Afaq Məsud

(doqquzuncu yazı)

Afaq Məsudun bir sıra hekayələri Azərbaycan cəmiyyətinin tarixində məlum “keçid dövrü”nün sosial-siyasi mənzərələrini əks etdirir ki, həmin hekayələrdə konflikt milli (ənənəvi) dəyərlərlə ölkəyə labüd şəkildə müdaxilə edən, yerli intellektual, mənəvi- mədəni ukladı, fürsətdən istifadə edərək, qaba bir şəkildə öz eqoizminə tabe eləməyə çalışan xarici (beynəlxalq) iddialar arasındadır. Lakin yazıçı bu qədər ictimai mövzularda da mətləbi nəinki siyasiləşdirir, heç sonacan sosiallaşdırmır da...

Kontekst yenə də insan fərdi, onun hissləri, düşüncələri, reaksiyalarıdır.

Ümumiyyətlə, Afaq Məsud üçün insandan, onun daxili dünyasından, ruhundan keçməyən sosial münasibət, fərdi, siyasi- ideoloji proses yoxdur. Və fikrimizcə, yazıçı haqlıdır... Ən azı ona görə ki, insandan uzaq düşmüş bir ədəbiyyatın (Sovet ədəbiyyatının) öz ideoloji- inzibati dayağını itirən kimi yaxın tarixdə gözlərimiz qarşısında necə çökdüyünü gördük... Onu heç kim müdafiə eləmədi... Niyə?.. Çünki insanı müdafiə edərlər, orada isə insan yox idi...

“Müvəkkil Vaysman” hekayəsində söhbət müstəqilliyin ilk illərində Elmlər Akademiyası əməkdaşlarının yaşamaq (və Akademiyanı yaşatmaq) üçün xaricilərlə “əməkdaşlığ”a can atmasından gedir...

Və Qulam Hüseynlinin yadına alman səfirliyinin “məsul işçisi- narıncı çilli üzü nifrətdən savayı heç nə ifadə eləməyən müvəkkil Vaysman” düşür. “Alman ədəbiyyatı antologiyası”nın nəşri ilə bağlı maddi yardım üçün Almaniya səfirliyinə müraciət edəndə bu adamla görüşməli olmuşdu... Özü də istəmədən, əlacsızlıqdan, ehtiyac üzündən...

“...Niyə o - bu qədər əsərin, ssenarilərin, irihəcmli tərcümələrin müəllifi beş- on manat puldan ötrü Almaniyanın, Allah bilir, hansısa ucqar vilayətində, xırda elektron cihazlar komplektinə bənzər bir ailəsində böyüyüb, ala- babat təhsil almış bu dar düşüncəli əcnəbinin qarşısında müttəhim kimi oturmalıdı, onun təhqiramiz suallarına ölüb yerə girə- girə cavab verməlidi, bütün bu məşəqqətdən üzülsə belə, o ölüm havalı idarəni yaddaşından silib ata bilməməlidi, hər görüşdən xəstələnib üzülsə belə, yenə ora qayıtmalıdı?..

Niyə özləri ağırlığında elmi əsərlərin müəllifi olan bu çalsaç professorların, adlarını belə bilmədikləri bu ütük əcnəbi uşaqlara bu qədər pərəstişlə baxmalıdılar?..

Bunlar ki, rus deyildi?!.”

Təhkiyə davam edir...

“...Vaysman bu dəfə tək deyildi. Yanında üzü Ştrausun üzünü xatırladan hündürboy, gözəl bir alman oturmuşdu. Hər ikisi ona baxa- baxa alman dilində astadan nə haqdasa danışırdılar.

Dili bilmədiyindən, ya son günlər Vaysman haqqında çox düşündüyündən Qulam Hüseynliyə birdən- birə elə gəldi ki, almanlar onu müzakirə edirlər. Düşdüyü yöndəmsiz vəziyyətini, gülünc görkəmini, dili bilmədiyindən qoyun kimi oturub onların nə vaxt yorulub susacağını gözləməyini...

O biri almanın ala gözlərinin dərinliyində, xüsusən qız dodaqlarına bənzər yaraşıqlı dodaqlarında kinayəli gülüşə bənzər nəyinsə başlanğıcı görünürdü”...

Qulam Hüseynli dözə bilmir...

