Diri Mirzə Cəlil… 100 illik “Ölülər”

Yüz il öncə, 1916-cı ildə ilk dəfə Tağıyev teatrında səhnələşdirilən “Ölülər” artıq bir əsrdən çoxdur ki, aktuallığını, ona olan marağı itirmir.

Əslində bəlkə teatr tarixinə nəzər salınsa, yüz il içərisində istər rejissorların, aktyorların, istərsə də sadə oxucunun, tamaşaçının diqqətini bu qədər cəlb edən ayrı bir əsər adı çəkmək çətin olar. Dahi Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə müəllifi olduğu bu əsərin janrını komediya kimi müəyyənləşdirib. Amma bütün hallarda bu dahiyanə pyes gülüşdən çox kədər, göz yaşı doğurur. Və kimsə “Niyə ağlayırsan?” – deyə soruşsa….

“İndi hər kəs məndən soruşsa ki, “niyə ağlıyırsan?” cavab vərərəm ki,: – Ağlamağımın səbəbi, ağlamağımın səbəbi, ağlamağımın səbəbi… Səbəbi budur ki, belə insanların içində yaşamağa məcbur oluram və bir çarəm də yoxdur”.

Mirzə Cəlilin yenə də mövhumatı, geriliyi tənqid etdiyi “Bikarlar bayramı” felyetonundan gətirdiyim yuxarıdakı parçada yazıçının özünün “göz yaşları”nın səbəbini görürük. Və heç şübhəsiz ki, bu cür böyük qələm adamı “bir çarəm yoxdu” – desə də, bütün etdikləri, millətin maariflənməsi uğrunda çabaları bu gün, yüz il sonra da çox dərdlərimizə çarə, təsəllidir.

***

Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında gerçək bir bayram ovqatı duyulur. Yüz ildi ki, müxtəlif rejissorların həllində tamaşaçıya təqdim olunan “Ölülər” bu dəfə xalq artisti Azərpaşa Nemətin quruluşu ilə səhnələşdirilib. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Akademik Milli Dram Teatrı ilə birgə təşkil etdiyi tədbirdə Milli Məclisin deputatları, tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri, həmçinin teatr ictimaiyyəti iştirak edirlər. Tədbirdən sonra isə tamaşaçılar “Ölülər”lə yeni, müasir quruluşda tanış ola biləcəklər.

Tamaşadan öncə xalq artisti Azər Paşa Nemət çıxış edib əsərin əvvəlki quruluşlarından danışır. Böyük rejissor Tofiq Kazımovun 60-cı illərdə səhnələşdirdiyi tamaşa haqda xatirələrini bölüşür: “O, kifayət qədər əsk-səda yaradan mükəmməl bir quruluş idi və həmin tamaşanın musiqisini dahi Qara Qarayev bəstələmişdi. Mən də Qara Qarayevin musiqisindən, o tamaşa üçün bəstələdiyi melodiyalardan istifadə etmişəm”. Həqiqətən Tofiq Kazımovun quruluş verdiyi, Mirzə Cəlilin yüz illiyinə həsr edilmiş “Ölülәr” tamaşası istər teatr tariximizə, istərsə də o dövr tamaşaçılarının yaddaşına həkk olunub. Bu əsər Dram teatrının әn yaxşı tamaşalarından olub. Həsən Turabov İskәndәr, Mәlik Dadaşov Şeyx Nәsrullah, Məmmədrza Şeyxzamanov Hacı Hәsәn rolunda unudulmaz obrazlar yaradıblar. Tamaşanın rәssamı Elçin Aslanov maraqlı bir tәrtibat qurub; sәhnәdә iri qәbir daşları qoyulub vә diri adamlar o qәbir daşları-qapılardan girib çıxırmışlar. Bu da Mirzə Cəlilin əsas ideyasını – “dirilərin “ölü”lüyünü” ifadə edib. Tofiq Kazımov pyesә Mirzә Cәlilin felyetonlarından da әlavәlәr edibmiş vә bu, xeyli mübahisәlər doğurub. Lakin istənilən halda hərtərəfli peşəkar iş tarixin, zamanın sınağından uğurla çıxıb. Həmin tamaşanın tarixçəsiylə tanış olanda bir fakt diqqətimi çəkdi. O dövrdə əsərdə olan (əsasən Şeyx Nəsrullanın dilində) qəliz ərəb-fars sözlərini aktyorlara öyrətmək üçün, onların tələffüzünü dəqiqləşdirmək üçün o vaxt ölkədə ərəb və fars dillərinin ən gözəl bilicisi ADU-nun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının baş müəllimi Əli Fəhmi Akademik Teatra dəvət olunub. Bu dəfə isə tamaşanın elmi məsləhətçisi AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik, Mirzə Cəlilşünas İsa Həbibbəylidir.

