Baltik ölkələrində Azərbaycan mədəni irsini yayma yolları

LİTVA-AZƏRBAYCAN QƏDİM MƏDƏNİYYƏT KÖRPÜLƏRİ

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

QARABAĞ HƏQİQƏTLƏRİ LİTVA ƏDİBİNİN YARADICILIĞINDA...

“Azəristan ölkəsi” hekayəti XX əsr Litva ədəbiyyatının klassiki Vintsas Krevenin (1882-1954) Azərbaycan tarixi və milli-mənəvi dəyərləri, dini ayinləri, məişəti və təbiəti mövzusunda yaratdığı mühüm əsərlərdən biridir. Əsərdə digər ümumiləşdirmələrlə yanaşı, XIX əsrdə Qafqazda aparılmış məcburi miqrasiya prosesləri, ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi, tarix boyu onların yerli əhalini doğma yurdundan necə sıxışdırıb çıxartmaları, erməni köçkünləri tərəfindən yerli xalqın var-dövlətinin hansı hiyləgərliklərlə ələ keçirilməsi ilə bağlı inandırıcı bədii boyalarla işlənmiş səhnələr də yer alıbdır. Həmin səhnələr rəvayət janrında yaradılmasına baxmayaraq real hadisələrin bədii inikası olaraq bir sıra Rusiya müəlliflərinin (A. Qriboyedov, S. Qlinka, V. Mayevski, A. Frenkel, V.Veliçko, N. Şavrov, İ.K. Kanadpev və b.) XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində çapdan çıxmış və Qarabağın tarixinə bu və ya başqa şəkildə aidiyyəti olan əsərləri ilə müəyyən mövzu yaxınlığı təşkil edir.

XIX əsrdə ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi və gəlmə xalq olaraq burada məskunlaşdırılması ilə bağlı məqamları təsdiq edən tarixi mənbələr və faktlar çoxdur. Ancaq XX əsrin əvvəllərinə qədərki Qərb ədəbiyyatında bu mövzuda yazılmış bədii əsərlər yoxdur. V. Kreve sözügedən mövzunu Avropa xalqları ədəbiyyatında ilk dəfə işləmiş Litva yazıçısıdır. Həm də buna görə V. Krevenin “Azəristan ölkəsi” hekayəti göstərilən mövzunun mühüm aspektini ehtiva edən nadir ədəbi əsər olaraq olduqca müstəsna əhəmiyyət daşıyır.

“Azəristan ölkəsi” sırf şəkildə erməni-azərbaycanlı münasibətlərinə həsr olunmuş hekayət olmasa da, V. Kreve bu əsərində erməni xalqının tipik anti-humanist obrazını yaratmışdır. Hətta deyərdik ki, o, yaddaqalan ədəbi təsvir vasitələri və orijinal cizgilərlə, real həyati epizodlar və müxtəlif bədii priyomlarla erməninin iç üzünü zərgər dəqiqliyilə açmış, koloritli çalarlar və bənzərsiz üsullarla böyük fırça ustası tək onun heyrətamiz dərəcədə adekvat portretini çəkmişdir. O portretin bəzi cizgilərini səciyyəvi misallar olaraq müəllifin öz sözlərilə diqqətinizə təqdim etmək istərdik:

- “...Allah Azəristan ölkəsinə xalis şeytan oğlunu, Yer üzünün nanəcib və alçaq varlığını, ürəyi qurdlu və dırmıxa oxşayan əlləriylə hər şeyi qamarlayıb özünə yığan ermənini göndərdi.Erməni Azəristan ölkəsinə öz arşını, çəki daşları və yekə qapan tərəziylə gəlir, özüylə batman, girvənkə və misqal götürür, öz çanağını, satıl və sərnicini gətirir. Hamısının da ölçüləri saxta idi. O, hər kəsə nə ölçürdüsə, ona külli miqdarda ziyan vururdu, kimə nə çəkirdisə, onu da gözlərinin içinə baxa-baxa aldadıb böyük zərərə salırdı.

