“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

(Əvvəli 4 iyun sayımızda)

Cəmaət köməkligi

Yüz il fəzləsilə üstümüzdə dəvam edən rus təhkimi bizim hər bir tərəfimizə mane olan kimi dövlət və vətən volunda işləmək, mənfəətli ictimai təşəbbüsatda bulunmaq və bu növ işlərə adət etmək həvəsimizi dəxi qəlbimizdən bilküllüyyə şalıb məhv etmişdi.

Rusiya millətləri içində ögey oğul məqamında tutulan və bu ögeyligin bütün-bütünə acılıqlarına təhəmmül edən bir millətdə dövlətli və içtimai işlərə qarışmaq həvəsi olardımı? Rus hökumətindən əlavə rus cəmaətinin özü də bizlərə öylə bir həqarət gözüylə baxmaqda idi ki, bizim onlarla bərabər ümumvətən mənafeyi yolunda işləməgə heç bir meylimiz ola bilməzdi. Doğrudur, özümüz “lütfən” həvalə edilən alçaq məmuriyyətləri sadiq təbəə olduğumuza görə kəmali-sədaqət ilə ifa edirdik, amma qalan ictimai və dövləti işlərdə kənarda durub bu yolda işləyən ruslara və sairələrinə biganələr kimi kənardan tamaşaçı surətində qalırdıq.

Bunun nəticəsi idi ki, biz Azərbaycan islamları vətən yolunda işləmək, camaət işinə girişmək, dövləti işlərdə iştirak etmək kimi təşəbbüsatdan kənar durub, bu yolda lazım olan tərbiyə, tərəqqi və təcrübədən məhrum qaldıq.

Amma bu gün biz bu cürə dövləti və ictimai işlərə girişməgə məcburuq. Bu cürə işlərə kənardan baxmağa və biganə qalmağa həqqımız yoxdur, çünki biz daha özgə vətənin ögey oğlu degilik. Öz vətənimizin doğma oğluyuq. Vətən də bizimdir, hökumət də bizimdir, cəmaət də bizimdir. Bugündən böylə hər bir əmri məhz hökumətin boynuna atmaq, “hökumət özü bilər” demək, hökuməti təkbaşına buraxmaq, hökumətə əldən gələn köməgi etməmək mənafeimilliyyə və istiqlaliyyətimizin və həm da şan və şərəfimizin təmin və təyidi yolunda işləməmək, müstəqil yaşamaq iddiasında olan millət üçün günahdır. Böylə günah ki, onun cəzası istiqlal və istiqbaldan məhrum olmaq dərəcəsində ağır və ağırlığı qədər də şayani-yas və kədərdir.

Burasını unutmamalıdır ki, hökumətimiz cavandır, siyasiyyat cahandidəsi degildir, dövlət idarəsi işlərində təcrübəsi azdır. Bununla böylə üzərinə həvalə edilmiş olan dövlət yükü baxüsus bu zəmanədə düşmənlər hüçumu qarşısında dedikcə ağırdır. Bu ağır yükü cavan hökumətimiz degil, təcrübə qüvvəsi ilə bəlkə millətimizə məxsus olan və ulu türk babalarımızdan bizə irs qalan hakimiyyət və səltənət hissimizin rəhbərliyi ilə çəkə biləcəkdir.

Doğrudur, bu yolda hökumətimizin daha müəyyən köməgi vardır ki, o da içimizdən seçdigimiz parlamandır. Lakin parlamanımızın köməkligi dəlil və bələd olmaq, hökumətə yol göstərməkdən ibarət ola bilər, yəni ağır yüklə yüklənmiş olan hökuməti dağa-daşa, dərəyə, təpəyə salmayıb, rast və rahat bir yol ilə apara bilər. Bu isə hökumətin yolunu rahlandırarsa da yükünün yüngüllügünə təfavüt etməz. Bu yükü ancaq və ancaq camaət köməgi, xəlq hümməti bir dərəcəyə qədər yüngülləşdirə bilər. Bu öylə olan surətdə bu köməgi hökumətdən müzayiqə etmək zəhi biinsaflıqdır.

