Afaq Məsud dünyası - (onuncu yazı)

Afaq Məsudun “keçid dövrü” hekayələri adamın yadına məşhur bir fikri salır ki, ədəbiyyat tarixin özündən daha tarixidir...

Bu isə o deməkdir ki, həqiqi yazıçının ədəbi- ictimai təfsirində bu və ya digər dövrün hadisələri elə dəqiq təqdim olunur ki, həmin dəqiqliyi (və həssaslığı) heç bir tarix kitabında tapmaq mümkün deyil. Çünki tarixin (əslində, tarixşünaslığın) çox zaman “hesabdar” məntiqinə (və üslubuna) əsaslanan ehtirassız, yaxud əsəbsiz təhlilləri içərisində, nə qədər paradoksal olsa da, cəmiyyət tarixinin başlıca predmeti sayılan İnsanın özünü axtarıb tapmaq müşkülə çevrilir... “Keçid dövrü” hekayələrində isə İnsanın hisslərinin, düşüncələrinin, inamının, tərəddüdlərinin, mübarizəsinin, ümumən bir zümrənin (ziyalılığın) timsalında insanı insan, cəmiyyəti cəmiyyət edən nə varsa onun məlum dövrdəki tarixi yazılır.

Afaq Məsud müsahibələrinin birində qeyd edir ki, ictimai (əslində, ictimai- siyasi) mövzuda yazdığı hekayələrdə onun özü, yəni avtobioqrafiklik yoxdur. Bu fikirlə razılaşmaq çox çətindir... Olsun ki (deyəsən, biz də Afaq xanımdan yaza- yaza onun yazı üslubunun təsiri altına düşürük, “olsun ki” yazıçının sevimli ifadəsidir), “S.V.A.C.O”, yaxud “Müvəkkil Vaysman”da avtobioqrafiklik, müəllifin dediyi kimi, “Duyğular imperiyası”ndakı qədər deyil, ancaq var, özü də kifayət qədər güclüdür...

“II İohan”, fikrimizcə, Azərbaycan yazıçısının yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, ümumən dünya ədəbiyyatının tarixinə düşmüş əsərlərindən biridir. Və bu əsəri ideya- estetik mükəmməlliyinə görə müasir dünya nəsrinin ən dəyərli nümunələrilə müqayisə etmək mümkündür.

Hekayə-roman şair Vaqif Bayatlı Önərə həsr olunmuşdur. Və əsər Papanın heç gözlənilmədən bir müsəlman ölkəsinə - Azərbaycana məlum tarixi səfəri barədə məlumat- mülahizələrlə başlanır...

“...Papanın ölkəyə təşrifi ərəfəsində mənimlə qəribə işlər baş vermişdi. Günlərin bir günü mən küçədə köhnə bir tanışımla - bir vaxtlar yığcam ədəbi məclislərdə oxuduğu təsirli şeirlərindən vəcdə gəldiyimiz, sonradan ədəbi həyatımızın hansısa döngəsində itirdiyimiz keçmiş həmkarlarımla rastlaşmışdım. Qəza hal- əhvaldan sonra məni ən çox narahat edən mövzuya - Vatikan rəsmisinin ölkəyə gəlişinə keçərkən, keçmiş həmkarımın halının dəyişdiyindən çaşqınlığa düşsəm də, bunu biruzə verməmişdim.

Mən Vatikan rəsmisinin səfəriylə bağlı mistik düşüncələrimi, Papanın niyyətinin ilahi aliliyini sübuta yetirən əlaqəsiz fikirlərimi bölüşdükcə, o, məni hansısa uzaqlıqlardan dinləyirdi”...

Polemika davam edir...

“...Mən Papanın bir vaxtlar müqəddəs Pyotr meydanından yayımlanan moizə vaxtı qəfildən duasını kəsib, ucsuz- bucaqsız izdihama sarı çönərək:

- Qorxmayın... - deməsini xatırlayır, onun, insanlığı bütün ərazilərin və sərhədlərin, təriqətlərin və dinlərin fövqündə, bu dünyadan əsrlər və qərinələrlə köçüb getmiş saysız- hesabsız ruhlarıyla birgə duyduğunu ona anlatmağa çalışırdım.

