Bir dünyalıq ədəbiyyat söhbəti, yaxud esselərdən ibarət roman

Müasir Azərbaycan elmi-ədəbi və ictimai fikrinin görkəmli yazıçı və dilçi-folklorçu-tənqidçi kimi qəbul etdiyi alim Kamal Abdullanın “Düma ilə Coys arasında” adı ilə təqdim etdiyi yeni kitabı bir çox cəhətdən ciddi maraq doğurur.

İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan oxucusunun mütləq əksəriyyətinin kifayət qədər tanıdığı, mütaliə etdiyi, daha çox filmlərinə baxdığı Ata Düma ilə müqayisədə demək olar ki, haqqında daha çox mütəxəssislərin məlumatı olan Ceyms Coys arasında özünəməxsus yeni ədəbiyyat düşüncəsi təqdim etmək çağırışları Kamal Abdullanın ölkəmizdə milli yaradıcılıq təfəkkürünün dünya ədəbi prosesi müstəvisində inkişaf etdirilməsi, dəyərləndirilməsi istiqamətində atdığı mühüm addım kimi ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Hər şeydən əvvəl, Kamal Abdullanın “özü üçün icad etdiyi” Düma ilə Coys arasındakı ədəbiyyat yolunun müəyyən edilməsi, əslində, müasir elmi və ədəbi fikir üçün son dərəcə yeni və zəruri olan nəzəri qənaətdir. Kamal Abdullanın essevari şəkildə müəyyənləşdirib bəyan etdiyi “bir ayağı bu dünyanın torpağında” olub, asan şəkildə qavranılan sərgüzəştlərdən ibarət olan Düma ədəbiyyatı və “plyajda oxuna bilməyən”, “paralel dünyalarda da özünə yer eləyə bilən” mürəkkəb Coys ədəbiyyat yolu haqqındakı qənaətləri bir tərəfdən qlobal mənada kənardan baxanda kifayət qədər çətin görünən bədii yaradıcılıq dünyasına aydınlıq gətirir, digər tərəfdən isə ədəbiyyatda milli və ya fərdi özünəməxsusluğun zəruriliyini diqqət mərkəzinə çəkir. Hər iki mənada dünya ədəbiyyatına və ümumiyyətlə, ədəbi prosesə bu cür elmi və ədəbi cəhətdən aydın, konkret və ümumiləşdirilmiş baxışın meydana qoyulması xidmətdir. Və bu, yüksək səviyyədə hazırlıq, geniş dünyagörüş, aktiv mütaliə tələb edən belə dərin elmi-nəzəri, ədəbi-ictimai əhəmiyyətə malik ümumiləşdirici qənaətlərin müəllifinin təmsil etdiyi xalqın ədəbiyyatının, ən azı özünün yaratdığı ədəbiyyatın harada olduğunu, hansı istiqamətdə inkişaf etdiyini, orijinallığı dərindən hiss etməsi, dəyərləndirib qiymətləndirməsi baxımından da əhəmiyyətlidir. Həm də, fikrimizcə, böyük ədəbiyyata təkcə bələd olmaqda yox, eyni zamanda, sözün ən yaxşı və ciddi mənasında daxili tələbatdan gələn iddiaçılardan biri olmadan “Düma ilə Coys arasında”kı ədəbiyyat yolçuluğunda özünün məsuliyyətli cığırını düşünüb-daşınmaq mümkün olmazdı.

