Azərbaycan Səfəvişünaslığında
Oqtay Əfəndiyev mərhələsi
(Əvvəli ötən sayımızda)
2005-ci ildə Oqtay
Əfəndiyev "Venesiyalılar
Şah I Təhmasibin sarayında" adlı daha bir kitab
nəşr etdirib.
Bu kitabda XVI əsrdə
Azərbaycanda olmuş
italyan səyyahları
M.Membrenin və V.Alessandrinin vətənimizlə
bağlı olan məlumatları araşdırıcıların,
oxucuların nəzərinə
çatdırılır. O.Əfəndiyev
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu tərəfindən
hazırlanaraq nəşr
olunmuş 7 cildlik
"Azərbaycan tarixi"nin
Baş Redaksiya Şurasının üzvü,
həmin nəşrin
II cildinin Redaksiya Heyətinin üzvü, III
cildinin isə məsul redaktorudur. O,
1993-cü və 1995-ci illərdə
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu tərəfindən
nəşr olunmuş
"Azərbaycan tarixi"
(qədim zamanlardan XX əsrin əvvəllərinə
qədər)" adlı
kollektiv əsərlərin
başlıca müəlliflərindəndir.
O.Əfəndiyev Azərbaycan tarixinə dair xəritələrin tərtib olunması işinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. O, 1987-ci ildə
nəşr olunmuş
"Azərbaycan tarixi
coğrafiyası" adlı
əsərin (rus dilində) əsas müəlliflərindən biridir.
1994-cü ildə "Azərbaycan Ensiklopediyası"
nəşriyyatı tərəfindən
buraxılmış "Azərbaycan
tarixi xəritələri"
adlı xəritələr
toplusunda O.Əfəndiyevin
tərtib etdiyi 3 xəritə də vardır. O, yeni əsrin əvvəlində
Azərbaycanın tarixi
xəritələr toplusunun
yenidən tərtib olunması və çapa hazırlanması
işində də fəal iştirak etmişdir. 10 cildən
ibarət olan "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası"nda (1976-1987-ci illərdə nəşr olunmuşdur) da O.Əfəndiyevin elmi fəaliyyətinin nəticələri
aydın nəzərə
çarpır. Bu ensiklopedik nəşrdə
mövcud olan, Azərbaycanın XV-XVII yüzilliklər
tarixi ilə bağlı məqalələrin
əksəriyyətinin müəllifi
məhz O.Əfəndiyevdir.
Təbiətcə təvazökar insan olan O.Əfəndiyev usanmadan bildirirdi ki, "Azərbaycanın Səfəvilər dövrü
tarixinin bir çox problemlərinin daha dərindən araşdırılması zərurəti
qalmaqdadır, aktualdır". Böyük alim
elmdə inhisarçılıq
hissindən çox uzaq idi. O.Əfəndiyevin qənaətinə görə, durğunluq elmi (xüsusilə tarix elmini) tənəzzülə
aparan haldır, elmi dövriyyəyə daim yeni elmi
əsərlər, ilkin
qaynaqlar cəlb olunmalı, Azərbaycan tarixinin araşdırılmış
məsələlərinə zaman-zaman yeni tədqiqat obyekti kimi yanaşılmalıdır.
Alim belə hesab edirdi ki, yalnız
bu halda Azərbaycanın obyektiv tarixi gerçəkliklərini
anlamaq, anlatmaq və tanıtmaq mümkündür. "Əgər
dünyanın bizə
hörmət etməsini
istəyiriksə, hər
şeydən əvvəl
özümüzün öz
məmləkətimizə və
öz millətimizə
olan hörmətimizi həyatda hisslərimizlə,
mənəviyyatımızla, qısası, bütün
iş və hərəkətimizlə sübut
edək və başa düşək ki, milli mənliyi
olmayan millətlər
başqa millətlərin
ovudur". XX əsrin ulu türk öndərlərindən
olmuş M.K.Atatürkün
bu müddəaları
XXI yüzilliyin əvvəllərində
də aktuallığını
qorumaqdadır.
Öz millətinə
dərin sevgisini həyatında öz hissləri, mənəviyyatı
və gərgin elmi fəaliyyəti ilə sübut etmiş, Azərbaycanın
həqiqi müstəqilliyinə
intellektual potensialı
ilə xidmət etmiş ziyalılarımızdan
biri də O.Ə.Əfəndiyevdir. Bu məqamda
M.K.Atatürkün 1921-ci ildə
bəyan etdiyi mühüm bir müddəa yada düşür:
"Millətə əfəndilik
etmək olmaz; xidmət etmək olar. Bu millətə xidmət edən, onun əfəndisi olur". Böyük elm xadimi Azərbaycan
xalqını özəl,
əzəmətli keçmişi
ilə bağlamağa,
tariximizin Səfəvi
dövrünün böyük
uğurlarını beynəlxalq
elmi ictimaiyyətə
tanıtmağa çalışmış,
xalqın çağdaş
problemləri ilə daim maraqlanmış O.Ə.Əfəndiyev millətin
belə əfəndilərindən
idi.