İsa müəllim çıxışında tamaşanın ilk quruluşundan üzübəri müxtəlif səhnə həlləri və əsərin ədəbiyyatımızda yeri barədə danışır: “Ölülər” dünya ədəbiyyatında ən mükəmməl dram əsərləri ilə yanaşı durmağa layiq bir əsərdir. Əsər dünya dillərinə tərcümə olunarsa böyük maraq doğurar və insanları həyat və ölüm haqqında yenidən düşünməyə məcbur edər. Hətta mən deyərdim ki, koloriti, orijinallığı baxımından digər əsərlərdən daha çox məşhurlaşar. Yüz il bundan əvvəl, ilk dəfə dahi Hüseyn Ərəblinskinin tamaşasında İskəndər rolunda Mirzağa Əliyev, Şeyx Nəsrullah rolunda isə Mirzə Cəlilin qələm dostu, Molla Nəsrəddinçi Əliqulu Qəmküsar çıxış ediblər. Tamaşa çox böyük müvəffəqiyyət qazanıb. 1916-cı il aprelin 29-da ilk dəfə Bakıda göstərilən tamaşa həmin ilin iyununda Daşkənddə, iyul ayında Mahaçqala şəhər teatrında, avqustda Vladiqafqazda, 1917-ci ildə Tiflisdə, Gəncədə, Naxçıvanda və s. şəhərlərdə tamaşaya qoyulub və böyük müvəffəqiyyət qazanıb”. Akademik İsa Həbibbəyli əsərə fərqli sənətkarlar tərəfindən verilən quruluşlar, xüsusən də Tofiq Kazımovun tamaşası haqda danışdıqca bütün bu uğurlu işlərdən sonra “Ölülər”ə yenidən qayıtmağın məsuliyyətli və çətin olduğunu vurğulayır. Amma bu, rejissor Azər Paşa Nemətin Mirzə Cəlillə “birgə” ilk işi deyil. İllər öncə “Danabaş kəndinin məktəbi” əsasında xeyli uğur qazanmış tamaşa qoyan rejissorun Mirzə Cəlilə orijinal yanaşması çoxlarına tanışdı.

***

Mirzə Cəlili oxuduqca insan bu böyük qələm adamının dahiliyini hər cümlədə, hər parçada hiss edir, onun hərtərəfli istedadına heyrətlənməyə bilmir. Elə tək bir

“Ölülər”də onun sadəcə maarifçi kimi böyüklüyü, millət təəssübkeşliyi, ziyalılığı deyil, həm də rejissor, rəssam, prozaik, kinomatoqrafçı istedadını görə, duya bilərik. Belə ki, əsərin remarkalarında yazıçı rejissorluq edir, hansı sözü deyəndə obrazın üzündə hansı ifadə olmalıdı, sözünü hansı hərəkətlə dolğunlaşdırmalıdı, bunların hamısını göstərir. Qəbiristan səhnəsi gözəl bir rəssamlıq nümunəsidi. Axırda İskəndərin camaatı otağa çağırması KİNOdu. Əsərdəki xarakterlər (adicə avam adamların bir sözü təkrar-təkrar deməyi, sualı əlli dəfə verməyi) ustalıqla yaradılıb və bu cəhətiylə də “Ölülər” tərtəmiz prozadı. Ona görə hələ pərdə açılmamış düşünürəm, bu qədər sənəti özündə birləşdirən sənət əsərini tamaşaçıya təqdim etmək doğrudan da məsuliyyətlidir. Amma elə ilk dəqiqələrdən və bütün tamaşa boyu Azər Paşa Nemət dəsti-xəttini hiss edirəm. Həm də əsərin ideyasına xidmət edən son dərəcə uğurlu rejissor tapıntıları da nəzərimdən qaçmır…