Kamal Abdullanı dünyaya çıxaran “Yarımçıq əlyazma” romanının beynəlxalq aləmdə ciddi və fərqli bir nəsr hadisəsi kimi qarşılanması, ölkə ədəbi mühitində yeni ədəbi cərəyanın, postmodernizmin təzahür etməsi səviyyəsində əks-səda tapması onun yaradıcısının “Düma və ya Coys yolu” ilə deyil, məhz Düma ilə Coys arasındakı öz yolunu qətiləşdirib daha inamla irəli getməsi üçün zəruridir. Bu özünəməxsusluğun ən mühüm xüsusiyyətlərini Avropa postmodernist ədəbiyyatının əsas yaradıcılarından olmuş görkəmli italyan yazıçısı Umberto Eko Kamal Abdulla ilə ilk və son görüşündə aşağıdakı şəkildə nəzərə çarpdırmışdır: “Coys sizdən də çətin yazır... Sizin roman cəlbedicidir (italyanca avvintacente), amma onu plyajda oxumaq olmaz”. Deməli, müqayisənin necə olmasından asılı olmayaraq Kamal Abdulla Dümadan çətin, Coysdan asan oxunan cəlbedici ədəbiyyatın (bədii mətnin) yaradıcılarındandır. Fikrimizcə, onun Dümadan çətin oxunan əsərlərinin cəlbedici olmasında isə yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan bədiiliklə elmiliyin paralelliyi və üzvi sintezidir. Bizə görə mətn yazıçı Kamal Abdullanın niqabı, mahiyyət isə gerçəkliyidir. “Düma ilə Coys arasında” ədəbi esselərdə ifadə olunmuş aşağıdakı fikir, ümumiyyətlə, ədəbiyyata, daha çox isə fərdi özünəməxsusluğa malik olan, yaradıcılıq fərdiliyini nəinki qoruyub saxlamaq, daha da inkişaf etdirib dərinləşdirmək marağında (iddiasında) olan yazıçı üçün, bu mənada hətta Kamal Abdullanın özü üçün də düşündürücü və qiymətli paroldur: “Müəllif öz qəhrəmanına onun yaşadığı yox, yaşaya biləcəyi həyatın bir qırığını, bəzən də bir kəsiyini, ya da bütövünü göstərir. Müqayisə edilən hissələr, yəni, yaşanan həyatla yaşana biləcək həyat arasındakı fərq mənəvi baxımdan o qədər böyük alınır ki, burada yerinə yetməmiş arzular, ümidlər və puç olmuş xəyallar xam torpaqlar kimi şumlanır. Beləliklə, əsərin öz-özlüyündə, bəzən də əsas süjetdən aralı duran məxsusi arxeoloji dərinlik yaranır. Buradan katarsisə də (!), yenidən intibaha da (!), günah hissini yaşamağa da, əzabçəkmə çalarlarının yeni təsvirlərinə də əvvəlcədən tanış olmayan, elə onun üçün də xüsusi maraq doğuran cığırlar, lağımlar açılır”.

Kamal Abdullanın “Düma ilə Coys arasında”kı böyük ədəbiyyat haqqında düşünərkən gəldiyi bu qənaət də yaradıcı şəxsiyyətin diqqətindən kənarda qala bilməyəcək ana prinsiplərin ifadəsidir:

“...Əsər qəhrəmanlarının xəyal və arzularının, həyata keçirmək istədikləri niyyət və düşüncələrin, əslində, yaşanmamış həyatın ilğımıdır... Yaşanmamış, amma yaşaya biləcəyi həyatın ilğımı onun üçün bir nəfəscikdir”.

Kamal Abdulla həm dünya ədəbiyyatında, həm Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində, müasir ədəbi prosesdə, tamamilə yeni və orijinal fikirlər, mülahizələr, qənaətlər aşkar etməklə, dərin ümumiləşdirmələr aparmaqla böyük ədəbiyyat karvanının hara çəkib apardığını, harada təmkin və ya əksinə, sürət götürmək lazım olduğunu aydın surətdə görmək və göstərmək imkanlarına malikdir. Esse janrının tələbinə uyğun olaraq yığcam şəkildə ifadə edilən bu tip qənaətlərdən hər biri miqyasına və səviyyəsinə görə ayrıca tədqiqatın, geniş araşdırmaların mövzusu ola bilər: “Prometeyi niyə unuda bilmirik sualının cavabı onun odu sadəcə götürüb insanlara gətirməsi deyil. Bu yolda nələr çəkəcəyini bilən birinin hərəkətidir. Gələcəyindən (Zevsin qəzəblənməsindən, Qaf dağına zəncirlənəcəyindən - K.A.) qorxmayan birinin addımıdır”. Yaxud antik yunan fəlsəfəsinin yaradıcılarından olan Sokratın ölüm cəzası qabağı arvadı ilə olan dialoqunu bu böyük dühanın uca müdrikliyinin dəqiq ifadəsi kimi oxucuya təqdim etmək onu sanki yenidən kəşf etməyə imkan yaradır: “Sokrata ölüm cəzası kəsilərkən arvadı ah-nalə qoparır, acı fəryadı ilə afinalı hakimlərin qəlbini yumşaltmağa çalışır, elə hey “ərim günahsızdır” - deyib ağlayıb sızlayır. Bunu eşidən Sokrat həmişəki kimi təmkinini pozmadan deyir:

