Sehirli səslər aləmində

MUSİQİŞÜNAS ŞƏHLA HƏSƏNOVANIN YUBİLEYİNƏ

Azərbaycan Televiziyasında 1974-cü ildən “Sehirli səslər evciyi” adlı uşaq musiqi verilişi nümayiş olunurdu.

Bu verilişin 20 il ərzində uğurla yayımlanması onun maraqlı və lazımlı olmasından irəli gəlirdi.

Həmin verilişin ssenari müəllifi və aparıcısı o vaxtlar hələ Mahmudova soyadı ilə fəaliyyət göstərən musiqişünas Şəhla Həsənova idi. Artıq o vaxtlar Şəhla xanım özünü istedadlı, bilikli, peşəkar, gözəl nitq mədəniyyətinə malik musiqişünas kimi təqdim etmişdir. Onu da deyim ki, uşaqlara ünvanlanmış bu verilişə böyüklərdə maraqla baxırdılar. Şəhla xanım haqqında ilk məlumatı mənə, bizim ümumi müəlliməmiz hörmətli professor, Azərbaycanın Əməkdar İncəsənət xadimi L.V.Karagiceva vermişdi. O, Şəhla xanımı tərifləyərək deyirdi ki, Şəhla hər iki dili (Azərbaycan və rus) eyni səviyyədə gözəl bilən peşəkar musiqişünasdır. Sonralar tale bizi Şəhla xanımla dəfələrlə görüşdürdü. Mən Azərbaycanın Ali Attestasiya Komissiyasının Humanitar elmlər üzrə ekspert şurasının sədri vəzifəsində işləyərkən Şəhla xanım mənim müavinim kimi çalışıb və bu vəzifədə də öz səriştəsini, biliyini, prinsipiallığını göstərib. Daha sonralar isə Milli Elmlər Akademiyasında mənim layihəm və elmi redaktorluğum ilə çıxan “Azərbaycan musiqi tarixi”nin çoxcildliyi üçün bir neçə bəstəkarın portretini yazıb təhvil verib. Bu, görkəmli bəstəkarlarımız, Səid Rüstəmov (ikinci cild üçün) və üçüncü cild üçün Süleyman Ələsgərovun portretləridir, onların həyat və yaradıcılıqlarının təhlili və tədqiqidir. Bunlar da peşəkar musiqişünas qələmindən çıxmış yazılardır. Şəhla Həsənova həm də bir sıra dəyərli monoqrafiya, kitab və çox sayda məqalələrin müəllifidir.

Şəhla Həsənovanın ilk kitabı da çox uğurlu olmuşdur. “Azərbaycan muğamının tematizmi” mövzusuna həsr edilən həmin tədqiqatda müəllif “Azərbaycan muğamında mövzu”, “Muğamın forma prosesi”, “Muğam mövzu dramaturgiyasının əsas aparıcısı kimi” problemlərin araşdırılmasını təqdim edib. Müəllifin özü bir sıra muğamları şəxsən nota yazıb.

Şəhla Həsənovanın bu əsəri onun xalq şifahi ənənələrini, xüsusilə muğamı gözəl bilməsinə bir sübutdur. Böyük zəhmət bahasına əldə olunmuş bu biliklər Şəhla Həsənovanın sonrakı işinin əsasını təşkil edib.

