Məhəbbət çiskini
“MƏRYƏMİN
MİSSİYASI - 2”
“Məryəmin
əsərləri işıqlı rənglərin improvizasiyası ilə ifadə
olunan sevgi, bəzən də nostalji bir sevgi ilə dolu olan
melodiyalardır”
Jeni di
Bert, Roma Zərif Sənətlər Universitetinin professoru
Məryəm
- bu gənc qız bir meteor sürəti ilə Azərbaycan rəngkarlıq
sənətinə daxil oldu və o zaman mən onun əsərlərinin
sirli-sehrli təəssüratı altında “Məryəmin
missiyası” adlı bir yazı yazdım.
“Məryəmin
missiyası”nı 2011-ci ilin yanvarında
yazmışdım və o vaxtdan düz beş il keçib.
Bu gün
Məryəm, şübhəsiz ki, beş il bundan əvvəlki
Məryəm deyil, ancaq eyni zamanda Məryəm, yenə də
şübhəsiz ki, həmin Məryəmdir və bu sözlərdə
heç bir paradoks yoxdur, söhbət istedadın
özünüifadəsindəki, bəlkə də, bu
beş ilin zaman çərçivələrinə
sığmayan bir inkişafdan və eyni zamanda, bu
inkişafın sürəti müqabilində o istedadın mənəvi
ünvanının - məxsusiliyinin qorunub saxlanmasından
gedir.
Bu beş
ildə artıq, professional rəssam Məryəmin əsərləri
Bakıdan başqa, Berlində, Moskvada, İstanbulda, Ankarada,
Romada, Dovildə, Riqada, YUNESKO-da nümayiş olunub və sənətsevərlər,
tamaşaçılar bu əsərləri dəfələrlə
Paris sərgilərində də görüblər. Həmin sərgilərdən
birini mən xüsusi qeyd edirəm: 2015-ci il
iyun ayında Art Şhoppinq festivalı çərçivəsində
Luvr muzeyinin Karusel qalereyasında Məryəmin işlərinin
sərgisi keçirildi və gənc bir azərbaycanlı rəssamın
Luvrda sərgisinin keçirilməsi yalnız gənc rəssamlarımızın
həyatında deyil, ümumiyyətlə, Azərbaycan rəngkarlığında
bir hadisə oldu.
Bu beş
ildə Məryəmin haqqında bədii-sənədli film
çəkildi, televiziya verilişləri göstərildi,
onun yaradıcılığı ilə bağlı Azərbaycanın
da, xarici ölkələrin də mətbuatında məqalələr
dərc olundu, görkəmli
fransız, ingilis, rus, türk sənətşünasları
yüksək fikirlər söylədilər.
Və
bütün bunlarla bərabər, bu beş ildə Məryəmin
tablolarında onun mənəvi dünyasındakı həmin
sirr-sehrin ifadəsi zərrə qədər də azalmayıb
- o sirr-sehr ki, mən misal üçün, onun beş il bundan
əvvəl yağlı boyalarla çəkdiyi böyük
bir tablosuna ilk dəfə baxanda - yalnız dəniz suları və
gömgöy üfüq boyu ağ-göyümtül buludlar -
birdən-birə mənə elə gəldi ki, əsatirdə
olduğu kimi, naqqa balığının udduğu Yunus
peyğəmbər elə Məryəmin bu dəniz
sularında gəzib.
O sirr-sehr
nəinki azalmayıb, əksinə, dərinləşib, bədii-estetik
mündərəcatı daha geniş bir miqyasa yiyələnib
və Məryəmin tablolarındakı, batiklərindəki,
qrafikasındakı professionallıq, onun bədii-estetik
özünüifadəsindəki məsumluğa,
paklığa, zərifliyə heç vəchlə mane
olmayıb, təsir etməyib.