Ermənilər Azəristan ölkəsində guya dost kimi məskunlaşdılar. Ancaq ikiüzlü olmalarını, yalan və hiylə qurub əl altından iş görmək və kürəyə xəncər sancmaq “məharətlərini” gizlin saxlayırdılar. Nə vaxt ki, ermənilər qeyri-ermənilərlə duz-çörək kəsir, kirvəlik edir, onlara guya mehribanlıq göstərir və nəvazişlə baxırdılar, xoş sözlər danışırdılar, məhz o vaxt ermənilər həmin adamlara - onların lənətə gəlmiş cinsinə mənsub olmayanların hamısına - hər hansı bir pislik və yamanlıq etmək barədə düşünürdülər.

Azəristan ölkəsində ermənilər o qədər törəyib artdılar ki, daha neçə baş olduqları bilinmirdi, sayı-hesabları məlum deyildi,özləri də hamılıqla indi olduğu kimi, o vaxtlar da camaatı aldada-aldada dəllallıq edirdilər. Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş idilər, yalnız yad əməyi hesabına yaşayır və haram çörək yeyirdilər, başqalarının əzab-əziyyəti sayəsində dolanır və özgə göz yaşlarını su əvəzinə içirdilər.

Lakin Azəristanın bədbəxt oğulları erməni hiyləsini çox gec başa düşdülər. Belə ki, onlar əvvəlcə ermənilərlə dostlaşdılar və ticarət etməyə başladılar, ermənilərlə alverə girişmiş varlılar qısa müddətdə müflisləşdilər, ortabablar lüt-üryan qaldılar, arıq və cılız canlarından başqa heç nəyi olmayan dilənçi gününə düşdülər. Bütün sərvətlər və dəyərli hər nə vardısa ermənilərin əlinə keçdi, Azəristan oğullarınınsa məkrli erməniləri yedirtmək üçün əzab-əziyyət və alın təriylə becərdikləri torpaqdan savayı heç nəyi qalmadı (V. Kreve. Əsərləri 10 cilddə. Kaunas, 1930-cu il, X cild, səh. 143-144)...”

Məlumdur ki, bir sıra məşhur rus yazıçıları ermənilərin iç üzünü açıb göstərən ayrı-ayrı misralar və beytlər yaratmış, kiçik epizodlar qələmə almışlar. Lakin V. Krevedən fərqli olaraq onlar erməni xislətinin bu cizgilərini “erməni-azərbaycanlı münasibətləri” kontekstində çəkməyiblər.

Bu surətlə “Azəristan ölkəsi” əsərini V. Krevenin Azərbaycan tarixinə və etnokulturoloji dəyərlərinə yaxından bələd olaraq onları sayğı ilə tanıdıb yaymağın bariz nümunəsi kimi dəyərləndirmək mümkündür. Hətta inamla demək olar ki, “Azəristan ölkəsi” hekayəti yazıçının Azərbaycan xalqına bəslədiyi hörmətin yüksək ifadəsi, Azərbaycanın dirçəlişinə həsr etdiyi möhtəşəm nəğmə və istiqlalına məhəbbətlə qoşduğu əzəmətli bir himndir...

Bununla yanaşı göstərmək lazımdır ki, V. Krevenin 1920-ci ildə müstəqil Azərbaycanın çökdürülməsini təsvir edən sənədli əsəri də vardır. 28 aprel çevrilişi nəticəsində Azərbaycanın bolşeviklər Rusiyası tərəfindən zəbt edilməsi barədə indiyədək yüzlərlə analitik məqalələr, tarixi əsərlər və elmi monoqrafiyalar yazılıbdır. Amma buna baxmayaraq həmin dramatik və faciəvi olaylar haqqında 28 aprel çevrilişindən dərhal sonra isti-isti yazılmış kitablar və digər publikasiyalar çox deyildir. Belə nadir analitik əsərlərdən biri məhz V. Krevenin qələminə məxsus olan üç hissədən ibarət “Bolşeviklər” adlı sənədli siyasi oçerkdir.

