əlvan dil çalarları, üslub özəllikləri bu torpaqlarda əski çağlardan bəri yaşayan və etnik baxımdan eyni kökdən olan türk etnoslarının, damarlarında eyni qanı daşıyan insan toplumunun mövcudluğunu danılmaz faktlarla sübut edir. Bu mühüm amilin daha bir önəmli göstəricisi özündə tarixin ən qədim çağlarını yaşadan Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının zəngin və rəngarəng bədii nümunələridir. Bu baxımdan istər qədimliyinə, istərsə də bədiiliyinə görə dünya folklor mədəniyyətinin nadir incilərindən sayılan "Kitabi-Dədə Qorqud" eposu (VII əsr) müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Dastanın özünəməxsus bədii dili açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, belə bir möhtəşəm abidənin meydana çıxması üçün Azərbaycan-türk dili uzun bir tarixi-ədəbi mərhələni arxada qoymalı idi.

Məlum olduğu kimi, XVI əsrdə Azərbaycan dili öz inkişafının xüsusi bir mərhələsinə qədəm qoyur və dövlət dili səviyyəsinə yüksəlir. Qüdrətli Azərbaycan Səfəvilər dövləti zamanında, xüsusilə də onun ilkin çağlarında Azərbaycan dili sarayda və orduda tam hakim mövqe qazanır və bir sıra rəsmi və dövlətlərarası yazışmalar məhz bu dildə aparılır.

Sonrakı dönəmlərdə müxtəlif ictimai-siyasi səbəblər üzündən Azərbaycan dilinə olan dövlət qayğısının müəyyən qədər zəifləməsinə baxmayaraq, dilimiz XVIII əsrdə Molla Pənah Vaqifin, eləcə də ayrı-ayrı el sənətkarlarının, aşıqların yaradıcılığı ilə öz inkişafının yeni bir mərhələsinə qədəm qoyur və bütün Zaqafqaziyada ümumünsiyyət dili missiyasını daşıyır. Bir müddət Qafqazda yaşamış böyük rus şairi Mixail Lermontov XIX əsrdə Azərbaycan dilinin bu böyük coğrafi məkanda ünsiyyət dili kimi işləndiyinin əyani şahidi olmuş və bu baxımdan dilimizi həmin dövrdə Avropada geniş yayılmış fransız dili ilə müqayisə etmişdir.

Məlum olduğu kimi, hər bir dilin güclü inkişafı və zənginləşməsində xüsusilə də dövlət dili statusu qazanmasında onu təmsil edən xalqın, millətin müstəqil dövlətinin mövcudluğu həlledici rol oynayır. Bu mənada müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ilə (1918) Azərbaycan dilinin daha geniş şəkildə tətbiq olunması üçün böyük imkanlar və münbit şərait yarandı. Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Azərbaycan-türk dilini bütün ölkə ərazisində rəsmi dövlət dili elan etdi, onun inkişafı üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirməyə başladı, bu yöndə bir sıra müsbət addımlar atdı. Bununla belə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920-ci illər) yüksək səviyyəli elmi kadrların kifayət qədər olmaması və gənc respublikanın çox qısa bir zaman müddətində mövcudluğu Azərbaycan-türk dilinin həmin dönəmdə dövlət dili kimi istənilən səviyyədə və geniş fəaliyyətinə imkan vermədi.

Ölkəmiz Sovetlər Birliyinin tərkibində olduğu ilk dövrlərdə isə Azərbaycan dili Sovet hakimiyyətinin məlum ideologiyasının tələblərinə və mövcud ictimai-siyasi quruluşa görə dövlət dili səviyyəsinə yüksələ bilməmişdi.

Xalqımızın böyük oğlu, ulu öndər Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin sonundan (1969) Azərbaycana rəhbərlik etməyə başladığı ilk vaxtlardan isə ana dilinin inkişafı istiqamətində bir sıra əməli tədbirlər həyata keçirilmişdir. Həmin tədbirlər sırasında ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri ilə 1978-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olmasına haqqında ayrıca maddənin daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Məhz ulu öndərin həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycan dilinin müxtəlif yönlərdən araşdırılması ilə bağlı bir sıra dəyərli elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir. Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoydu, sözün həqiqi mənasında dövlət dili statusu qazandı.

