Sonuncu piyada

Hələ keçən əsrdə yaşayıb-yaratmış fransız yazıçısı Kleman Votel insanın maşın sevgisini görmüş və fantastik "Sonuncu piyada" hekayəsini yazmışdı.

Hekayə 1924-cü ildə Anri Barbüsün "Hər şeyi bilmək istəyirəm" jurnalında, 1979-cu ildə Moskvada nəşr olunan "Nauka i jizn" jurnalında dərc edilmişdi. Hekayədə "şərh" olunan mövzunun aktuallığı bu günümüzdə də aktual olduğundan onu tərcümə edib oxuculara təqdim etməyi məqsədə uyğun sayıram.

İlk avtomobil 1886-cı ildə A.Bens tərəfindən yaradılmışdı. Həmin ildən başlayaraq avtomobillər təkmilləşdirilir, daxili yanacaq mühərrikləri ilə işləyən yeni görünüşlü modelləri yaradılır, saatda hətta 300 kilometrdən artıq sürətlə gedən maşınlar bu gün heç kimdə təəccüb doğurmur, təki bu sürətlə getməyə imkan verən yol olsun.

1900-cü ildə dünyada cəmi 11 min maşın vardı. Bu rəqəm 75 ilə 300 milyonu ötdü. Azərbaycanda isə XX əsrin əvvəllərində 36 avtomobil gözə dəyirdi. Hazırda isə respublikamızda 1 milyon 42 min 300 ədəd var.

Bu gün böyük şəhərlərin küçələrində səkilərdə adamlardan çox şose yolunda böyük sürətlə şütüyən maşınlar görünür, bəzən səkilərdə tək-tük insanları maşın seli müşayiət edir. Hətta gecələr Bakının mərkəzi prospektləri yanar qırmızı "gözlü" minlərlə maşının ixtiyarında olur. Maşın selinin ardı kəsilmir. Tıxaclarda dayananların səbri tükənsə də, beş addımlıq yolu da maşınla getmək istəyənlərin sayı azalmır, sürücülərin ömrünün yarısı bu dörd təkərli avtoarabada keçir. Şəhər adamı piyada getmək vərdişini itirməyə başlayır. Piyada gəzməyi imitasiya edən avtomat aparatlar yaradılır, müxtəlif idman təmrinləri insanlara fiziki hərəkətləri yaddan çıxarmamağı "öyrədir" və s.

Lakin bunların heç biri bəşər övladının ilkin yaranışdakı fəal həyat tərzini əvəz edə bilməyəcək. Elmi-texniki inqilabın nailiyyətləri insana rahatlıq bəxş etsə də, ondan qədərindən artıq istifadə özünün arzu olunmayan mənfi izlərini qoyacaq. Maşından düşüb, tramvaya, avtobusa, trolleybusa, avtomat qalxan-düşən pilləkənlərə adət edən insan gec-tez fiziki cəhətdən zəifləyib zərif bir məxluqa çevrilir.

Avtomobil 2199-cu ildə Parisdə 9 milyon əhali yaşayırdı. Onlar avtomobillərdə gəzir, təyyarələrdə uçur və parıldayan nikelli metal səkilərdə elektrik velosipedlərində şütüyürdü. Piyada yerimək köhnəlik əlaməti sayılırdı. Bəşəriyyət çox tez, sürətlə irəliləmək istəyir, ayaqla gəzməyə, fiziki hərəkət etməyə qətiyyən meyl göstərmirdi. Paytaxtın yalnız 20 000 əhalisi piyada gəzirdi. Bu azsaylılar da yaşlı nəslin nümayəndələri idi, ona görə də ətrafdakılardan özlərinə məxsus qəribəlikləri ilə fərqlənirdilər, yalnız tuhaf - qəribə adamlar bizim zəmanəmizdə Nuh əyyamından qalmış, dədə-baba üsulu ilə irəliləməyə üstünlük verirdilər. Bir özünüz mühakimə edin: irəli getmək üçün, ayaqlara əziyyət verərək, qıçları növbə ilə qaldıraraq sürət magistrallarının labirintlərində yavaş-yavaş gedəsən. Görəsən, adam bundan da cəfəng, mənasız bir şeyi təsəvvür edə bilərmi?