Camaət köməgi nədən ibarət ola bilər? Bu suala verilən cavabı aydınlaşdırmaq üçün hökumətimizin uzərinə həvalə edilmiş yükü təhlil edək. Bu yük bütün dövləti işləri idarə edən nəzarət, yaxud nəzarətlərdən ibarətdir. Daxili işlər, xariçi işlər, hərbi işlər, maliyə işləri, yol və gediş-gəliş işləri, maarif işləri, ərzaq, poçta-teleqraf və sairə və sairə; deməli, camaət bu işlərdə hökumətə kömək etməlidir. Məsələ hərbi işlərimizdə əsgərlərimizin əgnini layiqincə geydirən, əskəri işlərə məxsus bir fond əmələ gətirən, fərarilik kimi rəzalətlərin qabağını alan, vətən müdafiəsi yolunda bir çox işlər görə bilən “müdafieyi-milliyə” kimi bir cəmiyyətimiz olarsa, maarif vəzarətimizə əl yetirmək, dilimizin islahına çalışan, kitablar düzəldən ədəbiyyat və sənaye nəfisəmizi artıran, qabil müəllimlər hazırlayan və ən kiçik kəndlərimizdə böylə məktəb açılmasına himmət edən “maarif” adında bir təşkilatımız ciddi surətdə işləsə, maliyyə və ticarət vəzarətlərinə mədəd verməkdə xəzinəmizə qızıl və gümüş pul dolmasına, maliyə və ticarət işlərinin rəvacına və bu işlərdə baxüsus müsəlman ünsürlərinin əlaqədar olmasına xidmət edən bir “ticarət və maliyə komisyonumuz” olarsa, daxili işlərdə polis adamlarının əgri, oğru, rüşvətxor, dələduzlardan təsviyyə edilməsinə, yolların qaçaq-quldurlardan azad edilməsinə və hər yerdə sakitlik və rahatlıq bərpasına cəhd edən “əmnü-asayiş” cəmiyyətimiz olarsa, xülasə, hər bir vəzarətin idarəsinə mütabiq və münasib olan və bu yolda vəzarətlərə lazımınca kömək yetirən cəmiyyətələrimiz, komitələrimiz, komisyonlarımız və növbənöv təşkilatlarımız olarsa, bilirsiniz necə bir surət ilə hər kəsi heyran edəcək dərəcədə tərəqqi edib məmur və müntəzəm bir dövlət, mədəni və asudə bir cümhuriyyət olmaqla qonşularımızdan əlavə Yevropa əhlinin dəxi bizə ehtiram edə biləcəgi bir vəziyyət alarıq. Bu isə istiqlal və istiqbalımızın ola bilsin ki, daimi bir surətdə təminini mucib olub, vətənimizi və gələcək nəslimizi əsirlik və yesirlik zülmündən bir kərəmlik məsun və azad edib biz gördüyümüz zülmləri, çekdigimiz rəzalətləri, keçirdigimiz fəlakətləri dəha onlara dadızdırmaq və göz açıb da müstəqil yaşayan bir millət olduğunu gördürər. Pəs bu yolda cəmaətimizin köməgi və himməti böyük şərtdir.

Lakin bir şeyi unutmamalıdır ki, camaətimizin müxtəlif cəmiyyətləri vasitəsilə dövləti işlərdə iştirakı hökumətimiz üçün ancaq və ancaq kömək və mədəd mahiyyətində olub, haşan nəuzubillahi xələl yetirmək və əngəlləri törətmək olmasın. Böylə olmasın ki, hökumət: “Məra bexeyre to omid nist, şərr mərəsan” diməgə məcbur qalıb, ağır yükünün zəif bədənində daha da ağırlaşmasını hiss etsin. Biləks yükünün yüngülləşdigini və qüvvətinin artdığını görsün ki, sürətlə irəliləyib vətən və millətimizi tezlik ilə mənzili-məqsudə yetirə bilsin.