Məhz bu mərhələdə dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha da inkişafı və zənginləşməsi, onun müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş və hərtərəfli araşdırılması üçün böyük imkanlar yarandı, bu yöndə geniş üfüqlər açıldı və bir sıra işlərə ilkin imza atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi, bənzərsiz natiq, ulu öndər Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti və misilsiz tarixi xidmətləri mühüm və həlledici rol oynadı. Belə ki, ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə rəhbərliyə gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili kimi təsbit edildi, dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında dil siyasəti birmənalı və yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit qayda-qanunlar, əsaslı təməllər üzərində təkmilləşdi. Azərbaycan dilinin dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın ümumi ünsiyyət dili vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolunun artması, nüfuzunun yüksəlməsi də xalqımızın ümummilli lideri, müdrik siyasətçi Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ulu öndərin ölkəmizə ikinci dəfə rəhbərliyinin ilk illərində Azərbaycanın dahi söz ustadı, Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi və ana abidəmiz "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun 1300 illiyi böyük təntənə ilə qeyd olundu.

Ulu öndər Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və problemlərini də daim diqqət mərkəzində saxlamış və bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin tədbirlər sırasında "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" 18 iyun 2001-ci il tarixli fərman xüsusi yer tutur. Həmin tarixi qərara əsasən Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin rəmzlərindən sayılan Azərbaycan dilinin inkişaf etdirilməsi, ana dilimizin öyrənilməsi və cəmiyyətdə tətbiq dairəsinin genişləndirilməsinə, eləcə də bu işlərə nəzarətin gücləndirilməsinə əsl dövlət qayğısı öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin ölkənin dövlət dili ilə bağlı bır sıra mühüm sənədlərə imza atmışdır.

Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, ulu öndərin Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi fərmanlar ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da genişləndirmiş, onun dövlət səviyyəsində tətbiqi işini gücləndirmiş və bütövlükdə Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz qarşısında yeni və geniş üfüqlər açmışdır.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük önəm verdiyi dil siyasəti onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni şəraitin tələblərinə uyğun şəkildə yaradıcılıqla inkişaf etdirən İlham Əliyevin bu sahədəki ilk sərəncamlarından biri Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır.

Ölkə prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli bu sərəncamına əsasən dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biri sayılan ana dilinə dövlət qayğısının daha da artırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr tarixli sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunaraq ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 avqust 2007-ci il tarixli digər bir sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə nəşri də həyata keçirilmişdir.

Sərəncamda göstərildiyi kimi "hazırkı qloballaşma dövrü Azərbaycan dilinin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin yeni səviyyədə yüksəldilməsini tələb edir". Sənəddə xüsusi olaraq vurğulanır ki, "Dövlət Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tətbiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini təmin etməkdir". Dövlət Proqramının əsas məqsədlərindən biri də qloballaşma şəraitində dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsi məsələsidir. Qeyd edək ki, Dövlət Proqramının icrasına dair təqdim olunan Tədbirlər Planında göstərilən maddələr sırasında Azərbaycan dilinin tədrisi və tətbiqinin genişləndirilməsi, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və dilimizin kütləvi informasiya vasitələrində təbliği, ədəbi dilimizə xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin aradan qaldırılması, ədəbi dil normalarına ciddi əməl edilməsi kimi qlobal məsələlər başlıca yer tutur.

Qeyd edək ki, bu məqsəd və vəzifələrin həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə düşür. Ölkəmizdə dilçilik sahəsində fundamental araşdırmaların mərkəzi və aparıcı təşkilatçısı kimi tanınan bu elmi müəssisədə ölkə prezidentinin Azərbaycan dili haqqındakı 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamından irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra əməli işlər görülmüşdür. Onlar sırasında ilk növbədə Dilçilik İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin (Qədim dillər və mədəniyyətlər, Sosiolinqvistika və dil siyasəti, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq) yaradılmasını qeyd etmək lazımdır. İnstitutda aparılmış struktur dəyişiklikləri Azərbaycan dilçiliyinin Avropa və dünya elminə inteqrasiyasına, ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və nüfuz qazanmasına, eləcə də ədəbi dil tarixinin, qədim dillər və mədəniyyətlərin araşdırlmasına, ölkə ərazisində yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə yol açır. Bu məqsədlə keçən il Dilçilik İnstitutunda ilk dəfə olaraq qədim dillər üzrə 3 nəfər ali təhsilin magistratura pilləsinə qəbul edilmişdir. Beynəlxalq standartlar əsasında milli terminoloji informasiya sisteminin və Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ümumi informasiya bazasının yaradılması, həmçinin Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafik, izahlı, frazeoloji və terminoloji lüğətlərinin hazırlanması, müxtəlif dialekt və şivələrin müasir tələblər səviyyəsində öyrənilməsi sahələrində də müəyyən işlərə artıq başlanılmışdır. Bundan əlavə dilimizə son 20-30 ildə daxil olmuş yeni sözlərin, o cümlədən, terminlərin lüğəti hazırlanmış və nəşrə təqdim olunmuşdur.