2011-ci ildə Şəhla Həsənovanın “XX əsr Azərbaycan musiqisi: ənənə və müasirlik” adlı monoqrafiyası işıq üzü gördü. Mən bu monoqrafiyada qaldırılan bəzi problemləri tezis şəklində olsa da vurğulamaq istərdim, çünki bunlar Azərbaycan musiqişünaslığının aktual problemləridir və onlardan çoxları müəllifin sonrakı monoqrafiyasının əsasını təşkil edir. Ənənə “tarixin müasirlikdə mövcudluğudur”, Şərq və Qərbin musiqi ənənələrini qovuşdurmuş bəstəkar Üzeyir Hacıbəylidir. Bəstəkar yaradıcılığını bəhrələndirən həmişəyaşar ənənə Azərbaycan muğamıdır. Romantizm ənənələri əsasında Fikrət Əmirovun simfonik muğamlarına baxış qanunauyğundur. Qara Qarayev məktəbinin nümayəndələrinin yaradıcılığında ənənələr sintezinin xüsusiyyətləri özəldir. Bu kontekstdə Ş.Həsənovanın, görkəmli bəstəkar Xalq artisti Musa Mirzəyev yaradıcılığına həsr etdiyi monoqrafiyası və dissertasiyasını göstərmək istərdim.

Əsərdə qaldırılan problemlər son vaxtlara qədər heç bir tədqiqat işinin obyekti olmamışdır. Görkəmli bəstəkar Musa Mirzəyevin yaradıcılığı isə elmimizin və musiqişünaslığımızın tədqiqinə cəlb olunmayıb. Bu mövzunun aktuallığı da elə buradan irəli gəlir. Ona görə Ş.Həsənovanın 2008-ci ildə işıq üzü gördüyü “Musa Mirzəyev” monoqrafiyası və həmin ildə dərc etdirdiyi “Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri” silsiləsindən “Musa Mirzəyevin biblioqrafiyası” bu sahədə atılmış ilk addımdır. Qeyd edək ki, hər iki nəşr yüksək dəyərləndirilərək “Humay” mükafatına layiq görülmüşdür. Bizcə hər bir bəstəkar öz yaradıcılığının Ş.Həsənova kimi peşəkar musiqişünasın tədqiqat mövzusuna çevrilməsini arzulayardı, xüsusilə də bu, az işlənmiş yaradıcılıqdırsa. Ş.Həsənovanı həmin mövzuya sövq edən cəhətlərdən biri də elə bu idi. Söz yox ki, Musa Mirzəyevin sənətinin yüksək dəyəri əsas amillərdən olmuşdu. Qeyd edək ki, bir sıra, hətta çox məşhur bəstəkarların indiyə kimi biblioqrafiyaları tərtib olunmamışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu texniki işi də Ş.Həsənova özünə xas olan bacarıqla, xüsusi səriştə ilə yerinə yetirmişdir. Bu bacarıq dissertasiyaya verilən çoxsaylı (626 sayda) istifadə edilmiş ədəbiyyatda da özünü göstərmişdir. Ş.Həsənova M.Mirzəyevin yazdığı həm musiqi əsərlərinin, həm də tənqidi-publisistik məqalələrinin siyahısını vermişdir.

Tədqiqatda bəstəkarın yaradıcılığı ilk dəfə dərin təhlil edilmiş və hərtərəfli səciyyələndirilmişdir. Bu, özlüyündə müəllifin gördüyü işin miqyasını və mürəkkəbliyini təsəvvür etməyə imkan verir. Müəllif, milli musiqi mədəniyyətində çoxcəhətli fəaliyyəti ilə tanınan bəstəkarın yaradıcılığını tədqiq etmək üçün ilk növbədə onun sənət yolunu izləmiş, yaradıcılığının mərhələlərini ardıcıl surətdə öyrənmiş, onun yaradıcılıq bioqrafiyasını tərtib etmişdir. Bu məsuliyyətli işi yerinə yetirərkən Şəhla xanım ilk dəfə olaraq bəstəkarın arxivini araşdırmış və buradakı sənədləri zərrə-zərrə toplamışdır. Musa Mirzəyev yaradıcılığını səciyyələndirmək üçün müəllif bəstəkarın müxtəlif musiqi janrlarına aid əsərlərinin böyük əksəriyyətini ilk dəfə təhlil etmiş, onun dəst-xəttinin mühüm cəhətlərini aşkara çıxarmış, yaradıcılığının başlıca təmayülünü müəyyən etmiş və ümumi səciyyəsini vermişdir. Ş.Həsənova, Musa Mirzəyevin dəst-xəttinə xas olan ən mühüm cəhətləri - onun musiqi ifadə vasitələrindən, musiqi dilini təşkil edən bütün ünsürlərdən son dərəcədə qənaətlə və zövqlə istifadə etməsini, romantik obrazlı məzmununu təcəssüm etdirmək üçün qeyri-adi vasitələrə əl atmadan, bunları ənənəvi, klassik strukturlar çərçivəsində aşkar etməsini, bəstəkarın yaradıcılığında romantizmə aid miniatürçü sənətkarlığını qeyd etmişdir.