V. Kreve XI qırmızı ordunun Azərbaycana qarşı etdiyi hərbi təcavüzün və 28 aprel çevrilişinin canlı şahidi olubdur. Odur ki, tarixi faktlara əsaslanaraq yazılmış “Bolşeviklər” oçerkində Azərbaycanda o vaxt baş vermiş ictimai-siyasi proseslər və faciəvi olaylar real şəkildə öz əksini tapıbdır. V. Kreve bu əsərində 28 aprel çevrilişinin siyasi, ideoloji və hərbi aspektlərini açıqlayıbdır. Müəllif bolşeviklər Rusiyasının müstəqil Azərbaycanla münasibətlərdə tutduğu riyakar siyasi mövqeni, “proletariat inqilabının” məkrli üsullarını və hərbi təcavüzün hiyləgər yollarını ifşa edibdir. V. Kreve o zaman Rusiyadan Azərbaycana zor gücünə “ixrac” edilmiş “bolşevik inqilabının” siyasi və hərbi texnologiyasını da açıqlamış, onun “həyata keçirilməsinin” aldadıcı manevrlərini və süngülər üstündə Bakıya gətirilmiş “Revkom” və “Xalq komissarları sovetinin” əsl mahiyyətini çox dürüst şəkildə təhlil edərək üzə çıxarıbdır.

“Bolşeviklər” siyasi oçerkində həmçinin 28 aprel çervrilişində fəal iştirak etmiş “inqilab” xadimləri və xalq komissarları Mirzə Davud Hüseynovun (1894-1938) və Çingiz İldırımın (1890-1937), Cümhuriyyətin barışmaz düşmənlərindən biri - Bakı Rus Milli Şurasının sədri, Rusiya Kadetlər partiyası Bakı komitəsinin rəhbəri və Bakı şəhər Dumasının deputatı Mixail Floroviç Podşibyakinin (1884-1963) müstəqil Azərbaycana qarşı dağıdıcı fəaliyyəti barədə mühüm bilgilər yer alıbdır. Bununla bərabər, əsərdə daşnakların bolşeviklərlə gizli sövdələşməyə girməsi və əlaqələndirici şəkildə hərbi əməliyyatlar aparması, aprel çevrilişi ərəfəsində Azərbaycan hərbi qüvvələrinin Ermənistanla sərhəddə cəmləşdirilməsi və nəticədə ölkənin şimal sərhədlərinin müdafiəsiz qalması kimi vacib tarixi faktlara toxunulubdur.

1919-1920-ci illərdə Kaunasda nəşr olunan “Tauta” (“Millət”) qəzetinin 1920-ci ilin iyul-avqust aylarında çıxmış 34, 35 və 36-cı saylarında ilk dəfə dərc edilmiş “Bolşeviklər” əsəri 28 aprel çevrilişi barədə həqiqətləri Litvada adekvat şəkildə təqdim edən qiymətli yazılı mənbələrdən biri olaraq qəbul olunubdur.

...VƏ MƏDƏNİYYƏT SİYASƏTİ İŞIĞINDA

2002, 2007 və 2012-ci illərdə V. Krevenin anadan olmasının 120, 125 və 130 illik yubileyləri ilə bağlı Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə Litvada keçirilmiş silsilə tədbirləri eyni zamanda Azərbaycan mədəni irsinin bu ölkədə yayımlanmasının səciyyəvi üsullarından biri kimi misal göstərmək istərdik. Həmin tədbirlər “Litva-Azərbaycan mədəniyyətlərarası dialoqu” layihəsi çərçivəsində Litva Respublikasının Seymində, Vilnüsün mədəniyyət təşkilatlarında, Kaunasdakı Litva yazıçıları muzeyində, Litva Milli İcmalar Evində, Litvanın Varena rayonu kitabxanasında, Varena rayonu “Merkio kraştas” qəzetinin redaksiyasında, V. Kreve adına Merkine qəsəbə gimnaziyasında, yazıçının Subartonis kəndindəki ev muzeyində və daha bir sıra başqa yerlərdə düzənləndi.

