Azərbaycanın uğurlarını Avropaya təqdim edən fundamental tədqiqat

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin "Azərbaycanı dəyişmiş on il (2003-2013)" kitabı bu yaxınlarda Polşada polyak dilində işıq üzü görüb.

Ötən ilin sonlarında isə bu monoqrafiya Buxarestdə rumın dilində çap olunmuşdu. Bir müddət Avropada elmi araşdırmalar aparmış, eləcə də müxtəlif Avropa qurumlarında insan hüquqlarının və demokratiyanın müdafiəsi və təşviqi məsələləri ilə məşğul olmuş bir mütəxəssis kimi görkəmli filosofun bu növbəti fundamental tədqiqatının Avropa siyasi fikir tarixini və siyasi islahatların məntiqini, səbəb və nəticələrini tədqiq edən akademik dairələr və geniş oxucu kütləsi üçün nə qədər faydalı və gərəkli olacağı barədə bəzi düşüncələrimi bölüşmək istəyirəm.

Hər şeydən əvvəl qeyd edim ki, Azərbaycanın son 25 illik tarixi keçmiş Sovet məkanı ölkəsinin bazar iqtisadiyyatına malik demokratik, hüquqi dövlətə transformasiyasının ən uğurlu modeli sayıla bilər. Və bu modelin öyrənilməsi Avropanın siyasətşünas alimləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanın ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş bu inkişaf, daha dəqiq desək, transformasiya modeli bu gün dünya səviyyəsində qəbul olunur. Beynəlxalq qurumların ciddi marağını doğuran, geniş elmi müzakirələr mövzusuna çevrilən bu model müstəqilliyinin ilk illərində həyatın bütün sahələrində dərin tənəzzül yaşayan ölkəmizin qısa müddət ərzində bütün çətinlikləri aşaraq möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin rəhbərliyi dövründə dünyanın ən dinamik inkişaf edən dövlətləri sırasında möhkəm yer tutmasını təmin etmişdir. Siyasi leksikona "Azərbaycan fenomeni" kimi daxil olmuş bu modelin uğurları Ramiz Mehdiyevin əsərində məhz Prezident İlham Əliyevin müstəsna liderlik keyfiyyətləri ilə bağlanmışdır. Müəllif yazır: "Azərbaycanın ən yeni tarixi təsdiq edir ki, İlham Əliyev müasir dövrün o nadir siyasi xadimlərindən biridir ki, zamanın nəbzini tutmağa, dövrün çağırışlarına səs verməyə və onlara dolğun cavablar tapmağa nail olmuşdur".

Ümumiyyətlə, İlham Əliyevin təkcə dövlət başçısı kimi deyil, həm də milli lider kimi fəaliyyəti bütün kitabda qırmızı xətlə keçir.

Görkəmli akademik qeyd edir ki, dünyanın siyasi xəritəsində kiçik bir məkan tutan Azərbaycan bu dövrdə effektiv geosiyasi məkana çevrilə bilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar dövlət quruculuğunda, iqtisadi inkişafda əldə edilmiş nailiyyətləri təbii sərvətlər amili ilə izah etməyə meyl göstərirlər. Lakin qeyd edilməlidir ki, faydalı qazıntılarla zəngin olan dövlətlərin heç də hamısı bu gün Azərbaycanı müsbət mənada fərqləndirən iqtisadi zirvələrə nail olmamışdır. Müəllif oxucuya izah edir ki, bütün bu uğurlar səmərəli, səriştəli və məsuliyyətli idarəçilik sayəsində mümkün olmuşdur.

Ölkəmizin keçdiyi inkişaf yoluna həsr edilmiş çoxsaylı tədqiqatlar arasında Ramiz Mehdiyevin bu əsərinə özəllik verən başlıca cəhət onunla bağlıdır ki, burada Azərbaycanın ictimai-siyasi gerçəklikləri tarixi-xronoloji və ya informativ-təsviri baxımdan deyil, elmi-fəlsəfi təhlil müstəvisində təqdim edilmişdir. Avropa akademik dairələri üçün diqqətçəkən əsas məqam da budur, çünki bu cür metodoloji yanaşma postsosialist reallıqlarının fəlsəfi tədqiqi üçün prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Ümumiyyətlə, akademik Ramiz Mehdiyevin araşdırmaları müasir Azərbaycan siyasi və fəlsəfi fikrinin inkişafında aparıcı rol oynamaqla yanaşı, postkommunist fəlsəfəsinə və politologiyasına da mühüm töhfələr verir.