- Ağılsız qadın! Bəs sən istərdin ki, ərin günahkar kimi ölümə məhkum edilsin?!”

Və yaxud da “Düma ilə Coys arasında” kitabında ayrıca fəsildə ifadə olunan “Don Kixotun ölümü” essesindəki aşağıdakı fikirlər haqqında bir kitabxanalıq qədər əsərlər yazılan bu dahiyanə romanın bədii sonluğuna dair orijinal mülahizələrdir: “Elə bil, Don Kixot deyil, Servantes ölürdü. Elə bil, Servantes öz sevimli qəhrəmanı üçün deyil, özü üçün epitafiya yazırdı. Və əslində, Don Kixot ölmürdü, o, yenidən dirilirdi... Don Kixot meşədən, mağaradan, alaçıqdan çıxa bildi, özünə məkan kimi isə nəhayətsizliyi seçdi”.

Elmdə də, ədəbiyyatda da “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarını fərqli yöndən təqdim edən Kamal Abdulla məsələyə “Düma ilə Coys arasında” yenidən baxarkən indiyəqədərki fikirlərini, ümumiləşmiş qənaətlərini daha da dərinləşdirib inkişaf etdirən mühüm nəticələrə gəlib çıxır. Ədəbi esselərin ən müxtəlif mətnlərində Kamal Abdullanın “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları və qəhrəmanları haqqındakı mülahizələri Azərbaycan qorqudşünaslığına daha yeni və qiymətli əlavələrdir.

“Düma ilə Coys arasında” böyük ədəbiyyatın yerini müəyyən edərkən Kamal Abdullanın fərqli epoxada yaşamış Azərbaycan ədəbiyyatının qüdrətli yaradıcılarından olan Məhəmməd Füzuliyə aid mülahizələri, ümumən, füzulişünaslıqda təzə səhifələrdir. Bu yeniliyin mahiyyətini təsvir etməkdənsə Kamal Abdullanın həmin mövzudakı öz sözlərinin ana xətlərini olduğu kimi köçürüb olduğu kimi təqdim etməyi daha məqsədəuyğun hesab edirəm: “Hər şair özünün bir, ya iki misrasının içində olar. Yerdə qalan, necə dəyərlər, təfərrüatdır. Füzuli “Şəbi-hicran, yanar canım...” kimi hətta amansız odlu fəryadın, yaxud pıçıltının içində deyil. O, qəm şairi deyil! Kədər, sitəm, biçarəlik şairi deyil... Bəs əsl Füzuli haradadır?... Məcnun doğularkən şair onun adından ilahiyə üz tutub belə söyləyir:

Olmuşdu zəbani-hali guya,

Söylərdi ki, ey cəfaçı dünya,

Bildim qəmini sənin ki, çoxdur,

Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur.

Gəldim qəminin olam hərifi,

Gəl imtahan eylə mən zəifi.

...Həm ver mənə qəm yemək kəmali,

Həm aləmi eylə qəmdən xali.

Füzuli özünün bütün böyüklüyü ilə bu misraların içindədi. Budur, Füzulinin əndəruni (gizlini - İ.H.). Bu misralarda qəm yoxdur, bir çılğınlıq və bir nikbinlik var. Dəlisov bir inam var ki, ona ilahidən təmənna etdiyi, istədiyi qüvvə verilsə, o, bütün aləmi çəkib qəmdən azad edəcəkdir”.