Bu beş
ildə Məryəmin yaradıcılığında
reallıqla irreallıq qoşa addımlayıb: bir tərəfdən
real mavi güldanda real qırmızı qızılgüllər,
başqa bir tabloda real ağ qızılgüllər, daha
başqasında real kall gülləri, yaxud gül dəstəsindən
və meyvələrdən ibarət real natürmotlar, yaxud da
Mərmərə dənizinin real bir gecə mənzərəsi
və birdən də... qırmızı fəzada ağappaq
bir günəş.
O
ağappaq günəş real gömgöy dəniz
sularında qırmızı şəfəq saçır və
sən bunu qəbul edirsən, təbii sanırsan, səni qətiyyən
təəccübləndirmir ki, günəş niyə
ağappaqdır, sən qətiyyən bir
anlaşılmazlıq hiss etmirsən ki, ağappaq günəş
dənizdə qırmızı şəfəq
saçır, çünki Məryəmin
tablolarındakı reallıqla irreallığın təbii
bir vəhdəti var.
Bütün bu tablolar mövzusundan asılı olmayaraq, əslində,
Məryəmin daxili aləminin ifadəsidir və o bədii-estetik
vəhdəti də məhz həmin daxili aləmin, oradakı
təmiz və incə hisslərin fırça ilə kətana
köçürülmüş inikası yaradır.
Elə buna görə də, onun dəst-xətti məxsusidir,
müəllifini seçdirən, tanıdandır və rəgkarlıqda
ən populyar bədii predmetlər belə, Məryəmdə
orijinaldır.
Baxın,
Azərbaycan rəngkarlığının ən çox
sevdiyi bədii predmetlərdən biri, bəlkə də
birincisi nardır və Toğrul Nərimanbəyovdan tutmuş
Niyaza qədər bizim istedadlı rəssamlarımızın
hərəsinin öz məxsusi narı var - Məryəmin də
işlədiyi narlar beləcə məxsusidir,
başqasının yox, onunkudur, onun gördüyü və
onun mənalandırdığı narlardır.
Məryəmin
akril boyaları ilə çəkdiyi xalçalardakı
naxışlar, əslində, beş il bundan əvvəl də,
bu gün də bilavasitə kətana
köçürülmüş xalça
naxışlarından ibarət deyil, bu xalçalar onun
görmək istədiyi, təsəvvüründə
canlandırıb gördüyü xalçalardır və
onlara baxanda hər dəfə məndə elə bir təəssürat
yaranır ki, bu xalça naxışlarının, bu rənglərin
və həmin naxışların bir-biri ilə belə bir
ünsiyyətinin informasiyası genetik olaraq Məryəmin yaddaşına
hopub, onun istedadı isə bəzi məqamlarda hətta bir
ilahi sövqü, ilahi təlqini ilə onları kətan
üzərində, batiklərdə ifadə edir.
Məryəmin
rəsmlərindən, elə bil, zərif yaz çiskini kimi, ətrafa
bir məhəbbət çiskinləyir və bu məhəbbət
çiskinin (narın məhəbbət
yağışının) konkret bir ünvanı yoxdur, onun
üçün yaş, irq, din fərqi mövcud deyil - bu məhəbbətin
ünvanı yalnız bəşəriyyət
də deyil, çünki bu məhəbbət
üçün hətta canlı ilə cansız arasında
da fərq yoxdur - bu məhəbbətin ünvanı,
ümumiyyətlə, həyatdır, dünyadır,
kainatdır.
Bu məhəbbətdə
mənim üçün aşkar bir mərhəmət təbəssümü
də var, xüsusən Məryəmin son dövrlərdə
işlədiyi “Azərbaycan muğamları” silsiləsi və
digər süjetsiz batikləri, elə bil, insanları
barışdımaq, qarışqanı belə tapdalamaqdan
çəkindirmək istəyir -
“Azərbaycan muğamları”nın doğurduğu o mərhəmət
hissiyyatında, mənim üçün bir “Tolstoy mərhəməti”
var.