Bu yanaşma, barəsində bəhs edilən əsərdə geniş yer ayrılmış iqtisadi inkişafla demokratiyanın qarşılıqlı münasibəti məsələsinin təhlilində də aydın görünür. Müəllif başlıca postulat kimi bu fikri vurğulayır ki, demokratiya bütün zamanlar və xalqlar üçün alternativsiz dəyər olaraq qalır. Lakin əsas problem bundan ibarətdir ki, yenicə müstəqillik qazanmış, totalitar irsin ağır yükünü çiyinlərində daşıyan ölkədə demokratiya hansı yolla bərqərar edilə bilər və demokratiyanın müasir prinsipləri insanların minillik ənənələri və toplumun tarixi düzəni ilə necə uzlaşdırıla bilər.

Bu gün dünya siyasi fikrində belə bir yanaşma üstünlük təşkil edir ki, iqtisadi inkişaf demokratiyanın təşəkkül tapması və inkişafı üçün zəruri şərtdir. Bu nəzəri tezisdən belə bir müddəa irəli gəlir ki, yoxsul ölkələrdə demokratiya inkişaf edə bilməz. Bunu dünyanın müasir tarixi də sübut edir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra onlarca yoxsul ölkədə demokratiya süquta uğramışdır. Görkəmli filosof haqlı olaraq vurğulayır ki, iqtisadiyyat hər şeyin əsasıdır və səmərəli iqtisadiyyat siyasi, sosial, mədəni-humanitar problemlərin həlli üçün universal açar rolunu oynayır. İqtisadi cəhətdən zəif olan ölkədə hakimiyyətlər bölgüsünün həyata keçirilməsindən, insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsindən danışmaq qeyri-mümkündür. Demokratiya hər bir milli evə yalnız o halda gəlir və orada qalır ki, orada insanlar iqtisadi və sosial hüquqlardan yetərincə bəhrələnə bilirlər. Əsərdə həmçinin göstərilir ki, cəmiyyətdə möhkəm iqtisadi təməl olmadan siyasi islahatlar səmərə verə bilməz. Məhz bu baxımdan Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi dövründə Azərbaycanda əldə edilmiş nəhəng iqtisadi inkişafın uğurları demokratik islahatların və cəmiyyətin modernləşdirilməsinin təməl şərti kimi qeyd edilir.

Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, başlıca və yeganə vəzifə iqtisadiyyatı inkişaf etdirməkdir, demokratiya prinsiplərinin tətbiqini isə sonraya da saxlamaq olar. Nəzərə alınmalıdır ki, iqtisadiyyatın tərəqqisi paralel olaraq siyasi islahatların aparılmasını zəruri edir. Haqqında bəhs edilən dövrdə Azərbaycan dövlətinin rəhbərliyi öz siyasətində bu məqama xüsusi önəm vermişdir. Bu siyasətin kökündə Azərbaycandakı transformasiya modelinin təməl prinsipi olan və Prezident İlham Əliyevin "siyasi islahatlar iqtisadi islahatlarla paralel aparılmalıdır ki, sosial-siyasi ziddiyyətlərin qarşısı asanlıqla alınsın" kimi ifadə etdiyi prinsip dayanır. Cənab Prezidentin qeyd etdiyi kimi, "Vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması və möhkəmlənməsi, demokratikləşmə prosesinin möhkəmlənməsi, hüquqi dövlətin qurulması sadəcə olaraq bir şüar, yaxud da bir niyyət deyil, Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı üçün başlıca şərtdir. Bizim təcrübəmiz onu göstərir ki, Azərbaycanın seçdiyi yol düzgün yoldur. İqtisadi, siyasi və sosial islahatların paralel şəkildə aparılması Azərbaycanı hərtərəfli inkişaf etdirir və ölkəmiz üçün çox lazım olan sabitliyi möhkəmləndirir, ictimai-siyasi vəziyyətə də müsbət təsir göstərir".

Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanda iqtisadi və siyasi islahatlar paralel aparılmaqla, qısa zaman kəsiyində demokratiya və insan hüquqları sahəsində əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunmuşdur. Hüquqi dövlət prinsiplərinin həyata keçirilməsi üçün möhkəm qanunvericilik bazası yaradılmışdır, demokratik təsisatlar uğurla fəaliyyət göstərir, bütün siyasi azadlıqlar təmin edilmişdir.