Ümumiyyətlə, ədəbi esselərdə Məhəmməd Füzuli haqqındakı fikirlər Kamal Abdullanın yaradıcılığının yeni səhifələridir. Bədii mətnlə, yəni, Füzuli sənəti ilə yanaşı da dərindən bələd olan Kamal Abdullanın böyük bəşəri əzabkeşliyinə görə Məhəmməd Füzulini “poeziyanın İsa peyğəmbəri” adlandırması füzulişünaslıq elminin məhz yeni tarixi epoxadakı qənaəti kimi meydana çıxa bilən təyinatdır. Füzulinin zamana sığmaması haqqındakı fikirləri də Kamal Abdullanın mülahizələrinin orijinallığını nümayiş etdirir. Əlbəttə, digər yanaşmalarında olduğu kimi, Füzuliyə münasibətində də Kamal Abdulla nə qədər elmi yöndən diqqəti cəlb etsə də, heç də az olmayan dərəcədə yazıçı fəhmi ilə də məsələnin mahiyyətinin açılmasına xidmət edir. Böyük alman filosofu Hötenin Şekspirin Hamleti haqqındakı fikirləri ilə Füzuli və zaman məsələsinin müqayisəsindəki obrazlı düşüncələrində elmlə birlikdə bədii dərkin də özünəməxsus payı vardır: “Höte deyirdi ki, Hamlet zəmanəsinə sığmır. Çünki o, billur vazaya əkilən palıd ağacı kimidir. Billur vaz isə zəmanədi. Hötenin metamarfozasına görə, vaxt gələcək, palıd ağacı böyüyüb vazanı dağıdıb parçalayacaq. Deməli, diqqəti palıd ağacına yox, zəmanəyə vermək lazımdır. Füzulinin zəmanəsi belə bir billur vaz ola bilərmi?”

Suala verilən cavabda sənətkar, zaman və müasirlik məsələləri dəqiqliklə öz əksini tapmışdır. Esselərə səpələnmiş Füzuli notları sanki “Yarımçıq əlyazma” romanındakı Şah İsmayıl Xətai dövrünün unudulmuş fəsilləridir. Ədəbi esselərdəki Füzuli motivləri “Yarımçıq əlyazma”nı tamamlayan əhvalatlardır. Bununla Kamal Abdulla Səfəvi hakimiyyəti dövrünün siyasi həyatı ilə yanaşı, mənəvi aləmini də canlandırır və epoxanın bütöv mənzərəsinin möhtəşəm rəsmini çəkir. Beləliklə, həm də müəllifin bundan əvvəl Füzuli sənəti ilə bağlı “Ada sahibi” adlı esse-tədqiqatı ilə başlanan araşdırmalar daha da dərinləşir.

Ümumiyyətlə, Kamal Abdulla Azərbaycan elmində və ədəbiyyatında intellektual mətnin əsas yaradıcılarından biri kimi qəbul olunur. Məsələyə bədii yaradıcılıq tərəfdən baxsaq istedad, elmi cəhətdən yanaşsaq isə idrak Kamal Abdulla intellektuallığının ana xətləri kimi canlanar. Kamal Abdullada elmilik və bədiilik o qədər vəhdətdədir ki, burada paralellik nəzərə çarpmır. O, təmkinli bir lokomotiv kimi paralel dəmiryol xətlərinin üzərində ədəbi-ictimai və elmi fikri irəliyə apara bilir. Kamal Abdullanın simasında, Xalq şairi Məmməd Arazın bir şeirində deyildiyi kimi, artıq qoşa dəmir yolu bir ömür yoluna çevrilmişdir.