Bir vaxtlar çox möhtəşəm, güclü olmuş piyadalar qəbiləsi yavaş-yavaş, dinozavrlar kimi ölüb gedirdi. Qəbilə üzvlərindən bəzilərinin piyada həyatı küçələrdə şütüyən çoxsaylı maşınların təkərləri altında başa çatmışdı. Bir qismi isə havada uçan, bəzən də xarab olub, uçmaqdan qəti "imtina edən" aparatların altında qalıb dünyasını dəyişmişdi. Bəziləri isə öz əcəlləri ilə dünyadan köçüb getmişdilər, öz əcəli ilə ölənlərin sayı çox az idi.

2215-ci ildə Parisdə 40 piyada qalmışdı. Bu gümrah qocalar öz akademiyalarını da təsis etmişdilər. Akademiya lətifə sevənlərin tükənməyən mövzu mənbəyinə çevrilmişdi. Heyhat! Bir neçə ildən sonra lətifəsevərlərin mövzu mənbəyinin birdəfəlik, həmişəlik tükənmək qorxusu yaranacaqdı. Qəbilənin üzvləri propellerlərin, maşın təkərləri və tırtıllarının altında məhv olub getmişdilər, cəsur piyadalardan yalnız üç nəfəri hələ sağ idi. Onlardan biri heç kimi maraqlandırmayan ədəbiyyat akademiyasında oturub qalmışdı, digəri muzeydə bir vaxtlar Yer kürəsində mövcud olmuş may böcəklərindən mühazirələr oxuyurdu, üçüncüsü isə İncəsənət körpüsü ilə Yeni Körpü arasında oturub tilovla balıq tuturdu. Bir ildən sonra isə elə bu axırıncı - qədimlərdə mövcud olmuş saysız-hesabsız piyadaların sonuncu nümunəsi kimi tək qaldı.

Bu piyadanın adı Plasid Dyuran idi. Keçmişlərdə adi qulluqçu, indi isə sakit, dinməz qocaya bənzəyən Dyuran San-Lui adasında altı mərtəbəli evin kiçik mənzilində yaşayırdı. Onun yaşadığı bina Parisin iynəyəbənzər göydələnlərinin arasında itib-batmışdı. Plasid Dyuran heç də ətrafında yaşayan cavanlar kimi öz qılçalarına, ayaqlarına bədəninin artıq heç nəyə lazım olmayan əlavəsi - çıxıntısı kimi baxmırdı. O, hər gün piyada gəzməyə çıxırdı. Elə bu qeyri-adi adətinə görə də tezliklə Parisin əsas diqqətəlayiq, görməli obyektinə çevrilmişdi. Səs sürəti ilə işləyən hava laynerlərindən düşən xarici turistlər təyyarənin trapından düşən kimi onları qarşılayan bələdçilərdən soruşurdular:

- Yarım saatdan sonra biz yola düşürük... Bu şəhərdə biz mütləq nəyi görməliyik?

Diribaş zirək bələdçilər bir ağızdan belə cavab verirdilər:

- Miloslu Vineranı, Cokondanı və Plasid Dyuranı!..

- Plasid Dyuran nədir, kimdir?

- Axırıncı, sonuncu piyada.

- Lap yaxşı, elə bu fenomendən başlayaq.

Plasid Dyuran küçəyə çıxan kimi, onu ətrafdakı maşınlar dövrəyə alır, aeroplanlar bulud kimi başının üstünü kəsdirirdi.

- Bir buna baxın! Bu ola bilməz, mümkün deyil!.. O, ayaqları ilə irəliləyir! - nidaları ətrafa yayılırdı.

- Düzdür, o, çox ləng sürünür, ancaq qabağa gedir, irəliləyir!

- Son dərəcə maraqlıdır! Bir bax, diqqət yetir, əzizim, gör bu adam daldakı ayağını necə qabağa atır. Bu çox maraqlı bir hadisədir...