Akademik Ramiz Mehdiyev öz əsərində bu islahatların ardıcıl və məqsədyönlü şəkildə aparıldığını, Azərbaycanın göstərilən sahədə müvafiq beynəlxalq qurumlarla, o cümlədən, Venesiya Komissiyası ilə sıx əməkdaşlıq etdiyini xüsusi vurğulamışdır. Əsərdə qeyd edilir ki, Venesiya Komissiyası demokratik islahatlar sahəsində Azərbaycanın sınanmış tərəfdaşlarından biridir. 2003-cü ildən bəri bu nüfuzlu beynəlxalq təsisatda Azərbaycanı təmsil edən bir şəxs kimi müəllifin bu fikrini tamamilə haqlı sayıram ki, konstitusiya qanunvericiliyi, seçki standartları, insan hüquq və azadlıqlarına aid qanun yaradıcılığı işində Azərbaycan Venesiya Komissiyasının tövsiyələrinə diqqətlə yanaşır. Azərbaycan dövlətinin mövqeyi belədir ki, Venesiya Komissiyası ilə əməkdaşlıq məqsəd deyil, insan hüquqları və demokratik islahatlar sahəsində Avropa standartlarının tətbiqində etibarlı bir vasitədir. Bu mühüm məqamı vurğulamaqla görkəmli filosof transformasiyanın strateji istiqamətini də göstərmiş olur.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə vurğulamışdır ki, o, düşünülmüş islahatların, inkişafın təkamül yolunun tərəfdarıdır və prosesləri süni surətdə sürətləndirmək təhlükəlidir. Bu fikirlərə əsaslanaraq, akademik Ramiz Mehdiyev yazır ki, demokratiyanın ixracı mümkün deyildir, Qərbin bəzi siyasi texnoloqlarının iddialarının əksinə olaraq, liberal konstruksiyaların qurulmasında xarici effektlərə kor-koranə meyl göstərilməsi həmişə aldadıcıdır. Şəxsi və iqtisadi azadlıqları bir an içərisində təmin etmək və bununla da "inqilabi keçidi" başa vurmaq mümkün deyildir.

Müəllif belə bir məntiqli qənaətə gəlir: "Sovet quruluşunun süqutundan sonra gənc dövlətlər demokratiya yolunu elan edəndə Amerika mütəxəssisləri belə bir proqnoz irəli sürmüşdülər ki, keçid dövrü on ildən çox uzanmamalıdır. Bu, sadəlövh bir hesablama idi. Problem təkcə onda deyil ki, on il ərzində köhnəlik səhnədən getmir və yenilik təsdiqini tapa bilmir. Söhbət formasiyaların transformasiyasından gedəndə dəyişikliklər insanların beynində, ictimai şüurda baş verməlidir". Bu mənada daha bir maraqlı tezis irəli sürülür ki, əsl demokratiyanın yolu həmişə mənəvi dəyərlərin dirçəlişindən, milli mənlik şüurunun yüksəldilməsindən, xalq həyatına köklər atan institutların yaradılmasından keçir.

Bu baxımdan korrupsiyaya qarşı mübarizə və dövlət xidmətlərinin səməriliyinin artırılması istiqamətində Azərbaycan brendi olan "ASAN xidmət" mühüm islahat nümunəsidir. Bu model həm də korrupsiyaya qarşı mübarizənin effektli qeyri-güc mexanizmidir. Məqsəd korrupsiyanın obyektiv struktur səbəblərini aradan qaldıran mexanizmlərin yaradılmasıdır. Akademik Ramiz Mehdiyev bu cür sistemli islahatları korrupsiyaya qarşı mübarizədə də təkamül yoluna üstünlük verilməsinin bir nümunəsi kimi izah edir. Axı korrupsiyanın geniş yayıldığı Sovet sistemindən çıxmış ölkələrdə kütləvi radikal tədbirlər ciddi sosial narazılıqlara səbəb olar, başlıca məqsəddən - müstəqil dövləti qorumaq, möhkəmləndirmək xəttindən yayındıra bilərdi. Odur ki, tədrici idarəçilik islahatları xətti seçildi və müsbət nəticələr də göz qabağındadır.

Xüsusi vurğulamaq istərdim ki, bu əsərində görkəmli filosof əvvəlki tədqiqatlarında irəli sürdüyü demokratik quruculuğun yeni tipli konsepsiyasını daha da inkişaf etdirmişdir. Bu konsepsiya təkcə postsovet ölkələri, o cümlədən, Azərbaycan üçün deyil, həm də kommunist ideologiyasından xilas olmuş Şərqi Avropa ölkələri üçün son dərəcə aktualdır.