“Azərbaycan
muğamı” silsiləsində, karandaş və anilinlə
çəkilmiş batiklərdə, elə bil, rənglərin
- o yaşılın, alın, göyün, sarının... -
içində səslərin də rəngi var və mən
şübhə etmirəm ki, muğama bələd olan,
muğamı başa düşən və sevən həssas
tamaşaçı bu batiklərin dərinliklərinə
varanda muğamın da, muğamla köklənmiş xalq
mahnılarımızın da avazını hiss edir, Seyidin
“Arazbarı”sının, ya Malıbəyli Həmidin “Yetim
segah”ının, Ağabala Abblullayevin “Zabul”unun, Xanın “Nəbi”sinin,
ya Yavər Kələntərlinin “Küçələrə
su səpmişəm”inin, ya da başqa böyük sənətkarlarımızın
qədimlərdən süzülüb gələn
zümzüməsini eşidir.
Mən Məryəmin
yenə də son vaxtlar çəkdiyi “Qobustan” silsiləsinə
ilk dəfə baxanda, gözlənilmədən otuz il bundan əvvəl Karfagen
xarabalıqlarında rastlaşdığım bir möcüzəni
xatırladım: o xarabalıqda (keçmiş bəşəri
mərkəzlərdən birində!), insanların və əsrlərin
söküb, dağıtdığı uçuqların
arasında ucalan nəhəng bir zeytun ağacının
üç min ilə yaxın yaşı var idi (o ağac
Tunisin milli sərvəti hesab olunur). Karfagen şəhərinin
və dövlətinin əsasını qoymuş əfsanəvi
Finikiya çariçası Elissanın müasiri olan (!) bu
zeytun ağacı yenə də üç min il
bundan əvvəlkitək təzətər meyvələr
yetişdirirdi.
Və elə
bil, fantasmaqorik yox, gerçək bir hadisə baş verib: qədim
Qobustan da Məryəmin genetik yaddaşında yenidən
oyanıb və min illərdən sonra gənc bir qızın
daxili aləmi və istedadı ilə kətanlarda, batiklərdə
özünü ifadə edib.
Məryəmin “Qobustan” silsiləsi də Qobustan qaya rəsmlərinin
sadəcə olaraq yağlı boyalarla kətana, yaxud da anilinlə,
qələmlə ipəyə köçürülməsi
deyil, bu kətanlardakı, batiklərdəki Qobustan
fiqurlarını Məryəm tamamilə özününkiləşdirib
(onun xalçalarında olduğu kimi!) - bu
işlərin koloriti, onların aşıladığı
obrazlı düşüncənin mahiyyəti və keyfiyyəti
fərqlidir - bu kolorit, bu obrazlı düşüncə
minilliklər yolçusudur və qərinələri
aşa-aşa Qobustan qayalarından Məryəmin
tablolarına keçərək, geniş bir düşüncə
bazisi əldə edib.
Qədim insan Xəzərin sahillərində yəqin ki,
balıq ovuna çıxdıqları qayıqları daş
ilə döyəcləyərək qaya parçaları
üzərinə həkk edib və bu ibtidai qayıqlar min illərdir
ki, bizə miras olaraq, o qaya parçalarının üzərində
donub qalıb.
Məryəmin
dəniz sularının göy və mavi fonunda çəkdiyi
qızılı rəngli Qobustan qayıqları isə, elə
bil, yenidən canlanıb - onlar bu minilliklər ərzində
daima hərəkətdə olub, üzə-üzə
epoxaları keçib gəliblər və onlar uzaq və naməlum
(bizim üçün naməlum, ancaq Məryəmin
özü üçün məlum olan!) gələcəyə
doğru yollarına davam edirlər.
