Xalqın maariflənməsinə həsr edilmiş ömür:  Axund Molla Mustafa   Talıbzadə  

 

 Axund Molla Mustafa Süleyman oğlu Talıbzadə XIX əsr Azərbaycan  milli ziyalılarının, eləcə də  hakim  dairələrdə təhsil və maarif məsələlərinə nəzarət edən  dövlət məmurlarının biliyinə, dərrakəsinə və müəllimlik qabiliyyətinə güvəndiyi dərin zəka sahiblərindən biri olub O, uzun müddət yüksək ruhani vəzifələrində çalışaraq xalqın maariflənməsi yolunda geniş və hərtərəfli  fəaliyyət göstərib. Təəssüf ki, onun həyat və fəaliyyətinə layiq olduğu qiymət hələ də verilməyib. Halbuki, dövlət arxivlərinin toz basmış, illər boyu qatı açılmamış sənədləri arasında M.S.Talıbzadənin ömür yolunu işıqlandıra biləcək çoxlu materiallar var.

 

1993-cü ilin avqustunda "İslam dünyası " qəzetində Axund Molla Mustafa Talıbzadə  haqqında yazdığım məqaləni nəvəsi, görkəmli ədəbiyatşünas alim, akademik Kamal Talıbzadəyə təqdim edəndə onun sevincdən yaşaran gözləri hələ də yadımdadır. Aradan bir neçə ay sonra alimlə Hüsü Hacıyev küçəsində rastlaşdıq. Sevinclə “yazınızı Abdulla Şaiqin  muzeyinə qoymuşam" dedi. Sonra gözlərindən şikayətləndi, üzrxahlıqla "rastlaşanda görməsəm, özünüz yaxınlaşın" söyləri.

 

Kamal müəllimi  bir daha görmədim. Əslində yaxınlaşmağa cürət etmədim, yenə də üzrxahlıq edəcəyindən çəkindim, amma babası haqqında topladığım arxiv materiallarını dönə-dönə vərəqlədim, sözləri, cümlələri yeni düşüncə tərzi ilə mənalandırmağa çalışdım. Bu yazını da  hənin təəssüratla yazmaq qərarına gəldim.

 

Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin arxiv  materialları içərisində vaxtilə deyilməsi və açıqlanması yasaq olunan elə sənədlər var ki, bu gün onlar bir çox qaranlıq məsələlərin  işıqlanmasında,  dolaşıq məsələlərin çözülüb açılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Axund Molla Mustafa Talıbzadə  haqqında izinə düşdüyümüz  materiallar məhz belələrindəndir.

 

M.Talıbzadənin 1871-ci il dekabrın 16-da tərtib olunmuş xidməti iş siyahısında onun 47  yaşı olduğu göstərilir. Burada onun ilk təhsil illərindən söz açılmasa da, sonrakı təhsili ilə əlaqədar maraqlı məlumatla var:  o, 1887-ci ildə Təbrizdə "Hacı Səfər Əli Ali  Ruhani Mədrəsəsi" adı ilə məşhur olan  ürfan ocağını bitirib.  Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsi təhsilini başa vurub Tiflisə qayıdan M.S.Talıbzadənin axund kimi fəaliyyət göstərə biləcəyinin təsdiqi kimi ona 12 dekabr  1873-cü il tarixli 310 nömrəli müvafiq sənəd verib.

Tiflis qubernatorunun  1mart 1874-cü il tarixli 639  nömrəli sərəncamı ilə Axund Molla Mustafa  Talıbzadə Tiflis-Kutaisi Şiə Məclisi İdarəsinə  üzv təyin olunub.

 

8 il bu vəzifədə işləyəndən sonra Axund Molla Mustafanın Məclis üzvü kimi əsas fəaliyyət sahəsi təhsil məsələləri ilə bağlı  idi. O,  paytaxta yaxın quberniyanın məktəb və maarif məsələləri ilə ciddi məşğul olur, şagirdlərin mükəmməl və hərtərəfli təhsil almaları üçün vəzifə səlahiyyəti çərçəvəsində var qüvvəsilə çalışır, bu məqsədlə  oxu və dərs kitablarının tərtibi və təhri sahəsində gücünə və qələminə inandığı və güvəndiyi ziyalılarla məsləhətləşir, əməli tədbirlər görmək üçün onların qüvvəsini ümumi işə səfərbər  edirdi.

 

Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadənin 1881-ci il sentyabrın 1-də Qafqaz Təhsil Dairəsinin  popeçiteli (himayədarı - N.N.) K.P.Yanovckiyə  göndərdiyi 234 nömrəli məktub bu fikri təsdiq edir. Məktubdan məlum olur ki,Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının şiə məzhəb şagirdlərinə  Azərbaycan dilində şəriətdən dərs deyən Əbdüssəlam Axundzadənin yazdığı dərslik  ruhani idarəsinin komissiyası tərəfindən bəyənilməyib və o, Qafqaz Canişinliyi  Baş İdarəsi  Departamentinin rəisi D.S.Staroselskiyə  şikayət məktubu ünvanlayıb. Oradan da şikayət məktubu Qafqaz Təhsil Dairəsinin popeçiteli  K.P.Yanovskiyə göndərilib.  Popeçitel 26 vay 1881-ci il tarixli 2540 nömrəli məktubu ilə Zaqafqaziya Ruhani İdarəsinə  məsələyə yenidən baxılması barədə göstəriş verir və bu məqsədlə xüsusi komissiya yaradılması məsləhət görülür.