Kamal Abdullanın esselərində ədəbiyyat nəzəriyyəsi məsələləri haqqındakı fikirlərdə də elmilik və bədilik vahid cəbhədən çıxış edir. Hətta dərindən diqqət yetirsək, Kamal Abdullanın ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid tərifsayağı mülahizələri obrazlı elmi tezislərdən yoğrulmuşdur. Elmi meyarların dəqiqliyi və obrazlı ifadə tərzi bir yerdə yazıçılıq olmadan mümkün deyildir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid olan qafiyə, misra, roman, povest kimi anlayışların təriflərində Kamal Abdullanın yazıçı tərəfini fərqli cəhət kimi qiymətləndirmək lazımdır. Elmi baxışları ifadə etməkdə tədqiqatçı qənaətinin olması sadə bir gerçəklik, obrazlı ifadə üsulu isə fərqli bir bütövlükdür. “Düma ilə Coys arasında”kı kitabından bir daha görünür ki: akademik Kamal Abdulla yazıçı Kamal Abdulla ilə birlikdə fərqli və güclüdür. Bədii yaradıcılığında o, ədəbiyyat ağırlıqlı tədqiqatçıdır. “Yarımçıq əlyazma”da olduğu kimi, “Düma ilə Coys arasında”kı ədəbi esselərində də Kamal Abdullanın harada elm adamı, harada yazıçı olduğunu ayırmaq çətindir. “Birun - əndərun oyunları” essesində həyat materialının təqdimatı ədəbiyyat hadisəsi, mahiyyətin qiymətləndirilməsi isə elmi baxışların ifadəsidir. Hətta fəlsəfi mahiyyətə malik olan birun (aşkarlıq) və əndərun (mübhəmlik) Kamal Abdullanın təqdimatında bədii obraz səviyyəsinə qaldırılmışdır. Bu mənada, essedə Birun və Əndərun ictimai məzmunlu bədii obrazlar kimi cəlbedici görünürlər. İctimai-fəlsəfi anlayışları bədii obraz səviyyəsinə qaldırmağı bacarmaq müdrikliyin göstəricisidir. Bu mənada və bütün digər mənalarda Kamal Abdulla ömrünün və ədəbi-elmi və ictimai fəaliyyətinin müdriklik çağını yaşayır.

Müasir ədəbi prosesin çağırışlarından və qayğılarından, gərginliklərindən bəhs edəndə də nə qədər çətin olsa da Kamal Abdulla mühitin səthində qalmır, fövqində dayanmağa çalışaraq mahiyyəti açmaqla bərabər, həm də çıxış yolu göstərmək funksiyalarını da həyata keçirməyə ciddi surətdə səy göstərir. Ədəbi mühitin bir neçə problemi, xüsusən “literaturşina” baxışlı, kənd ədəbiyyatı və şəhər ədəbiyyatına münasibət məsələsi indiyədək Kamal Abdullanın esselərində olduğu səviyyədə elmi-ədəbi fikirdə açıq və geniş həllini, əksini tapmamışdır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatı və elmi mühitinin “kulisindən” alınıb gizlindən, əndərundan çıxarılaraq elmi fikrin təmiz havasına gətirilmiş mətləblərdir. Bu mənada Kamal Abdulla Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində “literaturşina” hərəkatının ilk tədqiqatçısı kimi çıxış edir və ədəbi prosesə mane olan, sədd çəkən, buxov olan həmin baxışları aydın məntiqlə şərh edib ümumiləşdirir. Bu məqamda Kamal Abdullanın elm adamı və ya yazıçı kimi narahatlığı elmi-ədəbi mühitin qayğıları ilə üst-üstə düşür.

Kamal Abdulla “literaturşina”ya münasibətində müəyyən bir ideologiyanın bu axına arxa duraraq mühitdə böyük ədəbiyyatı yox, süni qarşıdurmaları körükləndirildiyini yaxşı görür və həmin dalğaya qarşı barışmaz mövqeyini elmi şəkildə ifadə edir. Kamal müəllimin “literaturşina”ya baxışı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq mühitində bu axına hələ ki birinci geniş və sistemli elmi münasibətdir ki, bu, “Düma ilə Coys arasında” kitabında təzahür edir. Kamal Abdulla “literaturşina”nın mahiyyətini açır və ona münasibətini aşağıdakı kimi mənalandırır:

“Literaturşina” deyərkən ilk növbədə “ədəbiyyatdangəlmə” nəzərdə tutulur. ...Bu kimi süni anlayışlar Sovet dövründə litinstitut adlı ədəbi təhsil ocağı vardı, orada istehsal edilirdi. ...”Literaturşina”nı həyatdangəlmə hal ilə qarşılaşdırırdılar. Yəni, bir yazıçı həyatın içindən gəlir ədəbiyyata, başqa yazıçı isə həyatdan gəlmir, ədəbiyyatdan gəlir... Kimlərinsə yarlıq vurduqları yazıçılar guya kitab oxuya-oxuya yazıçı olublar. Onlar həyatı bilmirlər.