Və Məryəmin
gələcəyə gedən qayıqlarına baxdıqca, məndə
elə bir hissiyyat yaranır ki, elə bil, mən özüm də
o qayıqların içindəyəm və bilmirəm, o məchul
gələcəkdə məni nə gözləyir - bu
hissiyyatda maraq dolusu bir nigarançılıq var, ancaq bu, əgər
belə demək mümkünsə, qorxusuz-hürküsüz
bir nigarançılıq, xoş bir
nigarançılıqdır.
Bu
hissiyyat bu gün artıq uzaq (və əbədi!) bir
keçmişdə qalmış başqa bir xatirəni mənim
yadıma salır: aspirant vaxtlarımda ilk dəfə turist
kimi xaricə getmişdim (ilk dəfə SSRİ-nin beton sərhəddini
keçmişdim!) və Vyanada olarkən uzun müddət
Müqəddəs Stefan kilsəsinin qarşısında
dayanıb, sosrealizm arxitekturasına (Stalin arxitekturasına!)
alışmış gözlərimi bu qotik möcüzədən
çəkə bilmirdim.
Və mən Müqəddəs Stefan kilsəsinin əsas
qülləsinə baxa-baxa bu nəhəng və uca qülləni
aşağıdan yuxarıyacan gözdən keçirərkən,
elə bir hissiyyat yaşayırdım ki, elə bil,
özüm də öz baxışlarımla birlikdə
yuxarı - qüllənin zirvəsinə uçuram və bu
qotik möcüzə məni qübbeyi-minaya aparır.
Burası da, yəqin, qəribə bir cəhətdir ki,
Məryəmin işləri məni tez-tez keçmişə
apararaq, hərdən yaddaşımın hansısa dərinliyində
ilişib qalmış bir xatirəni gözlənilmədən
yadıma salır və burada, əlbəttə, Məryəmin
yaradıcılığına xas olan bədii dinamika
xüsusi rol oynayır.
Hərəkət,
dinamika Məryəmin rəngli boyalarla çəkdiyi rəsmlərini
də, batiklərini də canlandıran, bu işlərin bədii-estetik
dəyərini müəyyənləşdirən çox
mühüm bir xüsusiyyətlərdən biridir və buna
görə də, elə bil, bir meh əssə, misal
üçün, onun çəkdiyi gül dəstələrinin
yarpaqları, yaxud lalələrin ləçəkləri titrəyəcək.
Ancaq mən yenə Qobustan silsiləsinə
qayıdıram.
Qədim
insan nizə ilə ov səhnələrini qayalara həkk edib
və Məryəmin bu mövzuda çəkdiyi rəsmlərdə
o qədim insanın əlində nizə var, ancaq elə bil, o qədim insan
indicə o nizəni atacaq və o nizə bütün sədləri
keçərək, uça-uça minillikləri adlayacaq.
Mən Məryəmin
rəsmlərindəki məhəbbətin doğurduğu mərhəmət
təbəssümü barədə dedim, ancaq eyni zamanda, o məhəbbətdə
mənim üçün bəzən bir
nigarançılıq, hətta aşkar bir narahatlıq
hissiyyatı da var.
Məryəmin
çəkdiyi o qədim insanın atdığı nizə
mənim təsəvvürümdə dayanmır,
uçuşuna davam edir və o nizə gələcəyə
uçur.
Yəqin
elə buna görə də, bu tablolar - Məryəm
istedadının improvizasiyası! - birdən-birə
unudulmaz Əli Kərimin “Daş” şeirini mənim yadıma
saldı və şeir əzbərləmək səriştəsi
olmayan bir adam kimi, özüm də heyrət etdim ki, sən
demə, bu şeiri indiyəcən əzbər bilirəm:
Yarıçılpaq,
Qədim
insan
Düşməninə
bir daş atdı,
Qana batdı.
Daş
düşmədi
amma yerə,
Uçub
getdi
Üfüqlərdən üfüqlərə.
Deməyin
ki, daş yox oldu,
Daş çevrilib, bir ox oldu.
Oldu
qılınc,
güllə,
mərmi.
Dayanmadı fikir kimi.