 

Maraqlıdır ki, Qafqaz Canişinliyi Baş İdarəsi rəisi general-mayor D.S.Staroselski əvvəllər Bakı qubernatoru  idi. O, müəllimlərə xüsusi qayğı göstərirdi.  XIX əsrdə  Azərbaycan dilində nəşr olunan "Əkinçi", "Ziya", "Ziyayi-Qafqasiyyə", "Kəşkül" kimi mətbuat orqanlarının  nəşrinə icazə verilməsində,  onlara qayğı göstərilməsində  D.S.Staroselskinin danılmaz xidmətləri var.  Tiflisdə yeni vəzifədə işə başlayan D.S.Staroselski  dərslik tərtib edən, elmi -pedaqoji fəallıq göstətən müəllimlərin  mükafatlandırılması üçün xüsusi sərəncam vermişdi.

 

Dərsliyinə müsbət rəy ala bilməyən  Ə.Axundzadə D.S.Staroselskinin müəllimlərə və digər ziyalılara  qayğısından xəbərdar olduğu üçün ona müraciət edir, lakin  ümidləri doğrulmur.  Ruhani idarəsinin  komissiyası Ə.Axundzadənin şikayətini əsassız  sayır.  Üslubu çətin, dili dolaşıq və qəliz  olduğuna, istifadə mənbələri göstərilmədiyinə görə Ə.Axundzadənin əsəri  bəyənilmir.

 

Şeyxülislam Ə.Hüseynzadə Qafqaz Təhsil Dairəsinin  popeçitelinə  yazdığı  1 sentyabr 1881-ci il tarixli məktubunda dərsliyin nöqsanlarını izah edərək əsaslandırır və dərslik yazmaq işini daha səriştəli  mütəxəssisə  tapşırmağın vacibliyindən söz açır. Şeyxüyxülislam Əhməd Hüseynzadə  Ə.Axundzadənin şikayəti ilə əlaqədar 2 avqust 1881-ci il tarixdə keçirilən komissiya iclasında Qafqaz Təhsil Dairəsinin bu işi  Tiflis- Kutaisi Ruhani Məclisinin üzvü Axund Molla Mustafaya tapşırdığını K.P.Yanovskiyə xəbər verir. Şeyxülislam  Ə.Hüseynzadə Ə. Axundzadə ilə müqayisədə Mustafa Talıbzadənin  Azərbaycan dili  üzrə  daha yaxşı  mütəxəssis  olduğunu vurğulayır.

 

Şeyxüiislam Ə.Hüseynzadə 5 fevral 1883-cü il tarixli 20 nömrəli məktubunda  Firudinin  "Cami-Abbas" şəriət dərsliyinin "yerli Azərbaycan  dili"nə tərcüməsini M.Talıbzadəyə tapşırdığını   K.P.Yanovskiyə  yenidən xatırladır.

 

Geniş  müzakirədən sonra belə bir dərsliyin yazılması xalq arasında alim kimi şöhrət tapan    M.S.Talıbzadəyə tapşırılır. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, XIX əsrin 70-80-ci illərində dərslik və oxu kitablarının hazırlanmasında və yazılmasında  nəzərə çarpan fəallığın əsas səbəbi ziyalıların bu işə maddi cəhətdən yaxşı həvəsləndirilməsi və mükafatlandırılması idi. Sənədlər göstərir ki, bu məsələnin təşəbbüsçüsü vaxtilə “Əkinçi” qəzetinə yaxından  kömək etmiş, 1876-cı ildə Bakı qubernatorluğundan Qafqaz  Canişinliyi Baş İdarəsi Departamentinin rəisi təyin edilmiş D.S. Staroselski olub.  

 

M.S.Talıbzadənin  tapşırılan kitabı yazıb-yazmaması  məlum deyil. Qafqaz şeyxülislamı Əhməd Hüseynzadənin Qafqaz Təhsil Dairəsinin poreçiteli K.P.Yanovskiyə 1883–cü ildə göndərdiyi   məktubdan məlum olur  ki, M.S.Talıbzadə tapşırılan dərsliyı - Fəridəddinin  “Cami-Abbas” dərsliyini ərəb dilindən yerli Azərbaycan dilinə tərcümə etməklə məşğuldur.  