O, qətiyyətlə susurdu. İçində laxlamaq istəyən hansısa əsaslı hörgülərin nizamını itirib dağılacağından çəkindiyi bilinirdi”...

Və Papanın qeyri- adi (dinfövqü!) demokratizmi xatırlanır...

Hekayənin ortalarından sonra “analitik fraqmentallıq” başlanır...

“...Mənim bu xəstəhal əşya qorxum nə iləsə, məmur həmkarımın həmin o gizli Ədəbiyyat qorxusunun davamına, ya bəlkə də, əvvəlinə bənzəyirdi. Bəzən mən bu qorxular kəsiyində bircə şeyi dəqiq anlayırdım ki, dostumla mən, bu dünyanın bir- birinin qəsdinə duran və eyni zamanda, biri o birini qəribə bir uyarlıqla tamamlayan hansısa zidd qütbləri ilə - bədənin ruhla, şüurun duyğuyla, aşkarın gizliylə bir- birinə qənim kəsildiyi, yaxud bir- birini, necəsə, istisna etdiyi hansısa sirli qanunauyğunluqlar üzrə bir- birimizdən qorxuruq”...

“Reportaj” üslubu “fraqmentallığ”ı daha da gücləndirir...

“...Papanın titrək səsi salona yayıldıqca, onun bura, bu duyğusuz, küləkli məmləkətə bizləri anlamadığımız nələrdənsə - hansı uçurumlardan və təhlükələrdən qorumaq, gizli ağrılardan və darısqallıqlardan azad etmək naminə, yoxsa, tək bir məndən ötrü - bu dünyada məhv olmadan yaşamaqdan ötrü zəruri olan köndələn duyğularımın həqiqiliyini təsdiqləməyə gəldiyini anlayır, böyük İlahi Rəhmin hüdudsuzluğunu dərk edirdim...

...Pontifik danışdıqca, fikirləri tez- tez qırılır, gözləri məchulluğa zillənib qalır, sanki dediklərini ordan oxuyur, danışanda əzab çəkdiyi bilinirdi. Çıxışının sonunda o, kahinlərin köməyi ilə ayağa qalxdı, titrək əlini havada saxlayıb kiməsə qəzəblə:

- Acların qabağında yemə!.. - dedi, sonra dayandığı yerdə heysiz ləngərtiylə yellənib, - yeyirsənsə, onları da süfrənə dəvət elə... - deyib susdu.

Papanın bu qəfil çağırışından sonra salona pıçhapıç düşdü. Bayram təntənəsi saçan qırmızı örtüklü səhnə bir müddət hərəkətsiz donuqluqda qaldı...

Ortaya düşən pərtliyi səhnəyə çıxarılan uşaq xoru pozdu”...

Yazıçı irreallıqdan reallığa keçir...

“...Papadan sonra ölkədə, həqiqətən, nəyinsə dəyişdiyi, nəyinsə sona yetib bitdiyi bilinirdi... İl uzunu gah şimaldan, gah cənub istiqamətindən əsən küləklərin bulandırıb bozartdığı dənizin, tozanağın altında bozara qalan yaşıllıqların rəngi dəyişmişdi. Papanın şəfqətli yağışlarından sonra elə bil, insanlar da dəyişmişdi. Şəhərin küçələrini yorğun izdihamla dolduran paytaxt əhlinin seyrəlməsi müşahidə olunurdu”...

Və hekayə- roman sona çatır...