Atom oldu.
Meridianı
qırıq-qırıq,
Arzuları
zərrə-zərrə,
Okeanı
para-para
Edib
keçdi...
Həmin
o daş
İndi
yenə dayanmayır,
uçur
hara?
O, neytron,
elektron -
Dönüb
nələr,
Nələr olur.
Alov olur,
ölüm olur,
zəhər olur.
Ey həməsrim,
Həqiqətin
qan qardaşı,
Dayandıraq,
olmazmı, bu
Yarıçılpaq,
yarıvəhşi
Qədim
insan
atan
daşı?!
O qədim
insanlar əl-ələ verərək rəqs edirlər və
onlar bu rəqsləri də qaya parçasına həkk ediblər.
Onlar Məryəmin
də işlərində rəqs edirlər və ilk
baxışdan bu işlər Matissin “Rəqs”
variasiyalarını xatırladır - bəlkə də ona
görə ki, bədii-estetik lakoniklik Məryəmin işləri
üçün də xarakterikdir, onun “Qobustan” silsiləsindəki
rəqs lövhələrində artıq detallar, bu lövhələrin
tam, bütöv qavranışına mane olan ştrixlər
yoxdur.
Ancaq Məryəmin
Qobustan rəqsləri Matissi yalnız yada salır,
çünki bu işlərdə Məryəm Matissi
yamsılamaqdan çox uzaqdır, o, yenə də öz daxili
aləmini, özünün bizim üçün məlum
olmayan zəngin sirrlər dünyasını ifadə edir.
Mən “Məryəmin
missiyası”nda yazmışdım ki, onun naxışları,
işarələri piktoqrafik yazıları, Şumer,
Orxan-Yenisey, Misir əlifbalarını xatırladır, elə
bil, onlar sadəcə naxışlar, işarələr yox,
başqa bir sivilizasiyanın bizə göndərdiyi
kodlardır.
Mən
bunu ona görə xatırladım ki, Məryəmin Qobustan
silsiləsində o naxışlar, işarələr bir tərəfdən
professional bir kompozisiya qurur, tabloları, batikləri
tamamlayırsa, o biri tərəfdən də (və bu mənim
üçün Məryəmin işlərində çox
vacib bir xüsusiyyətdir!), elə bil, bu detallarda kosmos ilə
bir ünsiyyət var və mənim üçün bu,
heç vəchlə mistik bir cəhət deyil, əksinə,
Məryəmin özünüifadəsi ilə tamam
üst-üstə düşən təbii bir xüsusiyyətdir.
Bir
mühüm cəhət də var: Məryəmin məxsusi
estetik dəst-xətti ilə çəkilmiş o tablo və
batiklərdə qədim qayıqların, qədim
heyvanların, dediyim həmin naxışların əhatəsində,
rəngarəng - yaşıl,
qırmızı-narıncı, göy... - fonlarda rəqs edən
fiqurlar açıq-aşkar bir (əgər belə demək
olarsa və güman edirəm ki, indiki kontekstdə demək olar!)
bəşəri aura altındadır və elə buna görə
də bu rəsmlərdə ümumbəşərilik var.
Məryəmin “Qobustan” silsiləsində rəqs edən,
ova çıxan o qədim insanlara baxarkən mənə elə
gəlir ki, o insanlar hətta Adəmdən də əvvəl
yaşamış tayfaların nümayəndələridir.
Rənglərinin
istiliyindən-soyuğluğundan, eləcə də
mövzusundan asılı olmayaraq, mən hər dəfə Məryəmin
xüsusən bu beş ildə işlədiyi
işlərə baxarkən, həmişə də onları
həmin aura altında görürəm.
Bu ümumbəşərilik Məryəmin bədii
özünüifadəsinin təbii, hətta üzvi tərkib
hissələrindən biridir, çünki - buna da mənim
heç bir şübhəm yoxdur - Məryəmin
özünün də başının üzərində
sirrlərlə dolu zəngin bir aura durur və biz o aura
altında yaradılanları görürük.