...İndi mən də belə bir sual edirəm. Kitabsız, kitaba söykənmədən ədəbiyyata gəlmək və ədəbiyyatın içində olmaq mümkünmüdür? Ağıllı adamlar, əlbəttə ki, deyəcək mümkün deyil. Haradan baxırsan ədəbiyyatın yolu kitab yoludur... Hər oxucunun özünün “giriş-çıxış zolağı” var. ...Mən imkan daxilində bu iki xətti birləşdirməyə çalışdım”.

Kamal Abdullanın müasir ədəbi prosesdə ədəbi tənqidin rolu və tənqidçi nəsilləri haqqındakı mülahizələri böyük bir epoxanın mənzərəsini əks etdirir. Tənqidçilərin təsnifatında yalnız danışan “sokratiklər”, daha çox yazan və həm danışıb həm də yazan tənqidçi nəsilləri bölgüsü konkret bəlli adlarla ifadə olunduğu üçün düşündürücü görünür. Romanların janrdaxili bölgüsünə baxışda da Kamal Abdulla orijinallıq göstərir: “Romanlarla bağlı təsəvvürlərimizi bir az da genişləndirək. Siz “qaşqabaqlı roman” təsəvvür edə bilirsinizmi? Bəs mülayim roman necə? Hardasa “Kədərli roman” deyə bilərik. “Nikbin roman” da leksikonumuza daxil olub. ...Məncə “Don Kixot” təəccüblü romandır. “Hərb və sülh” yorğun romandır. “Qətl günü” qaşqabaqlı romandır. “Dəli Kür” qəzəbli romandır. “Saçlı”nı mən təmkinli roman kimi təsəvvür edirəm”. Doğrudur, bu təsnifat roman janrının elmi təsnifatı deyildir, lakin romanı janr kimi yenidən öyrənmək üçün bələdçi sayıla bilər. Eyni sözləri “Düma ilə Coys arasında” kitabında ricətdən və onun formalarından istifadədə də görmək mümkündür. Kamal Abdullanın esselərində ənənəvi lirik ricətlərlə yanaşı labirinli ricət, düşündürücü ricət, adi ricət, fonetik ricət, hətta ricətin sonu kimi bədii haşiyələrdən yerli-yerində istifadə olunur. Bu ricətlərdə yalnız ədəbiyyat materialı deyil, həm də elmi mətləblər öz əksini tapır. Beləliklə, əsasən, bədii yaradıcılıq üçün səciyyəvi olan ricət müəyyən mənada elmi mətn üçün də uyğunlaşdırılır. Bütün bunlar “Düma ilə Coys arasında” esselərinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri, üslub zənginliyi kimi meydana çıxır, geniş mənada isə bədii yaradıcılıq dünyası haqqında elmi söhbət açmağa imkan yaradır.

“Düma ilə Coys arasında” hər bölmənin fəsil adlandırılması təsadüfi olmayıb, əvvəla, hər bölmənin tutumlu elmi-ədəbi yükə malik olduğunu, ikincisi isə fəsillər arasındakı daxili bağlılığı, əlaqəni ifadə edir. Ümumiyyətlə, təqdim olunan ədəbi esselər silsiləsi bir-birini tamamlayan fəsillərin qarşılıqlı əlaqəsi əsasında formalaşmış bütöv bir tamın təzahüründən ibarətdir. Kamal Abdullanın böyük ədəbiyyatda və ədəbi düşüncənin işığında cəmiyyətin inkişafı prosesində “Düma ilə Coys arasında” müşahidə etdiyi, yaxud da görmək istədiyi nə varsa, hamısı bütün ana xətləri və təfərrüatları ilə birlikdə esselərdə əhatə olunmuşdur. Hətta demək olar ki, hər biri həm də müstəqil əsər kimi səslənən esselərin əksəriyyətində eyni süjetin davamını və inkişafını, ən müxtəlif təzahürlərini görmək mümkündür. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına müxtəlif esselərdə təkrar-təkrar qayıdış hər dəfə mətnlə əlaqədar yeni bir məsələnin şərhinə xidmət edir. Məhəmməd Füzuliyə istinad edilən misralar, notlar nəinki Kamal Abdullanın ideyalarını, hətta postmodernist fikirlərini də hərəkətə gətirməkdə fəal iştirak edir. Bütünlükdə “Düma ilə Coys arasında” kitabı esselərdən ibarət yeni tipli roman kimi böyük bir epoxanın ədəbi-ictimai fikrinin geniş mənzərəsini canlandırır.