Daim elmi axtarışlarda olmuş
O.Ə.Əfəndiyev fəaliyyəti
Azərbaycan hüdudları
ilə məhdudlaşmırdı. O, ölkəmizdə
və onun hüdudlarından çox
uzaqlarda (ABŞ-da, İngiltərədə, Türkiyədə,
keçmiş SSRİ-nin
bir sıra respublikalarında) keçirilmiş
elmi konqres, konfrans və simpoziumlarda maraqlı, bənzərsiz məruzələrlə
çıxış etmiş,
Azərbaycanı və
Vətən tarix elmini ləyaqətlə təmsil etmişdir. O.Ə.Əfəndiyev yalnız tədqiqat
işi ilə kifayətlənməmiş, Azərbaycan
tarixinin tədrisi sahəsində də fəallıq göstərmişdir.
O, uzun müddət ərzində Azərbaycan
Dövlət Universitetində,
ölkənin digər
ali məktəblərində
yüksək səviyyəli
ixtisas kursları aparmış, Azərbaycanın
orta əsrlər tarixinə aid maraqlı, dərin məzmunlu mühazirələr oxumuşdur.
O. Əfəndiyev dəfələrlə
Azərbaycan Dövlət
Universitetində və
Azərbaycan Pedaqoji Universitetində Dövlət
İmtahan Komissiyasına
rəhbərlik etmiş,
diplom işlərinin müdafiəsində böyük
alim olduğunu nümayiş etdirməklə
yanaşı, həssas
və qayğıkeş,
prinsipial insan olduğunu da göstərmişdir. Onun müxtəlif
vaxtlarda Türkiyə
Cümhuriyyəti universitetlərində
Azərbaycan tarixi üzrə oxuduğu mühazirələr də
diqqət və maraqla dinlənilmişdir.
O.Əfəndiyevin elmi-pedaqoji fəaliyyətinin
müəyyən qismi
(keçən əsrin
90-cı illəri) Xəzər
Universiteti ilə bağlı olmuşdur.
Alim onlarla aspirantın və dissertantın elmi rəhbəri olmuş, onların Azərbaycan tarix elminə uğurlu inteqrasiyasını təmin
etmişdir.
O.Ə.Əfəndiyevin ilk aspirantı, tarix elmləri doktoru, professor, Azərbaycanın
XV-XVI əsrlər tarixinin
mahir araşdırıcısı,
şair Şahin Fazil oğlu Fərzəlibəyli görkəmli
səfəvişünasın elmi yaradıcılığını
"Oqtay Əfəndinin
əsərlərində" adlı bənzərsiz poeziya nümunəsi ilə bu cür
ifadə etmişdir:
Nə vaxt süqut edib Ağqoyunlular?
Səfəvi dövləti yaranıb haçan?
Görən neçə məşhur
Ağqoyunlu var?
Qızılbaşdan olub neçə hökmran?
Dövlətdən dövlətə söz
aparan kim?
Əmir Div Sultanın nə olub adı?
Durmuş
xan kim
idi, Tozqoparan kim?
Təhmasib gücünü harda sınadı?
Ağzıvar Sultanın ağzı yoxdumu?
Qudurmuş Sultanı nəydi qudurdan?
Öldürən çoxdumu, ölən çoxdumu?
Görən su ucuzdu, yoxsa
qızıl qan?
Nəqbəçi nə təhər lağım atırdı?
Qoyub mancanağa atan daşı kim?
Şah Abbas nə üçün qızılbaş qırdı?
Təvaçı kim idi, qorçibaşı kim?
Neçin Lələ oldu Hüseyn bəy Lələ?
Məqamın bir başqa pilləsi yoxdu?
Harda öldürüldü
Abdal bəy Dədə?
Neçin vuruşmağa gülləsi
yoxdu?
Neçin ordubazar hərəmlə dolu?
Dürsədəf adında pəri
kim idi?
Şahın nəyi idi Halvaçı
oğlu?
Pərixan xanımın əri
kim idi?
Rumlular kim idi,
hayandaydı Rum?
Neçin türklər etdi Təbrizə hücum?
Bu qədər sualın cavabı məlum
Oqtay Əfəndinin
əsərlərində.
Nə yolla qazanır xalq istiqlalı?
Zəfər təntənəsi, cəng,
qeylü-qalı,
Kiçik bir ölkənin
böyük amalı
Oqtay Əfəndinin
əsərlərində.
Cığatay yürüşü, tatar hərbi var,
Ləzgi
çarpışması, avar
hərbi var,
Şirvan
əsgərinin zərbə
zərbi var
Oqtay Əfəndinin
əsərlərində.
Qönçə diləklərin çiçəklənməsi,
İsmayıl əzminin gerçəklənməsi,
Qızılbaş harayı, qızılbaş
səsi
Oqtay Əfəndinin
əsərlərində.