“...Birdən- birə içində nəyinsə, çoxdan, lap çoxdannan bəri zəifləyib, öləziyib sönən nəyinsə ləngər vurub onu harasa irəli itələməyindən dik atıldı, ayağa qalxıb:

- Bura baxın, siz nə demək istəyirsiniz?.. - dedi və öz səsindən elə bil bir az da qəhərləndi. Azərbaycana aidiyyatı olmayan bu yad otaqda, bir cüt cansız almanın hüzurunda səslənən doğma səsindən kövrəldi, - bəlkə, o təşkilatlardan da sizə arayış gətirim ki... - burada dayandı, nə deyəcəyini unutdu. - Siz... siz məni nə hesab edirsiniz, hə?..

Almanlar Qulam Hüseynlinin həyəcanlı səsindən, qəhərdən boğula- boğula dediklərindən zərrəcən dəyişmədilər, kor gözünə oxşar şüşə gözlərlə üzünə baxmaqlarına davam etdilər”...

Qulam Hüseynli ayağındakı (və ayağını sıxan) alman ayaqqabılarına baxır, arvadının “təzədir, açılacaqlar” deməsini xatırlayır... Və “ən qəribəsi o idi ki, bütün bu miskinliyin, bu qaba ədalətsizliyin canında həm də elə bil onun bu “zərərçəkənlik” vəziyyətinin əleyhinə işləyən nə isə də var idi. Qulam Hüseynli gedə- gedə fikirləşdi. Bütün qəddarlığı və əclaflığı ilə birlikdə Vaysman elə bil həm də nədə isə haqlı idi”...

Qulam Hüseynli Almaniya səfirinə Vaysmandan şikayət yazır. Bu dəfə onu məsələni araşdırmaq üçün mədəniyyət işləri üzrə müvəkkil Frau Zibek dəvət edir...

Və əhvalat tam bir novella sonluğu ilə başa çatır:

“...Qadın vərəqəni alıb etinasız üzlə nəzərdən keçirdi:

- Kim dəvət edib?..

- Frau Zibek, - Qulam Hüseynli dedi və qabırğasının altında çırtlamaq istəyən qıdığabənzər nə isə hiss etdi.

Qadın o biri telefonun dəstəyini qaldırıb düyməsini basdı, almanca qısaca nə isə deyib susdu, sonra dəstəyi yerinə qoyub həmin səslə:

- Görüşə dörd dəqiqə gecikmisiz, - dedi, - Frau Zibek məşğuldu. Əlavə görüş üçün müraciət edə bilərsiniz.

Qulam Hüseynli girəcəyin sol divarına vurulmuş dəyirmi saata baxdı.

Həqiqətən, ikiyə dörd dəqiqə işləyirdi”...

Afaq Məsudun “Müvəkkil Vaysman”la eyni ildə “alman mövzusu”nda yazdığı başqa bir hekayəsi də var...

“Alman kilsəsi” hekayəsi qızını musiqi məktəbinə vermək istəyən bir ananın dilindən danışılır. İmtahandan keçməyən yeniyetmə qız “Rekviyem”dən ayrıla bilmir...

Məsələnin mahiyyəti isə burasındadır ki, Rənanı klassik musiqiyə cəmisi iki il əvvəl təsadüf gətirmişdi. “...Ciddi musiqidən çox- çox uzaq bir ərazidə, öz sadəlövh uşaq aləmində yaşayan Rənayla alman kilsəsinə - şəhərin mərkəzi küçələrindən birində, izdihamlı səkidən bir addım geriyə çəkilən tək, bozarmış kol- kosun, sarımtıl gül alleyasının arasında gizlənən, az qala buludlara dirənən qaramtıl qülləsi isə lap uzaqlardan görünən qədim tikiliyə getdiyimiz gündən başlamışdı”...

Hansısa mistik təsir Rənanı bütünlüklə öz ağuşuna alır. Və o, klassik musiqinin təsiri altına düşür... “Çox keçmədi ki, Rəna barmaq- barmaq yağı- yığa öyrəndiyi “Rekviyem”i tezliklə iri akkordlarla, getdikcə daha mükəmməl çalmağa başladı... Bir müddətdən sonra mən bu musiqinin evimizdə nəyisə dəyişdiyni, ayrı- ayrılıqda hər birimizə sirli olan nə isə təlqin etdiyini hiss etdim”...

“Uzaq əsrlərdə Almaniyada dünyaya gəlmiş bu musiqi” - “Rekviyem” bir Azərbaycan ailəsini “zəbt” edir... “Günlərin biri işdən evə dönərkən həyətimizi başına götürən “Rekviyem”in sədaları məni binanın girəcəyindəcə ildırım kimi vurdu...