Bu tədbirlər zamanı Azərbaycanın memarlıq abidələri, İçəri şəhər, Zərdüşt səcdəgahları, Novruz ənənələri, Qafqaz Albaniyasının kilsə və monastrları,İslam məbədləri, milli geyimlər, yeməklər və musiqi alətləri, xalq musiqisi və rəqsləri, ədəbiyyat və incəsənət inciləri barədə süjetlər, Qarabağ tarixinə aid slaydlar, həmçinin ölkəmizin rəngarəng təbiət təsvirlərindən ibarət video görüntülər nümayiş etdirildi. Muğam musiqisinin sədaları altında tanınmış Litva teatr aktyorları və bədii qiraət ustaları Tomas Vayseta (1933), Dalya Mixelyaviçyute (1967), Virginiya Koxanskite (1952) və Yuozas Şalkauskasın (1951) ifasında Nizami, Xaqani, M.Ş. Vazeh, H. Cavid, S. Vurğun, A. Şaiq, R. Rza və B. Vahabzadənin yaradıcılığından litva dilinə tərcümə olunmuş poeziya nümunələri səsləndi, V. Krevenin Azərbaycan mövzusundakı əsərlərindən parçalar oxundu.

Bununla bərabər, həmin tədbirlərdə 1917-1920-ci illərdə Azərbaycanda getmiş coşqun ictimai-siyasi proseslər, bolşevik-daşnak hərbi qüvvələri tərəfindən azərbaycanlılara qarşı törədilmiş qanlı faciələr (1918-ci il mart-aprel soyqırımı, Şamaxı, Quba qırğınları və s.), Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması və onun Baltik dövlətləri ilə siyasi əlaqələri, 28 aprel çevrilişi və Azərbaycanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi barədə litvalı politoloq və tarixçilərin çıxışları dinlənildi. İctimaiyyətə bu hadisələrə aid arxiv sənədlərindən, mətbuat materiallarından, foto görüntülərdən və tarixi kitablardan ibarət sənədli ekspozisiyalar təqdim olundu. Tədbirlər zamanı həmçinin V. Krevenin yaradıcılığında yer almış tarixi, ədəbi və ictimai-siyasi faktlardan istifadə olunmaqla Ermənistan-Azərbaycan, Qarabağ münaqişəsinin qaynaqları və səbəbləri barədə bilgilər verildi. Özü də, bu məlumat və şərhlərin mühüm bir qismi V. Krevenin 1920-ci ildə yazdığı “Azəristan ölkəsi” əsəri və “Bolşeviklər” sənədli oçerki, həmçinin onun epistolyar irsi əsasında təqdim olundu.

Göstərilən tədbirlərə Litva Elmlər Akademiyasının akademikləri, Litva ədəbiyyatı və Folkloru İnstitutunun alimləri, Litva Yazıçılar Birliyinin rəhbərləri, LEA Tarix İnstitutunun elmi əməkdaşları, Vilnüs Universitetinin professorları, digər elmi-mədəni, pedaqoji və ictimai-siyasi qurumların çeşidli nümayəndələri, LR Xarici İşlər və Mədəniyyət nazirliklərinin rəsmiləri, millət vəkilləri, Azərbaycan, Rusiya, Macarıstan, Türkiyə, Ukrayna, Gürcüstan, Moldova dövlətlərinin Litvada akkreditə olunmuş diplomatları, Beynəlxalq ictimai təşkilatların, Litvanın KİV və QHT təmsilçiləri qatılmışdılar. Tədbirlərdə orijinal məruzələr edildi, maraqlı diskussiyalar aparıldı və bunlar ölkənin mediası tərəfindən geniş işıqlandırıldı. Mətbuatda 30-dan artıq məqalə, reportaj, müsahibə və icmallar dərc edildi. Tədbirlər barədə 2002-2013-cü illərdə ümumi baxış müddəti 75 dəqiqə olan 5 qısametrajlı sənədli film yaradıldı və Litva ictimai televiziyasının efirində nümayiş etdirildi.

