Türkologiya elminin böyük
ismi: Fridrix Vilhelm Radloff
1926-cı
ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji
Qurultay onun xatirəsinə həsr edilmişdi
XX əsr nəhəng
kəşfləri, elmi-texniki
tərəqqinin inkişafı
baxımından əvvəlki
yüzilliklərdən keyfiyyətcə
fərqlənir.
Bu dövr həm
də türkologiya, şərqşünaslıq, regionşünaslıq,
folklor, mifologiya, tarix, ədəbiyyat, dilçilik sahəsindəki
fundamental araşdırmaları ilə yaddaşlarda qalıb. Bu araşdırmaların əhatəsi təkcə
ölçüyəgəlməz coğrafi sərhədlərinə
görə deyil, həm də elmi
dərinliyinə görə
seçilirdi. XIX əsr
Avropasında Türk xalqlarının folklor və etnoqrafiyasının
öyrənilməsində iki böyük türkoloji məktəbin
- Krakov türkoloji mərkəzinin və Macarıstan dilçilik məktəbinin nümayəndələrinin
bu sahədəki misilsiz işləri bütün Avropanın diqqətini cəlb etmişdi. Maarifçilik dövrü kimi
xarakterizə olunan bu dövrdə Azərbaycanın Avropaya, Qərbə çıxışı
üçün müəyyən
imkanlar yarandı.
Avropa alim və səyyahlarının
qədim türklərin
minilliklər boyu məskunlaşdığı ərazilərdə,
o cümlədən, Azərbaycanda
olmaları, folklor, tarix, dilçilik və etnoqrafiya sahəsində gördükləri
işləri hər cür təqdirəlayiq idi.
Polyak şərqşünası
A.Xodzko Azərbaycan qəhrəmanlıq eposu
"Koroğlu"nu toplayıb
nəşr etdirməklə
bütün Avropanı
heyrətə saldı. Macar alimlərinin ondan az əhəmiyyətli olmayan türkologiya sahəsindəki kəşfləri
bütün Qərb dünyasını hərəkətə
gətirdi.Humanitar sahədəki
bu kəşflərin
önündə Macar
dilçilik məktəbinin
dünya şöhrətli
alimləri Armin Vamberi
(1832-1913), Jozef Budeniz,
akademik Daniel Szilaği,
Antal Regulu, Pal Xunlafluy, Bernard Minkacsi, Sandor Köröce Cşoma, Jozef Papay, İqnac Kunoş, Dül Messaroş Balkanlarda, Türkiyə və Misirdə, Sibir, Altay,
Tibet, Çində (uyğurlarda),
Orta Asiya və Qazaxıstanda, Türkmənistan və Özbəkistanda,
Əfqanistan və İranda, Volqaboyunda böyük çətinliklərlə
dil və folklor materialları toplayır, onları diqqətlə öyrənir
və Avropada nəşr etdirirdilər.
Bu vaxt onlar həm də tarixin ən dərin qatlarında yatmış
türk soykökünü,
türk xalqları ilə uzaq keçmişlərdə
qalmış genetik qohumluğunu axtarırdılar.
Başqa bir avropalı alim V.Radlov (Fridrix Vilhelm Radloff) özünün möhtəşəm missiyasını
- Türk xalqlarının
folklor və etnoqrafiyasının, eposunun,
xalq şeiri nümunələrinin, dialekt
və şivələrinin
toplanıb nəşr
edilməsi və öyrənilməsi sahəsindəki
əzəmətli və
əvəzolunmaz missiyasını
yerinə yetirirdi. Az bir müddət
ərzində Avropa alimlərinin tanınmış
nümayəndələrinin yekdil rəyi ilə o, türkologiyanın
Allahı ünvanına
layiq görüldü.
Bu böyük insanın
xidmətlərinə layiqincə
qiymət verənlərdən
biri də Azərbaycan xalqının
ziyalıları oldu. Ölümündən
cəmisi səkkiz il sonra
türk dünyasının
təfəkkür mərkəzi
olan Bakıda onun şərəfinə
ilk Türkoloji Qurultay
keçirildi.