Məktəblərdə Plasid Dyurana tamaşa etmək üçün tənəzzöhlər təşkil edilirdi. Müəllimlər şagirdlərə əməlli-başlı, ətraflı məlumat verirdilər:

- Uşaqlar, siz qarşınızda əcdadlarımızın necə yeridiklərini nümayiş etdirən adamı görürsünüz. Əcdadlarımız heç vaxt tələsmirdilər. Onlara saatda 4, yaxud 5 kilometr məsafəni qət etmək üçün ayaqla gəzmək, piyada getmək kifayət edirdi.

Sirklərdə vaxtı ilə cəldliyi, gücü, qoçaqlığı nümayiş etdirən insanları mahir avtomatlar, robotlar əvəz etmişdi. Plasid Dyurana səhnədə iki dəfə o yan-bu yana getmək üçün külli miqdarda qızıl, platin vəd edirdilər. Hətta kiminsə ağlına əvvəldən sensasiyalı afişa da hazırlamaq fikri gəlmişdi:

Əsrin attraksionu!

Zəmanəmizin ən cəsur akrobatı:

Plasid Dyuran!

Ayaqları ilə irəliləyən adam.

Çox ciddi elmi nəzarət altında Sonuncu Piyadanın çıxışı.

Lakin Plasid Dyuranı çoxlarından fərqli olaraq sirk ulduzu olub, şan-şöhrətlənmək qətiyyən maraqlandırmırdı. O, çox təkid edən menecerlərə qətiyyətlə, çox sərt şəkildə bildirirdi ki, sirkdə heç vaxt pulla işləməz.

Millət vəkilləri bir yerə toplaşıb yeni qanun layihəsi də hazırladılar. Qərarın birinci maddəsində deyilirdi:

"Sonuncu piyada adına layiq görülmüş Plasid Dyuran muzeydə paleontologiya şöbəsində yerləşdirilsin.

İkinci maddə - Plasid Dyuranı hər hansı maşınla vurmaq, basmaq qəti qadağandır.

"Sonuncu piyadanın cangüdəni" kimi şərəfli vəzifə daşıyan polis prefekti Dyuranı hər cür mexaniki irəliləmə vasitələri ilə toqquşmadan qorumalıdır.

Üçüncü maddə - Plasid Dyuran dünyasını dəyişdikdən sonra onun cəsədi tibb fakültəsinə təhvil verilsin. Fakültədə elm naminə qeyri-adi individuumun ayaqları ətraflı müayinə olunsun".

Yeni qanun layihəsi haqqında tribunadan məruzə edən hakim partiyanın millət vəkili bəyan etdi:

- Cənablar, əgər bizə hansısa bir mağarada canlı iquanodana, pleriozavra, yaxud diplodoka rast gəlmək səadəti nəsib olsaydı, biz çox qısa müddətdə elm üçün çox qiymətli olan qədim dövr dünyasının nümunəsini daha uzun müddətə qoruyub saxlamaq üçün əlimizdən gələn heç nəyi əsirgəməzdik. Odur ki, hazırda bizim əlimizdə Parisdə bəşəriyyətin unikal nümayəndəsi vardır. İnsanlar nə vaxtsa Dyuran kimi torpaq üzərində ayaqları ilə gəzmiş, irəli getmək üçün "ayaq" adlanan iki dayaqdan istifadə etmişdir. Təbiət, tarix elmləri, naminə bu fenomeni - sonuncu piyadanı dövlətin milli sərvəti elan etməyi təklif edirəm.

Bu cür həyəcanlı çıxış zamanı azsaylı, lakin çox hay-küylü ultra müxalifət millət vəkilləri ayaqlarını yerə vurur, natiqin sözlərini kəsərək yerlərdən qışqırırdılar:

- Sizin bu Piyadanız heç kimə lazım deyil!

- Bu müqəvvanın içini samanla doldurun, qurtarsın getsin.

- Biz onunla da digərləri kimi haqq-hesab çürüdərik!