DOMİNANT MƏDƏNİYYƏTƏ İNTEQRASİYA VƏ QARŞILIQLI ZƏNGİNLƏŞMƏ

Qeyd edək ki, V. Kreve ilə bağlı göstərilən tədbirlərə tamam bənzər olmasa da, oxşar mədəni və ictimai-siyasi layihələr Tallində, Riqada, Vilnüsdə və digər Baltik şəhərlərində Diaspora təşkilatlarımız tərəfindən vaxtaşırı təşkil olunur. O layihələrin bir qismi xalqımız və dövlətimiz üçün böyük önəm daşıyan tədbirlərlə - 28 May Respublika günü və 18 Oktyabr Müstəqilliyin bərpa edilməsi münasibətilə bayram tədbirlərinin düzənlənməsi, Azərbaycan-Ermənistan, Qarabağ münaqişəsinə dair həqiqətlərin yayımlanması, həmçinin 31 Mart Azərbaycanlıların Soyqırımı günü, 20 Yanvar Ümumxalq Hüzn günü və 26 Fevral Xocalı Soyqırımı gününə həsr olunmuş anım mərasimlərinin keçirilməsi ilə bağlıdır. Həmin tədbirlər haqqında mövzu çərçivəsində bilgilər verib müvafiq şərhlər təqdim etsək, biz bu məqalənin hüdudlarından xeyli kənara çıxmış olardıq. Ona görə də, o barədə ümumiləşdirmələrin təqdimatını hələlik başqa vaxta saxlayaq.

Beləliklə, Baltik Azərbaycanlıları Cəmiyyətlərində toplanmış iş təcrübəsi göstərir ki, sözügedən qədim əlaqələr kontekstində və mədəniyyətlərarası dialoq çərçivəsində təşkil olunan çeşidli tədbirlər Azərbaycan mədəni irsinin daha anlaşıqlı şəkildə yayımlanmasına, həmvətənlərimizin etnokulturoloji dəyərlərlə bağlı tarixi yaddaşlarının hifz olunmasına və bilgilərinin genişlənməsinə xidmət etməklə yanaşı, eyni zamanda həm Baltik xalqları, həm də bu ölkələrdəki çoxmillətli ictimaiyyətin digər nümayəndələri tərəfindən Azərbaycan dəyərlərinin daha təbii və yaddaqalan tərzdə qəbul edilib dəyərləndirilməsi üçün müstəsna imkanlar açır.

Azərbaycan mədəni irsinin Baltik ölkələrində göstərilən səpkidə yayımlanması və mədəniyyətlərarası dialoqun genişləndirməsi istiqamətində indiyədək həyata keçirilmiş orijinal tədbirlər bu ölkələrin elm və mədəniyyət dairələri, ictimai və siyasi elitası tərəfindən tam dəstək alaraq diqqət mərkəzində olmuşdur. Bununla bağlı, 2007-ci ilin sentyabrında prezident İlham Əliyevin Litvaya ilk rəsmi dövlət səfəri zamanı Litva prezidenti Valdas Adamkusun Vilnüsdə etdiyi çıxışında Azərbaycanın dövlət başçısına xitabən dediyi aşağıdakı fikirlər diqqəti cəlb edir:

“... Litva və Azərbaycan arasındakı münasibətlərin son illərdə intibah dövrünü yaşadığını və xalqlarımız arasında getdikcə daha yaxın əlaqələrin qurulmasını görəndə, bir-birimizi daha yaxşı tanıyaraq daha da yaxın olmaq səylərimizi müşahidə etdikdə ürəkdən sevinirəm. Xalqlarımız arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsi üçün Litvadakı Azərbaycan diasporu çox səylər göstərir, fəal mədəni və akademik fəaliyyəti ilə bu işi daha da şövqləndirir. Sizin ölkənizin qədim tarixi və milli-mənəvi sərvətləri ilə litvalıları tanış etmək məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər eyni zamanda, bizim ölkəmizin mədəniyyətini də mənəvi cəhətdən zənginləşdirir...”