Professor Olqa Sviblova Məryəmin sənəti və
şəxsiyyəti haqqında yazır ki, “rəng və
kompozisiya hissinə, sanki, yaranışdan malik olan” Məryəmdə
“adamın fikrini cəmləyən elə bir işıqlı
enerji var ki, o, nəyə əl vurursa, həmin şey
adamı özünə çəkir”.
Çox dəqiq müşahidədir.
Məryəmin rəsmləri də, şəxsiyyəti
də belə bir enerji saçır və bu -
başdan-başa müsbət bir enerjidir.
Türk rəssamı və sənətşünası
Elizabet Ayten Berent isə Məryəmə müraciətlə
deyir ki, “sən - öz ruhlarının və daxili “mən”lərinin
əldə etmək istədiklərini əldə etmək
iqtidarında olmadıqlarını düşünən
bütün insanlar üçün bir nümunəsən”.
Doğru və gözəl sözlərdir.
Parisdə
təhsil alan Məryəm, eşitdiyimə
görə, indi silsilə “nyu” rəsmlər çəkməyə
başlayıb.
Əvvəllər
də Məryəm yağlı boyalarla çəkdiyi bir
sıra “nyu” xarakterli tabloları var və xüsusən onun
çox ifadəli musiqiçi qızlarını qeyd etmək
istəyirəm, ancaq Məryəmin “nyu” tipli işlərini
xatırlayanda mənim yadıma ilk növbədə onun pastel
ilə çəkdiyi bir qrafikası yadıma
düşür: oturub, dizini qucaqlayaraq, üzünü yana
çevirib uzaqlara baxan o qızın iri gözlərində
elə bir ifadə var ki, mən deyə bilmərəm, bu kədərdir,
yoxsa o qız hansısa gözləntinin ərəfəsindədir,
bəlkə bu, dəruni bir biganəlikdir, yoxsa nəyinsə
nostaljisidir?
Və bu sualları xeyli uzatmaq olar.
Mən dedim ki, o qız gözlərini uzaqlara dikib, ancaq indi, bu sözləri yazarkən fikirləşirəm ki, mənim üçün uzaq görünən o məchul məkanda Məryəm üçün heç bir naməlumluq yoxdur - Məryəm o gözlərin hara dikildiyini bilir və görür.
Məryəmin bütün işlərində bir fəhm var və Məryəmin fırçasını, qələmini də mənim üçün məchul olan o uzaqlara həmin fəhm aparır.
Mən yenə də bu sözləri yazıram və bu dəfə Məryəmin bir-iki il bundan əvvəl çəkdiyi avtoportreti xatırlayıram. O portretdə Məryəmin şəffaf eynək şüşələri arxasından baxan gözlərində heç bir təəccüb, heç bir naməlumluq yoxdur və onun üçün hər şey aydındır.
Bizim klassik ədəbiyyatımızda ərəbcədən gəlmə bir “fəthülbab” sözü var, yəni hansısa bir qapını açmaq, nəyi isə həll etmək və Məryəmin o aydın baxışları, aydınlıq içində olan o gözləri məhz bir fəthülbabdan xəbər verir - mənim buna qətiyyən şübhəm yoxdur ki, şəxsən mənim üçün bağlı olan qapılar Məryəmin bədii təfəkküründə taybatay açıq qapılardır.
Elə buna görə də onun bütün çəkdiklərini aydınca görən gözləri onun fırçası ilə bizi hələ çox heyrətləndirəcək.
Və mənim buna da şübhəm yoxdur ki, Məryəmin “nyu” silsiləsində biz yenə də yeni bir Məryəm görəcəyik.
Bu barədə isə, əlbəttə, ayrıca danışacağıq.
17 yanvar 2016
ELÇİN
525-ci qəzet.- 2016.- 20 fevral.- S.10-11