Böyük italyan yazıçısı Umberto Ekonu isə “Düma ilə Coys arasında” kitabının əsas qəhrəmanlarından biri hesab etmək olar. Bu, demək olar ki, əksər fəsillərdə haqqında ən çox söz açılan, xatırlanan, istinad edilən ədəbi obraz səviyyəsinə qaldırılmış şəxsiyyətdir. Kamal Abdullanın dünya şöhrətli yazıçı Umberto Eko ilə ilk və son görüşünün təfərrüatları və ustad adlandırdığı görkəmli ədəbiyyat xadimi ilə Azərbaycan yazıçısının ədəbiyyat söhbətləri “Düma ilə Coys arasında”kı esselərin əsas mahiyyətini ifadə edir. Əslində, müasir Avropa postmodernizminin atası Umberto Ekonun yaradıcılığı “Düma ilə Coys arasında”kı fərqli ədəbiyyatın ən bariz nümunəsidir. Hətta Kamal Abdullanı Umberto Ekoya bənzədənlər də Azərbaycan yazıçısının yaradıcılığında postmodernizmi əsas kimi qəbul edərək belə bir qənaətə gəlmişlər. Lakin fikrimizcə, postmodernizm bu yazıçılar arasındakı ümumi faktordur. Kamal Abdullanın da esselərinin birində etiraf etdiyi kimi, postmodernizmin müxtəlif istiqamətləri, təzahürləri vardır. Bütövlükdə Azərbaycan postmodernizmi Qərbin eyni adlı ədəbi cərəyanının tam bənzəri deyildir. Azərbaycan postmodernizmi bu ədəbi cərəyanın ümumi cəhətləri ilə yanaşı, milli xüsusiyyətləri ilə təzahür edir. Bununla belə, esselərdən hiss etdim ki, Kamal Abdulla postmodernizmin ölkəmizdə əsas simalarından biri, birincisi olması faktına bir qədər ehtiyatlı yanaşır. Bəlkə də hər hansı bir yazıçının, o cümlədən də Kamal Abdullanın da özü haqqında nəyi isə elan etməsi etik cəhətdən yaxşı səslənməz. Kamal Abdullanın postmodernizm sahəsindəki fəaliyyətinə məsafəli yanaşması da yalnız sırf etika məsələsidir. Əslində isə Kamal Abdulla Azərbaycan ədəbiyyatında postmodernizm ədəbi cərəyanının əsas yaradıcısıdır. Bu axını Azərbaycan ədəbi fikrinə gətirməklə ölkə ədəbiyyatında postmodernizmi ədəbi cərəyan səviyyəsinə qaldırmaqda aktiv iştirak etmək, aparıcı mövqe tutmaq nə qədər yaxın anlayışlar olsa da, eyni mənanı ifadə etmir. Hər hansı bir ədəbi axının, bu xüsusda postmodernizmin Azərbaycanda ədəbi cərəyana çevrilməsi, ədəbi cərəyan səviyyəsinə qalxması üçün ilk növbədə bu istiqamətdə ardıcıl olaraq fəaliyyət göstərən, inkişafda olan bir yazıçının olması mühüm şərtlərdən biridir. Kamal Abdulla artıq 20 ildən çoxdur ki, ölkəmizdə postmodernist ədəbiyyatın yaradılması yollarında dayanıqlı şəkildə yaradıcılıq yolunu uğurla davam etdirir. Sağdan-soldan müxtəlif münasibətlərlə üzləşməsinə baxmayaraq, bu sahədəki yolundan dönməyən, ədəbi prosesin əks-sədasına daha sanballı əsərlərlə reaksiya verən Kamal Abdullanın yaradıcılığı Azərbaycanda postmodernizmin oturuşmuş bir sisteminin formalaşması ilə nəticələnmişdir. Bundan başqa, müstəqillik dövrünün konkret tarixi şəraitində Kamal Abdulla ilə sənət cəbhəsi baxımından həmrəy olan, özü üçün bu yolu seçib müəyyənləşdirən, ayrı-ayrı janrlar üzrə davam etdirən yaradıcı qüvvələrin meydana çıxması Azərbaycan ədəbiyyatında postmodernizm ədəbi cərəyanının de-fakto yaranması ilə nəticələnmişdir. Postmodernizmə münasibətin fərqli olmasından asılı olmayaraq, bu - artıq faktdır. Bu işdə, yəni postmodernizmin ədəbi cərəyan kimi formalaşmasında Kamal Abdullanın “baniyi-kar” olması da inkaredilməz həqiqətdir. Bununla belə, Azərbaycan postmodernizmi Avropa postmodernizm cərəyanının eynisi olmadığı kimi, fərqli yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə malik olan “ədəbiyyat monarxı” Umberto Eko ilə Kamal Abdullanın əsərləri də yalnız üslub, yanaşma tərzi etibarilə oxşar, bənzər yazıçılar ola bilərlər. Umberto Ekonun yaradıcılığında müasir dövrün postmodernist dərki və təqdimi üstünlük təşkil edirsə, Kamal Abdullanın əsərlərindəki mifologiya və tarixi baxışın aparıcılığı həmin fərqli xüsusiyyətləri aydın şəkildə əks etdirir. Fikrimizcə, Umberto Eko kimi böyük bir yazıçı da Kamal Abdullanın yaradıcılığına, sadəcə, onun postmodernist yazıçı olmasına görə deyil, fərdi özünəməxsusluğa malik fərqli yazıçı olduğu üçün xüsusi diqqət yetirmiş və yüksək qiymət vermişdir.