***

Teatr qarderobdan başlayır – deyirlər. Daimi, həssas, sadiq tamaşaçı üçün isə tamaşa proqramdan başlayır. Yəni elə proqrama baxanda səni nələr gözlədiyini az da olsa təxmin edirsən. Məsələn, Şeyx Nəsrullahı xalq artisti Nurəddin Mehdixanlının, Kefli İsgəndəri aktyor Anar Heybətovun necə canlandıracağını öncədən xəyal edə bilərsən. Amma ən gözəli onda olur ki, oyununa, dəsti-xəttinə alışdığın sənətkarlar səni təəccübləndirə bilsinlər. Bu tamaşanın da uğurlu cəhətlərindən biri aktyorların ayrı tərəfdən görünməsi idi. Həm dediyim, əsas rolların ifaçıları, həm də səhnə əsərində digər obrazları canlandıran Xalq artistləri Laləzar Mustafayeva, Rafiq Əzimov, Hacı İsmayılov, əməkdar artistlər Aslan Şirin, Elşən Cəbrayılov, Əli Nur, Hicran Nəsirova, Sabir Məmmədov, Elxan Quliyev, Məzahir Cəlilov, aktyorlar Canəli Canalıyev, Xədicə Novruzlu, Rada Nəsibova, Adil Dəmirov və başqaları tamaşaçı qarşısında fərqli obrazda, fərqli ovqatda idilər.

Lap ilk sәhnә – tamaşanın qaranlıqda başlaması Mirzә Cәlilin mәşhur: “Gözümü açıb dünyanı qaranlıq görmüşәm” sözlәrini xatırladır. Və bundan sonra bütün tamaşa məhz bu qaranlıqdan xilas, işıq axtarışına çevrilir. Bu “axtarış” – gedişat isə çoxlu suallar çıxarır ortaya. Bunumu demək istəyib Mirzə Cəlil? Bumu ağrıdıb, düşündürüb onu? Bu gün ölü diriltmək “iddiası” ilə kütləni aldadan yoxdu, bəs onda niyə görə əsər – tamaşa belə təsirlidi? Mәsәlә ondadır ki “Ölülәr” hәr bir dahiyanә әsәr kimi çoxqatlıdır. Əlbəttə, yazıldığı dövrdә o avamlığa, mövhumata, xurafata qarşı yönәldilib, amma dahilik odur ki, bәlkә müәllifin düşünülmüş niyyәti olmasa da, bu gün o әsәri yaşadan başqa mәqamlardır. İndi şükür ki, elә mövhumat, xurafat, o dәrәcәdә avamlıq yoxdur. Amma bütün zamanlarda aktual olan məsələlər var. Kütlә

psixologiyası – “Axı Mir Bağır ağa inanır, demәli mәn dә inanmalıyam”. Küyә getmәk psixologiyası – “Әrәbcә de, әrәbcә de!” – yәni elә danış ki, heç kәs başa düşmәsin vә başa düşmәdiyinә görә tapınsın. Riyakarlıq – “mәnim hər gün yediyim bir xurmadır” vә s. Әsәrdәn onlarca misallar çәkmәk olar ki, reallığın mәhz belә mәqamlarıyla sәsәlәşir. Yazıçının mətndə göstərdiyi bu detalları rejissor ustalıqla səhnəyə köçürüb. Ümumiyyətlə, son illər Azərbaycan teatrında kütləvi səhnələrin bu qədər uğurlu olduğu tamaşa yada salmaq çətindir. Kütlə su kimi axır, hamı bir-birinə “yapışmış” şəkildə səhnənin gah sağ, gah sol tərəfində “axıb” gedir. “İrəli gedin” deyiləndə geri gedirlər, yəni geriliyə-geriyə meyillidirlər. Səhnə fırlanır, zaman qabağa gedir, bunlar yenə geri qayıdırlar. Bir sözlə avamlığın sonsuz sayda detalı, nümunəsi var səhnədə. Və bütün bu avamlığa, geriliyə qarşı tək bir Kefli İskəndər var. Bir dә ki, guya oxumuşlar: teleqrafçı, dilmanc, müəllim. Onların da – teleqrafçının, dilmancın, müəllimin qaragüruha züy tutması Mirzә Cәlilin әn ağrılı dәrdlәrindәndi. Bu “savadlı” bisavadlar Şeyx Nəsrullah dediklərinə heç olmasa bir an da belə şübhəylə yanaşsaydılar, bircə cümlələrinin əvvəlində “axı…” olsaydı, onda əsərin ideyası dəyişərdi. Kefli İskəndər hansısa mənada Mirzə Cəlilin özüdü əslində. Hətta oxumuşlar içərisində də tənhadı, çəkdiyi dərdə dözmür, iztirab içindədi və özünü qınayır ki, bütün bu müsibəti dayandırmaqda gücsüzdü… Bu isə əsl ziyalıya xas cəhətdir; həmişə daha artıq iş görmək ehtiyacı, yenə nələrsə etməliyəm – düşüncəsi, heç nə edə bilmədim – narazılığı.