Hacıbəyli Üzeyir

“Azərbaycan”, 8 yanvar 1919, №82

Sülh konqresinə gedən Heyəti-mürəxxəsənin əziməti

Azərbaycan parlamanı tərəfindən Avropaya və Azərbaycan tərəfindən ümumi sülh konqresinə göndərilən heyəti-mürəxxəsə çaharşənbə günü saat 7-də dəmiryolu təriqilə əzimət etdi. Heyət: dövlət müfəttişi, “Müsavat” pişrovu Məhəmməd Həsən Hacınski, parlaman məbusu və məşhur cəmaət xadimi və mühərrir Əhməd bəy Ağayev, məşhur cəmaət xadimi Əlimərdan bəy Topçubaşov, parlaman üzvü və sosialist “Hümmət” firqəsi rəisi Əkbər ağa Şeyxülislamov, qəzetəmizin müdir və baş mühərriri Ceyhun bəy Hacıbəyli, Məhərrəmov (sosialist) və Miryəqub Mirmehdiyev (“İttihad”) cənablarından ibarətdir.

Heyəti-mürəxxəsəyi təşyi üçün başda Fətəli xan Xoyski həzrətləri olmaq üzrə ümum nazirlər: Məclisi-Məbusan əzasının bir çoxu, xüsusən fraksiya və firqə rəisləri və bir çox sair həzərat mövqifə getmişlərdi. Stasyona fəxri qarovul dəstəsi qonulmuşdu. Heyət yola düşmədən əvvəl “Müsavat” firqəsi rəisi Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəy cənabları müxtəsər bir nitq irad edərək Avropaya gedən məşhur çalışqan rəislərimizə vəzifəhləri həqqində bir söz söyləməgi artıq hesab edib də ancaq vəkillərimizin millət hüzuruna istiqlal təmini kibi mübarək bəşarətlə, ağ üz, açıq alınla qayıdacaqlarına əmin olduğunu bildiriyor.

Bədə sosialistlər ittifaqı namindən Əhməd Cövdət cənabları bir nitq deyərək Azərbaycan demokratiyası tərəfindən bütün Avropa və cahan demokratiyasına salam yetirmələrini və dünya füqərayi-kasibəsindən bizə amal və arzularımızın hüsuli, bəşarəti gətirmələrini arzu ediyor.

Heyəti-mürəxxəsə tərəfindən Ağaoğlu Əhməd bəy həzrətləri cəvabı nitq irad edərək bu gün vətəndə gördügü hallar, hərəkətlərin heyəti-mürəxxəsə öhdəsinə düşən ağır vəzifənin hüsni-ifasına və istiqlala layiq olan bir millətin istiqlaliyyətini təmin edə biləcəklərinə olan iman və etiqadlarını bir daha qüvvətləndirdigini və binaənileyh heyət var qüvvəsilə millətin arzusuna nail olmağa çalışacağını, bu yolda da müvəffəq olacaqlarına inandığını bəyan ediyor.

Sürəkli “Ura” sədası içində qatar yola düşüyor.

X.İ.

“Azərbaycan”, 10 yanvar 1919, №84

Əzimət - yola düşmə

Təşyi - yola salma

Mövqit - stansiya

Bəşarət - şad xəbər

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında 7-ci iclas

Çaharşənbə günü qanuni-saninin 8-də Azərbaycan Məclisi-Məbusasının iclası təyin edilmişdi. İclas saat 2-dən 20 dəqiqə işləmiş doktor Ağayev həzrətlərinin sədarətilə açılıyor. Katib Əhməd Cövdət cənablarıdır.

Diplomatlar lojasında Dağıstanlılar Cümhuriyyətinin Azərbaycan nümayəndəsi və Dağıstan hökuməti nazirlərindən müsafirətən şəhərimizdə bulunan İbrahim bəy Heydərov həzrətləri və qeyriləri əyləşmişlərdir.

Rəisi-Vükəla Fətəli Xan Xoyski həzrətləri başda olmaq üzrə nazirlər dəxi ümumiyyətlə isbati-vücud ediyorlar. Tamaşaçılar üçün təyin edilmiş yerlər doludur. Xanımlar üçün ayrılmış lojalar dəxi tamaşaçı xanımlar ilə dolu idilər.