“...Mənsə az qala, yuxuda da yazır, bəzən yazdıqlarımın xəstəhal yazıçı uydurması olduğundan xofa düşür, yazılı vərəqləri cırıb zibil qutusuna atır, sonra cırdıqlarımı yenidən yazırdım. Bəzənsə yuxularıma xüsusi uniformada gələn keçmiş həmkarımın sərt göstərişlərini və düzəlişlərini yerinə yetirir, qızdırmalı sayıqlamaları andıran bu darısqallığın cəngindən qurtula bilmir, ona təslim olurdum. Bəzi yuxularda isə mənim bədii yağışlarımın içinə düşüb başlarını itirən, xof dolu üzlərlə harasa tələsən qələm dostlarımla rastlaşır, onları nələrdənsə xilas eləməkdən ötrü həyəcandan boğula- boğula:

- Qorxmayın... qorxmayın... - deyir və niyəsə, özüm- özümdən vahimələnirdim”...

Yazıçı müsahibələrindən birində deyir:

“... “Duyğular imperiyası”nda da tez- tez “O məni sevir” adıyla rastlaşırsız yəqin... Bu, mənim ilahidən aldığım sevgi təəssüratlarımın yalnız kağıza köçə bilənləridir. Ola bilsin kimlərsə bu yazıların mənim yazıçı təxəyyülümün məhsulu olduğunu düşünürlər. Lakin bu belə deyil. “II- ci İohan” əsərimdə yağışları idarə etdiyimi, küçə ilə getdiyim yerdə istənilən yerdə onu dayandırıb sonra yenidən yağdırdığımı yazmışdım. Bəlkə də, çox adam bunu əsərin bədii gücünün artırılması üçün istifadə etdiyim ədəbi priyom kimi qəbul etmişdi. Əslində isə, bu, həqiqətən baş vermişdi. Roma Papasının Bakıya gəlişiylə başlanan leysan yağışlarının ölkədə möhtəşəm təmizlik işi apardığını anlayan mən, olsun ki, həmin o yağışlarla necəsə, kontakta gedə bilmişdim... Yağışlar mənim ürəyimdən keçən həmin o istəklə dayanır, digər istəklə yenidən çiləməyə başlayır və bununla, sanki, mənim yanılmadığımı, bu ölkədə həqiqətən durultma işləri apardıqlarını mənə bildirmək istəyirdilər”...

Əsl yazıçı həm də sehrkardır...

Afaq Məsudun “Can üstə” hekayəsi onun yaradıcılq bioqrafiyasında bir neçə baxımdan xüsusi hadisədir... Birincisi ona görə ki, həmin hekayədə “müəllif” “dörd divar” arasında özünə qapılmaqdan nəinki xilas oldu, hətta etirazlara baxmayaraq başqasının evinə (və həyatına!) müdaxilə etməkdən çəkinmədi... İkincisi, “can üstə” ifadəsinə elə bir ideya- estetik məzmun verdi ki, bütövlükdə yazıçının yaradıcılıq texnologiyasını əks etdirən motivlənmiş bir ədəbi məfhuma çevirdi (“mən yazanda can üstə oluram” dedi)... Və nəhayət, bu hekayə ilə dramaturgiyaya (teatra) gəldi...

“...Mənim gəlişimi o ötən dəfə də beləcə- başını balışdan ayırmadan, əvvəllər elədiyi kimi, azca da olsa, dikəlib aralıqdan görünən dəhlizə boylanmadan, elə gözüyumulu halda uzandığı yerdə bilmişdi. Ötən dəfə də onu oyatmamaqdan ötrü otaq boyu barmaqlarımın ucunda gəzişdikcə, özünü ölülüyə vurmuş, axşamacan canüstü konvulsiyalarda vurnuxmuş, mən onun oyanmağını gözləməkdən əldən düşüb üzülmüş vəziyyətdə evə gedənəcən, gözlərini bircə dəfə də olsun açmamışdı. Onun, bu qurama “can üstə” tamaşalarıyla məni hürküdüb bu evdən, ətrafından didərgin salmaq istəyi mənə çoxdan bəlli olsa da, özümü o yerə qoymur, səbrlə tamaşanın axırını gözləyirdim”...