Mən qəlbləri intiqam və məkr dolu qəzəbli rahibələrin arasında idim... Onların hardan, evin hansı bucağından oxuduğunu anlaya bilmir, Rənanın hara gedə biləcəyi barədə düşünməkdən üzülür və alman kilsəsinin buludlara dirənmiş qaramtıl qülləsini xatırlayırdım”...

Yazıçının hansı mistik mətləblərə toxunduğu, nəyə işarə etdiyi məlumdur... “Qəlbləri intiqam və məkr dolu qəzəbli rahibələr”in həminə canlı ruhu dünyanın heç bir yerində susmur. Və heç zaman də susmayacaq... Nə zamansa boğulmuş, həyatdan məhrum edilmiş qadın (insan!) enerjisi nə vaxtsa, haradasa “layihə” gücü ilə ortaya çıxıb sərf olunmamış, bu dünyadan əl çəkməyəcək... “İntiqam”ın ən “münbit” obyekti isə sadəlövh (günahsız) yeniyetmə qızlardır...

“Müvəkkil Vaysman” hekayəsinin qəhrəmanı yad alman rəsmiyyətçiliyi, “Alman kilsəsi”inin qəhrəmanı- doğma alman (insan!) ruhudur... Hər iki hekayənin ümumi qəhrəmanı isə yazıçının böyük istedadıdır... yaxud istedadın “oyunu”dur...

Afaq Məsud yazır:

“Ədəbiyyat da böyük mənada oyundu. Yazıçı əslində, demək istədiyini, başına gələnləri, yaxud, hiss-həyəcanını öz yaxın adamına danışan kimi qısa danışıq dilində yaza bilər. Amma o belə eləmir. O demək istədiyini ədəbiyyatın hüdudsuz qanunlarının köməyi ilə bəzəyib düzəyir, ona sətiraltı sətirüstü mənalar verə- verə oxucunu, bəzən özünü də çaşdıra- çaşdıra uzun- uzadı, dolama yollara əl atır.

Yazıçının özünü bu sayaq qəlizliyə salmasının səbəbi nədi?.. Ədəbiyyatın zəngin mətbəx ənənələrindən xəbərsiz oxucunun başını dumanlandırıb qəlbini fəth etmək həvəsi, yoxsa, nəhəng ədəbiyyat ərazisində özünə qurduğu əlverişli həyat şəraiti?..”

Və ədəbi- nəzəri mövqeyini ustalıqla dəqiqləşdirir:

- Ədəbiyyatın insanların sarsıntı və ağrılarını müalicə etmək gücü var. Daha doğrusu, əslində bu, onun birbaşa vəzifəsidir. İnsanlar doğulan andan ölənəcən yaşadıqları real həyatlarında da, öz iç dünyalarında da baş verən irili- xırdalı qəzalardan yayına bilmirlər. Və ən qorxunc qəzalar çox vaxt insanın öz içində - rahat kreslosuna yayxanıb televizora baxdığı, yaxud çarpayısında uzanıb xəyala daldığı məqamlar baş verir”...

“S.V.A.C.O.” hekayəsi ədəbi- ictimai fikrin diqqətini, hər şeydən əvvəl, özünün qeyri- adi adı ilə cəlb etdi. Və müəllif müsahibələrinin birində həmin ada aydınlıq gətirdi:

“... “S.V.A.C.O.” şərti hərflər yığnağıdır və açıqlansa belə, hekayənin mahiyyətinə heç nə verməyəcək. Bu hərflər yığnağı hekayədə baş tutan əcaib bir gecənin təşkilatçılarının - məsləki, amalı, əqidəsi hərflərin özü qədər naməlum olan gizli icmanın şərti adının abreviaturasıdır. Hekayədən göründüyü kimi, bu, rus, yaxud rusdilli icmadır... Bu müəmmalı abbreviatura uzun illərlə təhsil, mədəniyyət və kitablar vasitəsi ilə ölkənin milli mentallığına təcavüz edən, il- ildən vüsət alıb möhkəmlənə-möhkəmlənə ciddi ideoloji basqıya çevrilən qorxunc bir prosesin kodlaşmış adıdır”...