Yerlərdən bu cür atmacalara baxmayaraq, vaxtında verilmiş cəsarətli qanun mütləq səs çoxluğu ilə qəbul olundu. Polis prefekti Axırıncı piyadanın yanına gəlib onu dövlət əhəmiyyətli sənədlə ətraflı tanış etdi. Plasid əvvəlcə özünün San-Luidəki kiçik mənzilini tərk edib, muzeydə ginlodok və pterodaktillərin yanına köçmək istəmədi. Lakin qanun qulluqçusu çox nəzakətlə ona vətəndaşlıq borcunu xatırlatdıqda, biçarənin yeni yaşayış yerinə - dinozavr müqəvvasının yanına köçməkdən başqa əlacı qalmadı.

Elə həmin gün - Dyuran muzeydə Paleontologiya sektorunun eksponatlarından birinə çevrilən gün dünyanın məşhur qəzetlərindən olan "San-Fil"in müxbiri onunla görüşüb müsahibə aldı. Maraqlı müsahibədən bir parça:

- Zahirən, Sonuncu piyadanın daima aşağı çıxıntıları ilə hərəkət etməsinin onu yorduğu müşahidə olunmur. Hətta mən deyərdim ki, o, bizim müasirlərimizdən daha gümrah görünür.

- Mən artıq cavan deyiləm, lakin özümü gəncliyimdəki kimi çox yaxşı hiss edirəm: əvvəlki kimi çevikəm, yüngüləm, güclüyəm. Əgər mən də başqa adamlar kimi həyat tərzimi dəyişsəydim, indi qarnımı piy basmışdı, ayaqlarım ağırlamışdı, azacıq fiziki hərəkət mənə çox əziyyət verərdi...

Mənim müəmmalı təbəssümümü hiss etməyən qoca daha sonra deyirdi:

- Əlbəttə, müasir hərəkət vasitələri çox gözəldir. 2 saat 45 dəqiqəyə Parisdən Nyu-Yorka çatırsan! Bu, əladır. Lakin bizim ikiayaqlı yarandığımızı unutmaq böyük qəbahətdir, gəzmək üçün fiziki cəhd göstərməliyik. Təbiətin bizə bəxş etdiyi Yaranışdan bizə qoyulmuş mütənasibliyi dəyişmək olmaz, yoxsa faciə, fəlakət baş verər. Məsələn, ayaqlarınızdan istifadə etmək istəmirsiniz, belə imtina digər orqanların da başına gələ bilər, onlar da yararsızlaşar, zəifləyər, gücdən düşər, fəaliyyətdən qalar və yavaş-yavaş məhv olar...

Bu sözlərdən sonra Dyuran sakitcə gülümsəyib, sönmüş qəlyanını yandırdı və əlavə etdi:

- Bəzən özümə sual verirəm ki, görəsən bizim gələcək nəsillərimiz necə olacaqlar? Soxulcana oxşayacaqlar, yoxsa ayaqsız eybəcər bir varlığa çevriləcəklər!...

Məzəli qoca uzun müddət belə cəfəng sözlər dedi. Onun ağarmış saçlarına hörmət etdiyimdən Dyurana - "başı işləməyən ayaqlarına güc verər" müdrik atalar sözünü xatırlatmağı yersiz bildim.

Bu müsahibədən sonra Plasid bir neçə il də ömür sürdü. Muzey eksponatları içərisində ən çox maraq ona göstərilirdi. O, təxminən 2232-ci ildə dünyasını dəyişdi, özü də öz əcəli ilə deyil, elə muzeyin qabağındaca onu Sena sahillərində saatda 120 kilometr gedən səksən təkərli avtobus basdı. Həmin gün o, gəzintiyə tək çıxmışdı. Cangüdəni - polis prefekti ya avtomobili sındığından, ya da təyyarəsi havaya qalxa bilmədiyindən Dyuranı müşayiət edə bilməmişdi. Tarixdə bu haqda heç bir məlumat yoxdur.

Tərcümə edəni: Ülkər HÜSEYNOVA

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

525-ci qəzet.- 2016.- 18 fevral.- S.8