Əsərin Avropa oxucusu üçün daha bir diqqətçəkən məqamı Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi köklərinin və bugünkü vəziyyətinin dərin və inandırıcı təhlilidir. Akademik Ramiz Mehdiyev münaqişənin mahiyyətində Ermənistanın Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialarının dayandığını, Azərbaycanın mövqeyinin beynəlxalq hüquqa və ədalətə söykəndiyini tutarlı dəlillərlə sübut edir. Müəllif Azərbaycan xalqına qarşı Ermənistan silahlı qüvvələrinin törətdikləri beynəlxalq cinayətlərin, xüsusən Xocalı soyqırımının araşdırılmasını tam haqlı olaraq beynəlxalq birliyin vəzifəsi hesab edir, təcavüzkar separatizmin, transmilli ekstremizmin və terrorçuluğun bütün dünya ölkələri üçün ciddi təhlükə olduğuna diqqəti çəkir. Əsərdə Prezident İlham Əliyevin iqtisadi inkişaf strategiyasının əsas komponentlərindən biri kimi Azərbaycanın hərbi qüdrətinin artırılması münaqişənin həlli kontekstində vacib amil kimi qeyd edilir. Ordu quruculuğu, Azərbaycan silahlı qüvvələrinin maddi-texniki təminatının yüksəldilməsi Ali Baş Komandanın daim diqqət mərkəzindədir. Məhz bu düşünülmüş və qətiyyətli siyasətin nəticəsidir ki, cənab Prezidentin dediyi kimi, "bu gün Azərbaycan Ordusu dünyanın aparıcı orduları sırasında yer almışdır". Bu ilin aprel ayında Ermənistanın törətdiyi təxribata qarşı ordumuzun uğurlu əks-hücum əməliyyatı bunu bir daha nümayiş etdirdi.

Əsərdə qeyd edilir ki, Azərbaycan diplomatiyasının mövqeləri MDB-dən başlayaraq Cənubi Amerikaya qədər bütün istiqamətlərdə möhkəmlənir və öz bəhrələrini verir. 2011-ci ilin oktyabrında 155 dövlətin dəstəyi ilə BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü seçilmiş, on il ərzində postsovet məkanında sosial-iqtisadi inkişafın tək lideri olmuş, 2012-ci ildə ən sürətli inkişaf edən iqtisadiyyata malik dövlət kimi tanınmış, 2013-cü ildə kosmik klubun üzvü olmuş, sivilizasiyalararası dialoqun inkişafında və multikultural dəyərlərin təşviqində aparıcı rol oynayan Azərbaycana hazırda bütün dünyada hörmət bəsləyirlər və onun sözü ilə hesablaşırlar. Müəllif, Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi xarici siyasəti hərtərəfli təhlil edərək onu "kişi sifəti olan xarici siyasət" kimi səciyyələndirir.

Avropa ilə əməkdaşlıq Azərbaycanın çoxvektorlu xarici siyasətinin vacib istiqamətlərindən birini təşkil edir. Bü münasibətlər həm ikitərəfli formatda inkişaf etdirilir, həm də Avropa İttifaqı ilə əlaqələr getdikcə möhkəmləndirilir. Yaxşı məlumdur ki, Azərbaycan etibarlı tərəfdaş kimi bu gün Avropanın nəinki enerji, həm də ümumi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində ümdə rol oynayır. Barəsində bəhs edilən əsərdə Azərbaycanın Avropa ilə bağlı siyasəti "Qərbə yol" kimi səciyyələndirilir. Bu yol təkcə iqtisadi münasibətləri deyil, həm də mədəni-humanitar sahələri əhatə edir. Bu baxımdan, akademik Ramiz Mehdiyevin Polşada çapdan çıxmış əsəri Azərbaycanı Avropaya daha yaxından tanıtmaq məqsədi ilə bu yolda atılan çox mühüm bir addımdır. Şübhə yoxdur ki, Avropanın akademik dairələri və siyasi fikir nümayəndələri bu fundamental tədqiqatı Avropa ilə Azərbaycan arasında dialoqun dərinləşməsinə sanballı bir töhfə kimi dəyərləndirəcəklər.

Lətif HÜSEYNOV

hüquq elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2016.- 1 iyun.- S.4