“Can üstə” hekayəsinin həm subyekt, həm də obyekt qəhrəmanları ilə tanışlıq belə başlayır. Və təhkiyə davam edir:

“...Hər şey günlərin bir günü Səidənin mətləbi açıb, onun vəzifədə olduğu dövrlər barədə roman yazdığımı deyəndən başlamışdı. Onun, bu xəbəri qəfil ölüm hökmü kimi qəbul etdiyini, Səidə ilə mən qocanın, oturduğu yerdə birdən-birə ağarmasından, üzündə ölüm qorxusunun kölgəsini andıran bozumtul kölgələrin dolaşmağa başlamasından anlamışdıq. Qoca avazımış bənizi ilə donub qalmış, sonra ayağa qalxıb ehmal addımlarla otaqdan çıxmışdı. Dəhlizdən sivişib hamama girmiş, qapını o biri üzdən qıfıllayaraq, axşama qədər, mən onu gözləməkdən cana doyub evə gedənəcən ordan çıxmamışdı”...

Qocanın müxtəsər tərcümeyi- halı isə bundan ibarətdir ki, müharibə illərində təhsilini başa vurub, əvvəl “yoxsul bir kəndin böyük bir kolxozuna”, sonra isə rayona rəhbərlik eləyib. Və “bu adamın həmin dövrlər at belində kəndlərin daş- kəsək yollarıyla gəzə- gəzə buğda bölümünə nəzarət etməsi, ön cəbhədən yayınan fərariləri tapdığı yerdə güllələyib, yaxud hərbi komissarlığa təhvil verib, əsgər ailələrinə, xüsusən göyçək dul qadınlara “xüsusi qayğı” göstərməsi” də məlumdur.

Qoca bütün bunları kənara qoyub ölüm qabağı özündən abırlı bir “rəsmi” tərcümeyi- hal uydurmağa çalışır...

Və yazdıqlarını (hisslərini!) qəribə bir qısqanclıqla gizlədir...

“...Başım səhifələri ayırmağa qarışmışdı ki, qəfildən qocanın xırıltı dolu səslə:

-... Çəkil ordan! Əl vurma onlara!..- deməsindən dik atıldım.

Qocanın gözləri yumulu idi... lakin ona diqqət kəsildiyimi necəsə, anlayıb səsini yumşaltdı...

-... yalvarıram... işin olmasın... - dedi, sonra özünə gəlmiş kimi, ayıq tərzdə. - Axı sən nə istəyirsən, bala?.. - deyə əlavə elədi. Dinmədiyimi görüb bir az da yazıqlaşdı, səsinin isti yerinə salıb. - Nə istəyirsən məndən?.. - dedi və yorğun- yorğun nəfəs dərdi”...

Ancaq yazıçı marağı hər cür maneələrə üstün gəlir... Birarxeoloq marağı ilə insan- abidənin bütün mənəvi süxurlarını tədqiq edib hansısa “tarixi həqiqət”i aşkarlamağa davam edir.

“...Mən, göz qapaqlarımı ağırlaşdıran yuxunu qaçırmaqdan ötrü, bir- birinin ardınca fincan- fincan tünd çay içə- içə, şəhərlərarası treylerə sığacaq “tarixi” qovluq qalağının içində eşələnir, burda yazılanların - ayrı- ayrı cümlələrin, qeyd və misalların məzmunu, əlaqəsizliyi və qırıqlığı ilə qocanın canüstü sayıqlamalarının davamına, ya əvvəlinə bənzədiyindən heyrətə gəlirdim... Heç bir mənası, məntiqi ardıcıllığı olmayan söz yığnağıyla dolu bu saralmış səhifələr qəribə idi ki, həm də bizlərin anlamadığı hansısa yad ərazilərdə yaşanan hədsiz dolu və ağrılı bir həyatın mənzərəsini yaradırdı”...

Qoca öldükcə saflaşır, gözəlləşir...

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2016.- 25 iyun.- S.15.