İmkansız fəryadı, imkanlı gücü,
İmkanlı qılıncı, qalxanlı gücü,
Səfəvi qüvvəsi, Osmanlı gücü
Oqtay Əfəndinin əsərlərində.
Tayfanın üçü var, beşi, onu var,
Neçə hücumların önü, sonu var,
Qızılbaş papağı, sufi donu var
Oqtay Əfəndinin əsərlərində.
Niyyətin, diləyin gerçəkləşməsi,
Sözü düz deməyin gerçəkləşməsi,
Neçə şah inamı, əfəndi sözü
Oqtay Əfəndinin əsərlərində.
Düşünürük ki, bu şeirin səkkizinci bəndinin üçüncü misrasının "Kiçilmiş ölkənin böyük amalı" şəklində təqdimatı tarixi gerçəklikləri daha doğru əks etdirərdi...
O.Ə.Əfəndiyevin gərgin, çoxcəhətli elmi, pedaqoji fəaliyyəti Azərbaycan dövləti tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. O, bir çox medallarla, "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilib. Zəhmətkeş, prinsipial alim, qayğıkeş və həssas müəllim, gözəl insan nümunəsi olan Oqtay Əbdülkərim oğlu Əfəndiyev Azərbaycan tarix elmində, səfəvişünaslığında və mənbəşünaslığında müstəsna mövqe qazanmış simadır. O, XX yüzilliyin ortalarında Azərbaycan tarix elminin müasir, yeni təkamül mərhələsinə yüksəldilməsində böyük rolu olmuş alimlərimizdəndir. Bu tarixi həqiqəti hələ keçən əsrin II yarısında bir çox elm xadimləri etiraf etmişlər.
Məsələn, ölkədə tarix elminin tanınmış təşkilatçılarından biri olmuş, akademik Ə.S.Sumbatzadə 1991-ci ildə onu "respublikanın böyük medievist alimi, öz xalqının əsl vətənpərvəri, Səfəvi dövlətçiliyinin Azərbaycana qaytarılması sahəsində elmi xidmətlər göstərmiş" şəxs kimi qiymətləndirmişdir. Beynəlxalq miqyasda da tarixçi-şərqşünaslar bu obyektiv gerçəkliklə hesablaşmaqdadırlar.
O.Əfəndiyev XXI yüzilliyin əvvəllərində siyasi müstəqillik yolunda olan Azərbaycan Respublikasında tarix elminin başlıca vəzifələrini anlamış və bu vəzifələri yeni tarixçilər nəslinə anlatmış tədqiqatçılarımızdan olmuşdur. Oqtay Əfəndiyevin dərin mənalı alim ömrünün başlıca mərhələləri beləcə Azərbaycan xalqının, Vətən tarix elminin qədim və çağdaş tarixi ilə üzvi şəkildə bağlıdır. Bütün ziddiyyətlərinə baxmayaraq, həmin tarix daim istiqlalına doğru yönəlmiş və nəhayətdə onu yenidən tapmışdır. Müasir tariximizin, tarix elminin, o cümlədən, onun ayrılmaz üzvü olan O.Əfəndiyevin elmi yaradıcılığının ən böyük əsəri yaratdığı, yarada bildiyi Azadlıq, milli müstəqillik ideyalarıdır, istiqlalımızdır. "Xalqın düşüncəsində Azərbaycan məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə fikir və əməl şəklində təcəssüm ediyor. İstiqlal xaricində onun üçün bir Azərbaycana yoxdur".
O.Ə.Əfəndiyev keçən əsrin 50-ci illərindən milli istiqlal yoluna yönəlmiş fikir və əməlin ən parlaq daşıyıcılarından, təbliğatçılarından olmuşdur. O, çağdaş Azərbaycan dövlətinin dünya dövlətləri sırasında fəal subyekt kimi təşəkkül tapacağına inam hissi ilə yaşamışdır. Səfəvi dövrünün əzəmətini daim xatırladan O.Ə.Əfəndiyev əmin idi ki, Azərbaycan istiqlalının gücü, potensiyası doğurduğundan çox, hələ doğuracaqlarındadır. Yorulmadan çalışmış, hər ilin payızında "1501-ci il" tarixinin - Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranışı məqamının, Şah İsmayıl Xətainin təvəllüd tarixinin ölkə miqyasında qeyd olunmasına can atmış O.Əfəndiyev əzm və ehtirasla fəaliyyət göstərmiş vətənpərvər alim nümunəsidir.
O, Azərbaycanda Səfəvişünaslığın banisidir. O.Ə.Əfəndiyev xalqın yaddaşında Vətən medievistikasının bu sahəsinin yaranması, təşəkkülü və inkişafı mərhələsində müstəsna rol oynamış elm xadimi kimi qalacaq.
Xeyirbəy QASIMOV
AMEA
A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi
işçisi, tarix
üzrə elmlər doktoru
525-ci qəzet.- 2016.- 8 iyun.- S.4.