 

Burada bir faktı da vurğulamaq istərdim.  Dərslik  yazma  prosesi  zamanı Zaqafqaziya  rəhbərliyilə  M.S.Talıbzadənin  münasibətlərində yaxınlıq və doğmalıq  artır. Tezliklə  M.S.Talıbzadənini vəzifəsi böyüdülür: 1882-ci il martın 6-da 2218 nömrəli sərəncamla ona Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin üzvü vəzifəsini icra etmək tapşırığı verilir, o, Kutaisidən Tiflisə ezam olunur. Bir neşə aydan sonra M.S.Talıbzadə ruhani idarəsinin nəzdindəki “Əli məktəbi”nin müəllimi vəzifəsini icra etməyə başlayır.

 

M.S.Talıbzadə ruhani idarəsinin üzvlüyünə yalnız 14 illik icraçılıqdan sonar - 1896- cı il oktyabrın13-də təsdiq olunub. Görünür  hakim dairələr, nədənsə, ruhani idarəsində onun  birinci şəxs ola biləcəyindən ehtiyat etmişdilər.

 

M.S.Talıbzadə böyük ailə sahibi olub. Onun birinci arvadı Mehri xanım Cəfər qızı idi. Arxiv sənədlərində bu izdivacdan dünyaya gələn  üç  övladı haqqında məlumat verilir: Yusif 22 yanvar 1877-ci ildə, Abdulla 12 fevral 1881-ci ildə, Ruqiyə 22 iyul 1884-cü ildə dünyaya  gəlib.

 

Abdulla Şaiq öz  xatirələrində atasının ikinci arvadı, Borçalı mahalının Sarban kənd sakini Mina  Xudaverdi qızından dörd bacı və qardaşı olduğunu yazsa da, arxiv  sənədlərində  təkcə 6 iyul 1894-cü ildə anadan olan Əbdülhüseynin adı çəkilir. Əlbəttə, belə böyük ailənin çörək qazananı uzun müddət təkcə ata özü olub. Ötən əsrin əvvəllərində əvvəlcə Yusif, sonralar isə Abdulla Bakıya gəlib burada  müəllimlik vəzifəsinə düzələndən sonar ailənin  maddi vəziyyəti bir qədər düzəlməli idi, lakin 1900-cu il aprelin 22-də senator, general-adyutant knyaz Qolitsinin əmri ilə Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin üzvü Axund Mustafa Talıbzadə tutduğu vəzifədən və ümumiyyətlə xidməti işdən  azad  edilir. Belə bir xəbərin “Kavkaz” qəzetində (4 may 1900-cü il, N 117 ) dərc edilməsi M.S.Talıbzadənin böyüklüyünü göstərən fakt kimi qiymətləndirilməlidir.

 

Abdulla Şaiq  öz  xatirələrində atasının sərdar  divanxanasının əmri  ilə  idareyi-ruhaniyyədən  1902-ci ildə şixarıldığını yazır ki,  bu da, göründüyü kimi, həqiqətə uyğun deyil (bax: Əsərləri, v cild, səh.355 ). Müəllifin “o, indi (işdən çıxarıldıqdan sonra –N.N.) böyük ailəsini yalnız  məktəbdən aldığı maaşla idarə  edirdi” fikri    dəqiqləşdirilməlidir. Belə  ki, M.S.Talıbzadə həm idarə üzvlüyündən, həm də məktəbdəki işindən  çıxarılmışdı. Bəlkə də o, “Əli məktəbi”ndən  uzaqlaşdırıldıqdan sonra başqa təhsil ocağında işini davam etdirmişdir. Hər halda bu fikri  sübut edən sənədlər axtarılmalı, M.S.Talıbzadənin maarifə bağlı olan  zəngin həyat  yolu hərtərəfli işıqlandırılmalıdır. Ömrünün  xəzan çağında  böyük çətinliklər və haqsızlıqlarla  qarşılaşan və yaşadığı dövrün  ziddiyyətləri  ilə  mübarizədə qüvvəsi tükənən  M.S.Talıbzadə  əsəb və ürək  xəstəliyindən əziyyət çəkirdı.

 

Axund Mustafa Talıbzadə 1903-cü ildə dünyasını dəyişib. Onun İslam dininin tarixinə, Şərq   ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatının incəliklərinə bələd olan övladları  maarifpərvər  atanın  elmi və ürfan odu ilə közərən ocağını  sönməyə qoymayıblar. Maarif fədaisinin övladları - Axund Yusif  Talıbzadə (1877-1923), Abdulla Şaiq Talıbzadə (1881-1959 ) və nəvəsi akademik  Kamal Talıbzadə (1923-2006) maraqlı və çoxsahəli pedaqoji fəaliyyətləri, müxtəlif  janrlı gözəl əsərləri, dərslik  və oxu kitabları  ilə dil, mənəviyyat  və ədəbiyyatımızı zənginləşdiriblər.

 

Talıbzadələr məktəbinin  çoxsaylı  nümayəndələri  öz  müəllimlərinin  işini  bu gün  ləyaqətlə  davam etdirirlər.

 

Nazim Nəsrəddinov

Əməkdar müəllimi

 

525-ci qəzet.- 2016.- 26 fevral.- S.4.