Doktor Ağayev - İclası açaraq ruzinameyi-müzakiratı elan ediyor. Növbədəki məsələlər:

1- Varid olan teleqraflar və kağızlar

2- İki məbusun ərzi-halı

3- Etibarnamə komissiyasının məruzəsi

4- İrəvan quberniyası müsəlmanlarının əhvalı həqqində bir ərzi-hal

5- Əfvi-ümumi həqqində qanun layihəsi

6- Fəhlələr məsələsi həqqində Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsinin məsai nazirinə xitabən istizahı

7- Lənkəran və Muğan məsələsi həqqində Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsinin hökumətə xitabən istizahı

8- Hacıqabul mövqifindəki hadisə xəbəri münasibətilə Parlamanın sosialistlər fraksiyonu tərəfindən hökumətə xitabən verilmiş istizah.

Sonra Ermənistan Cümhuriyyəti erməni Milli Şurası tərəfindən və Ağdamdan alınmış teleqraflar oxunuyor.

Azərbaycan Məclisi-Məbusanı açılan zaman ümum parlamanlara və əzcümlə Ermənistan parlamanına çəkmiş olduğu teleqrafa şimdi Ermənistan Milli Şurası tərəfindən böylə cavab alınmışdır:

Azərbaycan Məclisi-Məbusanı sədri həzrətlərinin hüzuri-alilərinə

Azərbaycan Cümhuriyyət idarəsi, vilayətin hakimi olan Məclisi-Məbusanın təhti-idarəsinə keçməsi münasibətilə Ermənistan Milli Şurası səmimi qəlbdən şad və məsrur olmuşdur.

Parlamanın güşadını zati-aliləri tərəfindən çəkilib də yanvarın birində bizə vüsul olmuş teleqrafından ögrəndik. Əsrlərdən bəri iki həmsayə arasındakı dostluğu bir feyzi ziqiymət ədd edərək Ermənistan Milli Şurası həmin dostluğun dəvam və bəqası məsləkini təqib edəcək və iki dost hökumətin dövləti mənafeyini birləşdirmək üçün daha müəssir vəsilələr aramaqda qüsur göstərməyərək bunları yekdigərilə yaklaşdıracaqdır.

Ermənistan Şurayi-Millisi rəisi: Saakyan Bədə Ağdamdan alınmış zeyldə yazılan təbrik teleqrafı oxunuyor:

Azərbaycan Məclisi-Məbusanı sədri həzrətlərinə: “Əziz vətənimiz Azərbaycan təşəkkülünün böylə mühüm və müşkül bir dövründə, biz Ağdam mahalının nümayəndələri müstəqil Azərbaycanımızın mənafeyini və onun parlamanını müdafiə və mühafizə üçün səmimi qəlb ilə hazır olduğumuzu öz parlamanımıza izhar etməklə bərabər əmin oluruz ki, ən yaxın bir zamanda Məclisi-Müəssisan dəvətilə müstəqil yaşamağımız üçün demokratik əsaslar həmişəlik bərpa olacaq: hər şeydən ziyadə daxildə asayiş və əmniyyət üçün və xaricdən olan təərrüzlərin dəfi üçün əskəri bir qüvvə lazım olduğundan həmin qüvvənin əcələ ilə təşkil tapmasını arzu ediriz.

İldırım xan, Hidayət, Həmid, Muxtar, Zeynal və başqaları”

Bu teleqraflardan sonra Cavanşir qəzası məbusu doktor Cəmil bəy Ləmbəranski və Səlyan məbusu Baxış bəy Rüstəmbəyov cənabları tərəfindən verilmiş ərzi-hallara baxılıyor. Bu məbuslar on gün məzuniyyət istiyorlar.

Sosialistlər fraksiyası tərəfindən Qarayev təklif ediyor ki, məbuslardan bir çoxu məzuniyyətə gedib, bəziləri də hökumət və parlaman tərəfindən Avropaya və sair işlərə göndərilmiş olduqlarından müvəqqəti olaraq heç bir kəsə məzuniyyət verilməsin və məzkur iki məbusun ərzi-halı qəbul edilməsin.

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 18 iyun.- S.21.