Qulam Hüseynli (o Qulam Hüseynli ki, Afaq Məsudun “keçid dövrü” hekayələrindən “Dahi”nin, “Müvəkkil Vaysman”ın da qəhrəmanıdır) şair Bitkinin yaradıcılıq gecəsində iştirak etmək üçün Milli Muzeyə gəlir...

Tanış məkanda adət etmədiyi cəmiyyətə düşən Qulam Hüseynli ona gələn dəvətnaməni yada salır...

“...Dəvətnamənin içindən çıxan ağ vərəqdə yağlı çap şriftləriylə səliqəylə yazılmışdı: “Hörmətli Qulam Hüseynli! Sizi görkəmli şair- publisist... (sonra saysız- hesabsız titullar, fəxri adlar, bir neçə ictimai təşkilatların adları və sair gəlirdi) Bitkinin yaradıcılıq gecəsinə dəvət edirik...”

Vərəqin axırında tədbirin vaxtı və ünvanı göstərilirdi.

...Və bir həftə bundan əvvəl stolunun üstündə peyda olan dəvətnamənin lap axırında yazılmış “S.V.A.C.O.” abreviaturasını xatırladı”...

Qulam Hüseynli düşdüyü cəmiyyəti təhlil etməyə çalışır:

“...Bu bulqakovsayağı iblisanə məclisə qələm əhlindən ondan savayı bircə adamın belə dəvət olunmamasının sirli mənası barədə düşünüb- daşındısa da, bu qəribəliyə konkret bir aydınlıq gətirə bilmədi, gözaltı stendin qarşısında dayana- dayana, öz aralarında hansısa əcnəbi dili andıran qəribə leksikonla asta- asta danışan adamlara baxdı”...

Qeyri- adiliyi qələm yoldaşının xarakteri ilə bağlamağa çalışır:

“...Bitkinin hamını çaşdırmaq, o birilərdən nə iləsə, necəsə seçilmək azarını Qulam Hüseynliylə bir ədəbiyyat sahəsində çalışan adamların çoxu bilirdi. Bunu Bitkinin şeirlərini sevənlər də, sevməyənlər də, bu salona toplaşanlar da bilirdi”...

Ancaq məlum olur ki, məclisin qeyri- adiliyi Bitkinin sadəcə “seçilmək” istəyi ilə məhdudlaşmır. Və burada daha mübhəm nə isə var...

“...Burda - saniyəbəsaniyə nəyəsə hazırlaşan bu əcaib salonda nə isə baş verməliydi, - Qulam Hüseynli ürək döyüntüləri zəifləyə- zəifləyə fikirləşdi. Bütün bu əcayib qəribəliklərin, əslində, hansısa gözlənilməz, lakin həyat əhəmiyyətli nəyəsə hazırlıq olması, qonaqların hər birinin üzündə, salonun hər küncündə duyulmağa başlamışdı”...

Yad mühitə düşmüş qəhrəmanın ağlına hər şey gəlir...

“Qulam Hüseynli gərginlikdən quruyan dilini ağzının içində zorla hərlədə- hərlədə fikirləşdi ki, bəlkə bütün bu əcaib gecə, bu səbəbi naməlum ağlaşma - vətənini tərk etməyə, ömürlük hansısa uzaq ölkəyə köçməyə hazırlaşan Bitkinin son gedişinə həsr olunmuş vida mərasimidi?.. Elə bu məqam, Qulam Hüseynlinin beynindən ötənləri sanki havada tutan Bitkin tünd şüşəli eynəyini çıxarıb burun yaylığıyla silə- silə, xırda gözlərini uzaqdan- uzağa düz Qulam Hüseynlinin gözlərinin içinə zillədi və Qulam Hüseynli ömründə birinci dəfə Bitkinin daim müxtəlif eynəklərin arxasında gizlədiyi gözlərini axır ki, gördü... və bundan ürəyi qırıldı”...

Qulam Hüseynli məclisi tərk edir. Ancaq bayaq şahidi olduğu mübhəmlik hər yerdə var...

“...Yazıların çoxu rus sözləri idi... Bəziləri qara kömürlə yazılmışdı, çoxu mıxla, ya hansısa ucuiti alətlə cızılmışdı. Bəziləri aydınca oxunurdu da.

“S.V.A.C.O.” burda da həmin çap şriftləriylə, lakin iti, dəmir alətlə cızılmışdı... kameranın rəngi tökülmüş, hisli divarında müxtəlif sözlərin və işarələrin arasında qorxunc damğa kimi qaralırdı”...

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2016.- 18 iyun.- S.15.