Dilçilik İnstitutunda dilimizin saflığının qorunması, ədəbi dil normalarının pozulması hallarının qarşısının alınması sahəsində də məqsədyönlü işlər yerinə yetirilməkdədir. İnstitut əməkdaşları bu məqsədlə vaxtaşırı yoxlamalar aparır, monitorinqlər keçirir və ən başlıcası sözügedən sahədəki nöqsanların aradan qaldırılması üçün əməli tədbirlər görür. Məlum olduğu kimi, televiziya və radio kanallarında, mətbuat orqanlarında və sosial şəbəkələrdə Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının pozulması hallarına tez-tez rast gəlmək olur. Bu sahədə pozuntuların qarşısının alınmasında ictimaiyyətin də fəal iştirakının təmin edilməsi və operativ tədbirlərin görülməsi məqsədilə Dilçilik İnstitutunda bu günlərdə qaynar xətt öz fəaliyyətinə başlamışdır.

Xalqımızın ən böyük mənəvi sərvəti sayılan ana dilimizə ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra dövlət səviyyəsində böyük qayğı göstərilmiş və bu qlobal məsələ daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi aşağıdakı sözləri bu qayğının ən bariz nümunəsidir: "Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xalqın sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir. Lakin mədəniyyətin və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sürətləndikcə dilin təkmilləşdirilməsinə, onun söz ehtiyatının zənginləşməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır".

Ulu öndərin Azərbaycan dili haqqında proqram səciyyəli bu sözləri hər bir Azərbaycan vətəndaşını, xüsusilə də dilçilik sahəsində çalışan mütəxəsisləri ədəbi dilimizin saflığının keşiyində dayanmağa, onun düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyi ilə bağlı keçirilən ümumi yığıncaqda (9 noyabr 2015-ci il) söylədiyi dərin məzmunlu nitqində xalqımızın mənəvi sərvəti olan Azərbaycan dilinin saflığının qorunmasının zəruriliyini ayrıca olaraq vurğulamışdır:

"Əsrlər boyu Azərbaycan xalqını bir xalq kimi qoruyan bizim mədəniyyətimiz, incəsənətimiz, musiqimiz, xalçaçılıq sənətimiz və digər ənənələrimiz olubdur. Bizim bu sahədəki bütün fəaliyyətimizin əsasında Azərbaycan dili dayanır. Azərbaycan dili bizi xalq, millət kimi qoruyub. Əsrlər boyu biz başqa ölkələrin, imperiyaların tərkibində yaşadığımız, müstəqil olmadığımız dövrdə milli dəyərlərimizi, ana dilimizi qoruya, saxlaya bilmişik, Azərbaycan dilinin saflığını qoruya bilmişik. Ona görə bu gün bəzi hallarda dilimizə xaricdən müdaxilələr edilir və bəzi hallarda Azərbaycanda da dəstək qazanır, bu, məni doğrudan da, narahat edir. Azərbaycan dili o qədər zəngindir ki, heç bir xarici kəlməyə ehtiyac yoxdu. Bir daha demək istəyirəm ki, biz əsrlər boyu dilimizi qorumuşuq, bu gün də qorumalıyıq. Biz Azərbaycan dilinin saflığını təmin etməliyik".

Azərbaycan Respublikasının dövlət dili haqqında ölkə başçısının qayğı dolu bu sözləri və tələbi hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün proqram səciyyəsi daşımalı, vəzifə borcu olmalı və sözsüz həyata keçirilməlidir. Çünki dilin qoruyucusu və daşıyıcısı bütün xalqdır. Buna görə də ana dilinin saflığını qorumaq, onun keşiyində durmaq, ədəbi dilin norma və qanunlarına əməl etmək hər bir kəsin vəzifə borcu olmalıdır.

Möhsün NAĞISOYLU

AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 18 fevral.- S.2;8