Şübhəsiz ki, “Düma ilə Coys arasında”kı esselərdə təqdim olunan süjetlər və söhbətlər daha sistemli tədqiqatların və dəyərləndirmələrin mövzusuna çevriləcəkdir. Kamal Abdulla da Umberto Eko ilə iki saat davam edən görüşü bütün fəlsəfəsi ilə “bir dünya söhbət” səviyyəsində təqdim edir. Bu bir dünyalıq söhbətin mənası və dəyəri “Düma ilə Coys arasında” kitabının “Darıxan adamlar” fəslində təsirli bir hadisənin təsviri ilə aşağıdakı kimi ifadə olunur: “Umberto Ekonun İtaliya üçün, italyan mədəniyyəti üçün, sadə insanlar üçün kim olduğunu təsəvvür etmək qürurvericidir. Sandro Teti otelə qayıdarkən taksidə sürücüyə bir az əvvəl Umberto Ekonun evində onun qonağı olduğumuzu söylədi... Otelə çatıb maşından düşəndə sürücü bizdən pul almaq istəmədi. Axırda güclə maşının pulunu verdik. Mən diqqətlə baxıb gördüm ki, sürücü Umberto Ekonun qonağı üçün bunu ürəkdən edir”.

Bütövlükdə, Kamal Abdullanın “Düma ilə Coys arasında” ədəbi esselər kitabı düşündürücü, əhəmiyyətli və müasirlik ruhu ilə yadda qalan bir dünyalıq ədəbiyyat söhbəti üçün zəngin material verir, sistemli bir roman təəssüratı yaradır, böyük ədəbiyyat adoğru geniş yol açır. Kitab təkcə ədəbiyyatçılar üçün yox, ümumiyyətlə, mədəniyyətşünaslıq üçün maraqlı və faydalı olacaqdır - deyə düşünürəm.

30 may 2016-cı il

İsa Həbibbəyli

525-ci qəzet.- 2016.- 11 iyun.- S.10-11