Vurğulamaq istərdik ki, Litva Prezidentinin çıxışında qeyd olunan tədbirlər eyni zamanda həmvətənlərimizə Baltik xalqları mədəniyyətlərinin tarixini, onun başlıca mahiyyət vektorlarını və özünəməxsus xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün əlverişli şərait yaradır, həm də assimilyasiya olunmadan dominant mədəniyyətə inteqrasiya etmək, titul millətlə və burada məskunlaşmış digər etnoslarla qarşılıqlı hörmət və anlaşma ruhunda harmonik münasibətlər qurub birgəyaşayışı təmin etmək üçün gözəl imkanlar açır.

Harmonik münasibətlərin qurulması istiqamətində çox əhəmiyyətli bir definisiyanı da konstatasiya etmək vacibdir ki, Azərbaycan və Litva arasında tərəfdaşlıq əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı dövlət başçıları İlham Əliyev və Valdas Adamkus tərəfindən 2007-ci ildə Vilnüsdə imzalanmış birgə Bəyannamədə digər müddəalarla yanaşı - “...Azərbaycan və Litva dillərinin öyrənilməsində və ədəbiyyatların yayılmasında, habelə elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri arasında təmasların inkişaf etdirilməsində əməkdaşlıq etmək,dinlər və sivilizasiyalar arasında dialoqa şərait yaratmaq, həmçinin harmonija, anlaşma, bir-birini yaxşı tanımaq və insan istedadının inkişafı üçün hər iki ölkədə mövcud olan xristianlıq, islam və digər mədəniyyət və dinlər arasında əlaqələri və anlaşmanı genişləndirmək” kimi mühüm tezislər təsbit olunmuşdur.

Bu tezislərin praktiki baxımdan gerçəkləşdirilməsinə aid müsbət təcrübə qismində 2003-2005-ci illərdə YUNESKO-nun Estoniya, Latviya, Litva, Azərbaycan Milli Komissiyalarının təşkilatçılığı və Baltik Azərbaycanlıları Cəmiyyətlərinin tərəfdaşlığı ilə Vilnüsdə, Riqada, Tallində və Bakıda həyata keçirilmiş iki beynəlxalq mədəniyyət layihəsini qeyd etmək yerinə düşərdi. “Qafqaz: - sivilizasiyalararası dialoq” və “Nağıl körpüləri” adlı həmin projelər mahiyyət etibarilə müasir Avropa İttifaqının xarici siyasət konsepsiyasının sərhədlərsiz Avropa və Avropada yeni qonşuluq münasibətləri proqramı ilə uzlaşan, eyni zamanda Azərbaycan və Baltik ölkələri arasında mədəni əməkdaşlıq strategiyasını daha məzmunlu və dinamik tərzdə həyata keçirməyi stimullaşdıran tədbirlərdir.

Fikrimizcə, təxminən iki yüz illik bir tarixə söykənən və sağlam köklərdən qaynaqlanan Azərbaycan-Baltik qədim ədəbi-mədəni və ictimai-siyasi əlaqələri həm xəlqi mahiyyəti və milli qayələri təcəssüm etmək baxımından, həm də mütərəqqi ideyaları və bəşəri mövzuları ehtiva etmək nöqteyi-nəzərindən, hazırda getdikcə artan anlaşılmazlıq və ziddiyyətlər dövrünü yaşayan Şərq-Qərb münasibətlərində qarşılıqlı hörmət və anlaşma ruhunu yaşatmaq, faydalı əməkdaşlıq münasibətlərini inkişaf etdirmək üçün yaxşı örnək ola bilər. Belə ki, əsrlərin sınağından çıxmış bu qədim əlaqələr özündə dünyanın müxtəlif mədəni qütbləri arasındakı ünsiyyət məsafələrini qısaltmağa yaradıcı istiqamətdə rəvac verə bilən və beynəlxalq münasibətlərdə qarşılıqlı etimad iqlimini yaratmağa qadir olan çox münbit bir zəmin daşıyır.

Vilnüs, aprel 2008 - fevral 2016

Mahir HƏMZƏYEV

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının üzvü

mahir.hemzeyev@post.skynet.lt

525-ci qəzet.- 2016.- 27 fevral.- S.8-9