***

Nurəddin Mehdixanlının – Şeyx Nəsrullahın hay-küyü, Anar Heybətovun – İskəndərin pıçıltıları içərisində sehirlənib tamaşaçı. Oğrunun bağırtılarından doğrunun bağrı yarılır gözlərimiz önündə. Çoxluq isə oğrunun tərəfindədi təəssüf. Azər Paşa Nemətin özünəməxsus ironiyası, gülüşü də səhnədən duyulur. Həm də səhnə üçün, tamaşa üçün rejissor əlavələri, yüngülvari dəyişiklikləri. Axı əsər kağız üzərindən səhnəyə köçürüldüsə rejissorun malı olur. Dəyişikliklərdən ən çox diqqətimi cəlb edən isə Şeyx Nəsrullahın pul yığması, yəni qəbiristanda “diriləsi ölülər”in siyahısını yazanda şagirdi Şeyx Əhmədin qabağına qutu qoyub “zəhməthaqqı” alması oldu. Məsələ burasındadır ki, pyesdə Şeyx Nəsrullahın pul yığmasına heç bir işarə, eyham yoxdur. Və məhz bu cəhətiylə Mirzə Cəlilin personajı Mirzə Fətəli Axundzadənin Molla İbrahimxəlil kimyagərindən seçilir. Yəni Molla İbrahimxəlil pul, Şeyx Nəsrullah isə qadın düşkünüdür. Və bu qadın düşkünlüyünü rejissor müxtəlif priyomlarla, aktyor öz oyunu ilə göstərə bilib. Məsələn, pərdə arxasından qadın səsi eşidən kimi vəcdə gəlməsi, baxışları və s. Belə olduğu halda, yəni Şeyxə pul lazım deyilsə, cəmiyyətin – avam kütlənin ayrı bir problemi qabardılır demək; insanın sadə ehtiyaclarını ödəmək üçün fırıldaqçılığa əl atması. Axı Şeyx Nəsrullah özü də yeganə monoloqunda mərəzini etiraf edir: “Həmin bu mərəzin bərəkətindəndir ki, mən bu bambılı Əhmədin yanında olmuşam bir balaca uşaq və ağlayıb atamdan kişmiş istəyən kimi gündə bir dəfə utana-utana deyirəm: Şeyx Əhməd, mənə kişmiş”.

Ancaq rejissorun bu kiçik əlavəsi ilə Şeyx Nəsrullahın həris obrazı bir qədər dəyişilsə də, həm də müasirləşib, aktuallaşıb deyə bilərik.

***

Yazımın əvvəlki cümlələrində “Ölülər”də Mirzə Cəlilin tənhalığını duyduğumu söylədim. “Sözünü onu eşitməyən kəslərə deməyə” alışmış mütəfəkkir İskəndərin dilindən “Allahın iti də mənə qulaq asmır.” – deyir və bu birbaşa onun özünün dərdidir.

Amma zamanın ədaləti var, indi, artıq neçə saatdır ki, bu günki Azərbaycanın say-seçmə ziyalıları nəfəs çəkmədən dinləyirlər onu, sözündən təsirlənirlər, fədakarlığından kövrəlir, sarkazmına gülümsəyirlər. Və bütün bu adamların gözü qarşısında İskəndər tamaşanın əvvəlindən başlayan işıq axtarışının sonuna yetişir, o gur işığı tapır. Gələcəyin bütün “ölü diri”lərinə, tarixin qanlı səhifələrini yazanlara – “TFU SİZİN ÜZÜNÜZƏ…” – deyib işığa doğru gedir.

…Və dahi Qara Qarayevin ölməz musiqisinin sədaları altında qarşılıqlı tamaşaçı-sənətkar minnətdarlığı ilə “tamaşa” davam edir. Əslində teatr tariximizə növbəti hadisə, sözün əsl mənasında HADİSƏ yazılır!

525-ci qəzet.- 2016.- 2 iyul.- S.12-13.