Biz M.Mirzəyevi görkəmli bəstəkarlarımızın əsərləri üzərində redaktə və tamamlanma işləri aparmaqla məşğul olan və bunları yüksək peşəkarlıq səviyyəsində yerinə yetirən bir musiqiçi kimi tanıyırıq. Ş.Həsənova ilk dəfə olaraq onun bu sahədəki fəaliyyətini geniş təhlil etmiş, Ə.Bədəlbəylinin “Qız qalası” baletinin yeni redaktədə təqdim edilməsində, F.Əmirovun “Nizami” baletinin tamamlanmasında rolunu göstərmiş, bunları onun böyük xidməti kimi qeyd etmişdir. M.Mirzəyevin bir sənətkar kimi dolğun portretini yaratmaq üçün tədqiqatçı, onun musiqi əsərləri ilə yanaşı, ilk dəfə olaraq tənqidi-publisistik fəaliyyətini də təhlil etmişdir. Bəstəkarm müxtəlif illərdə işıq üzü görmüş məqalələrini, görkəmli musiqiçilərə, ifaçı kollektivlərinə, musiqi həyatının mühüm hadisələrinə, sənət problemlərinə həsr etdiyi dəyərli yazıları sistemləşdirərək, onun bu sahədə işini üzə çıxarmışdır. Müəllif, M.Mirzəyevin yaradıcılıq fəaliyyətinin bütün sahələrinin təhlilini verməklə, bunlar arasında qırılmaz bağlılığı göstərmiş və ilk dəfə olaraq bəstəkarın dolğun portretini yarada bilmişdir.

Yuxarıda deyilənlər əsərin monoqrafik cəhətini səciyyələndirən xüsusiyyətlərdir. Onun ən dəyərli cəhətlərindən biri budur ki, monoqrafık mövzunun araşdırılması müəllif tərəfindən birtərəfli aparılmamış, o, öz tədqiqatını maraqlı bir rakursda qarşıya qoyaraq M.Mirzəyevin yaradıcılığını milli bəstəkarlıq məktəbimizin ənənələri əsasında təhlil etmişdir. Bu, müasir dövr üçün olduqca aktual bir aspektdir, belə ki, ənənə anlayışının son illərdə elmi araşdırmalarda müxtəlif yozumlarda verilməsi yaradıcılıqda da buna münasibətin birmənalı olmadığını göstərir. Bu baxımdan M.Mirzəyevin yaradıcılığının müəllif tərəfindən ənənələr kontekstinə çıxarılaraq təhlil edilməsi həm işin elmi dəyərini artırır, həm də musiqi yaradıcılığı ilə bağlı bir çox məsələləri qarşılıqlı əlaqədə araşdırmağın zəruriliyini sübut edir. Ayrıca götürülmüş sənətkarın yaradıcılığının məhz bu rakursda tədqiq edilməsi Azərbaycan bəstəkarlarının müxtəlif nəsillərini birləşdirən qırılmaz varislik əlaqələrini üzə çıxarmış olur. Əsərin ilk fəslində iddiaçının ənənə anlayışı ətrafında aparılan geniş elmi diskussiyanı təqdim etməsi və bu barədə öz mövqeyini müəyyən etməsi də tamamilə məntiqi və məqsədəuyğundur, belə ki, ənənə probleminin geniş şərhini verməklə tədqiqatın müəllifi öz əsərinin möhkəm nəzəri bazasını hazırlayır və araşdırmalarını bunun üzərində qurur.