Kim idi V.Radlov? Bu insanın xidmətlərini,
genişmiqyaslı işini
lazımı səviyyədə
öyrənib təbliğ
edə bilmişikmi?
Məhz
bu məqsədlə onun haqqında yığcam məlumat verməklə oxucularımızı
onunla bir daha tanış
edirik.
Fridrix Vilhelm Radloff 5 yanvar 1837-ci ildə Prussiya krallığının Brandenburq
əyalətinin Berlin şəhərində,
şəhər polis komissarının
ailəsində anadan olmuşdu. Ailənin yeganə övladı
idi. Gimnaziyanı qurtardıqdan sonra
1854-cü ildə Berlin Universitetinin
Fəlsəfə fakultəsinə
daxil olmuş, əvvəlcə teologiya ilə, sonra tarixi-müqayisəli dilçiliklə
maraqlanmış, F.Boppun
mühazirələrini dinləmişdi.
İki semestr Qall universitetində
A.F.Pottun mühazirələrini
dinləmiş, şərqşünaslıqla
maraqlanmış Ritterin
tələbəsi olmuş,
X.Şteyntal və V.Şottun dərslərini
dinləmişdi. Bu vaxtdan onda Ural, Altay dillərinə maraq oyanmış, ora getmək üçün
rus dilini öyrənməyə başlamışdı.
1858-ci ilin may ayının 20-də
Radlov Yen Universitetində
"Dinin Asiya Xalqlarına təsiri"
mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə
edərək fəlsəfə
doktoru dərəcəsi
alıb. Peterburqda o
diplomat P.K.Meyendrofla görüşür,
sonuncu ona Barnaul Dağ məktəbində
alman və latın dilləri
üzrə müəllimlik
etməyi tövsiyə
edir. O, 11 may 1859-cu ildə
Rusiyaya sədaqət andı içərək
hələ Almaniyada ikən nişanlandığı
Paulina Avqustina Fromm adlı
qızı da özü ilə oraya aparır. Bu vaxtdan etibarən
o adını dəyişib
Vasili Vasilyeviç Radlov adlanmağa başlayır.
1860-1861-ci illərdə Radlov Altayda türk dilini öyrənməyə başlayır, xeyli dil və folklor materialı toplayır. Bu illərdə onun 5 övladı dünyaya gəlir. Beş il müddətində o, Altay və orta Asiyada zəngin material yığıb Peterburqa qayıdır, ezamiyyəsinin vaxtının uzadılması üçün icazə alır. Bundan sonra o altayların teleut və şorların, tuvinlərin, qazax və qırğızların, abakan tatarları və xakasların folklor və dil materiallarını toplayır. 1866-cı ildən onun on cildlik "Türk tayfalarının xalq ədəbiyyatı nümunələri" adlı məşhur əsərinin I cildi nəşr olunur. Daha sonra 1868-ci ilə onun II, 1870-ci ildə III cildi nəşr olunur. 1896-cı ilədək həmin çoxcildliyin daha 4 cildi nəşr olunur. Bu nəşrlər o dövr üçün misli görünməmiş elmi-ədəbi yenilik idi.
1870-ci ildə o, qazaxların "Aqbala" folklor nümunəsini toplayıb nəşr etdirir. Bunlarla kifayətlənməyən Radlov 1863-1869-cu illərdə altay, Barabin-Qırğız çöllərində, Orta Asiyanın müxtəlif ərazilərində 150-dən çox kurqanda arxeoloji qazıntı aparmış, Altay və Qərbi Sibir türklərinin folklor, etnoqrafiyası, müqayisəli dilçiliyi üzrə qiymətli materiallar toplayıb, universal türkoloq və arxeoloq kimi elmi nüfuz sahibi olmuşdu.
1871-ci ildə Peterburqa qayıdarkən Kazanda dayanan Radlov gözlənimədən Rusiyanın təhsil naziri D.A. Tolstoydan həmin dairənin təhsili üzrə inspektor vəzifəsinə təklif alır. Aradakı kiçik fasilədən istifadə edərək Berlinə, valideynləri ilə görüşmək üçün gedir. 1872-ci ildən Kazan təhsil dairəsində xidməti işinə başlayan Radlov 1884-cü ilədək bu vəzifədə işləyir.
Bu ildə Kazan universitetinin professoru N.İ.İlminski İmperator Akademiyasında onun üçün nəzərdə tutulmuş akademik yerinə Radlovun namizədliyini irəli sürür. 1884-cü il noyabrın 7-də İmperator Akademiyasının akademiki seçilir. Tezliklə o, Asiya muzeyinin direktoru vəzifəsinə təyinat alır. 1890-cı ilədək həmin vəzifədə işləyir.
1886-cı ildə Radlov Krıma gedir, 1887-ci ildə Litva və Volına gedib karaimlərin dilini tədqiq edir. Məhz Radlovun təşəbbüsü və rəhbərliyi altındə Monqolustana ekspedisiya təşkil olunur. Onun və Danimarka alimi Tomsonun iştirakı ilə Orxon yazılarının, tonyukuk abidəsinin şirfləri - yazıları oxunur, 1893-cü ildə bu barədə elmi ictimaiyyətə məlumat verilir. Bir ildən sonra o daha 40 orxon abidəsinin tərcüməsini nəşr etdirir.
1898-ci ildə Radlov D.A.Klemen-Sevin rəhbərliyi altında uyğur ekspedisiyasını təşkil edərək qədim uyğur abidələrinin yazısını oxuyur, bu barədə xeyli elmi material nəşr etdirir.
1894-cü ildə akademik L.İ.Şrenk vəfat edir. İmperiya Akademiyasının prezidenti Böyük Knyaz Konstantin Kostantinoviçin rəhbərliyi ilə keçirilən iclasda V.Radlov Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyinin direktoru seçilir. O, ətrafına B.F.Adler, L.Y.Şternberq, S.M. Şirokoqorov kimi dünya şöhrətli mütəxəssisləri toplayır. Peterburqun 200 illik yubileyi ilə bağlı muzeyə I Böyük Pyotrun adı verilir. Radlovun xahişi ilə çar II Nikolay muzeyə gəlib onun zəngin eksponatları ilə tanış olur.Radlov Muzeyin nəşr orqanını təsis edir. Ölümünə qədər Radlov Muzeyin inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş, mənalı ömrünü bu işə həsr etmişdi.
Böyük alim 1918-ci il may
ayının 12-də vəfat edir. O, Smolensk qəbiristanlığının
lüterant hissəsində
dəfn olunur. Etnoqraf Şirokoqorov onun haqqındakı nekroloqda yazırdı:
"Rusiya elmi özünün ən parlaq nümayəndəsini
itirdi".
1918-ci il mayın
20-də Akademiyanın fövqəladə
iclasında qərar qəbul olunur ki, hər il
yanvarın 5-də Muzeyin
illik hesabatı keçirilsin. Lakin bu və ya digər qərarlar
yerinə yetirilməmiş
qalır. Çox çəkmir
ki, yeni qurulan sovetlər hakimiyyəti V.Radlovu "burjua ziyalısı" kimi qiymətləndirir.
Bütün bunlara baxmayaraq
1926-cı ildə keçirilən
I Türkoloji Qurultay ona və İ.Qaspiraliya
həsr edilir. Qurultayda qaldırılan məsələlər
nəinki Azərbaycan
elmində, ümumiyyətlə,
dünya humanitar düşüncə tarixində
misli görünməmiş
bir hadisə olmaqla türkologiya sahəsində əldə
edilmiş uğurlara yekun vuraraq onun
inkişafı üçün
yeni bir eranın təməlini qoyur. Lakin sonrakı illərdə
qurultayın
iştirakçıları amansız repressiya və təqiblərlə
üzləşirlər.
Bütün təqiblərə, təzyiqlərə,
repressiyalara baxmayaraq Bakı türkoğlu təfəkkür mərkəzi
kimi xatirələrə,
yaddaşlara həkk olunur. Bu gün bu şəhər öz tarixi missiyasını çox ləyaqətlə yerinə
yetirir.
Nərgiz
ƏLİYEVA
AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunun elmi əməkdaşı
525-ci qəzet.- 2016.- 29 iyun.- S.8.