Tədqiqatda M.Mirzəyev yaradıcılığına aid olan hissə ilə onun tarixi-nəzəri bazasını təqdim edən hissə arasında möhkəm məntiqi əlaqənin olması həm də işin düzgün qurulması strukturu ilə şərtləndirilmişdir. Yəni I fəsildə ənənə məfhumunun şərhi (1.1.), daha sonra Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığının ənənələr qovuşuğunda səciyyələndirilməsi (1.2.) və sonrakı mərhələlərdə bəstəkarlar tərəfindən ənənələrə münasibətin geniş işıqlandırılması (II fəsil), irəlidəki üç fəsildə M.Mirzəyev yaradıcılığının müxtəlif sahələrində ənənələrin təzahürünün izlənilməsi nəticəsində milli bəstəkarlıq məktəbinin təşəkkülü və inkişafında ənənə amilinin nə dərəcədə mühüm rol oynaması aşkar olur. Müəllif, bəstəkarlıq məktəbimizin görkəmli nümayəndələrinin milli ənənənin təfsirinin müxtəlifliyini geniş şərh edir və Qara Qarayev məktəbini təmsil edən sənətkarların yaradıcılığı üzərində dayanır. Bu mülahizələrin məntiqi davamı kimi müfəssəl araşdırılıb təqdim olunan M.Mirzəyev yaradıcılığı iddiaçının verdiyi rakursda müxtəlif ənənələri sintezləşdirən maraqlı bir sənət nümunəsi kimi öz yerini tapır. Bütün bunlar tədqiqatın Nəticə bölməsində iddiaçı tərəfındən yüksək elmi səviyyədə ümumiləşdirilir.

Əsərdə bəstəkar yaradıcılığını inkişaf etdirən ənənələrə aid müddəaların məntiqi və düzgün olması müəllifin yalnız bəstəkar yaradıcılığına deyil, əvvəldə dediyimiz kimi milli musiqimizin şifahi qatlarına da dərindən bələd olması ilə bağlıdır. Şübhəsiz ki, milli musiqi yaradıcılığının şifahi janrlarının əsaslarını, milli musiqi təfəkkürünün qanunlarını, lad-məqam sisteminin qaydalarını kökündən öyrənib mənimsəməsi müəllifə bəstəkar yaradıcılığında milli musiqi ənənəsini araşdırmaqda kömək etmiş və bu istiqamətdə mühüm nəticələr əldə etməsinə imkan yaratmışdır. Belə ki, tədqiqat özündə həm ümumi sənətşünaslıq aspektini, musiqi nəzəriyyəsini, musiqi tarixi və musiqi folkloristikasını üzvi surətdə birləşdirərək fundamental tədqiqat olub, Ş.Həsənovanın hərtərəfli bilik və səriştəyə, zəngin elmi potensiala malik alim kimi səciyyələndirmişdir.

İrəli sürdüyü problemlərin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, əsərin çox rəvan və oxunaqlı dildə yazılması diqqəti cəlb edir.

Şəhla Həsən qızı Həsənova uzun illərdir ki, Üzeyir Hacıbəyli adına Musiqi Akademiyasında çalışaraq çoxlu istedadlı musiqişünas kadrları yetirşdirmişdir.

Musiqişünaslığımızda özəl yeri olan, pedaqoq, sənətşünaslıq doktoru, professor, Azərbaycanın Əməkdar İncəsənət xadimi, “Humay” mükafatı laureatı, hörmətli Şəhla xanıma bu yubiley ilində cansağlığı və çoxşaxəli fəaliyyətində yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

Zemfira SƏFƏROVA

AMEA-nın müxbir üzvü, professor, Əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet.- 2016.- 2 iyul.- S.18.