Yaşı minilliklərlə ölçülən ənənə: Novruz bayramı

Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

Bəşəriyyətin ən qədim şənliklərindən, mərasimlərindən biri də Novruz bayramıdır.

Qədim zamanlardan başlayaraq Azərbaycan, İran, Əfqanıstan, Özbəkistanda və bir çox şərq ölkələrində baharın - yeni ilin gəlişini şənliklərlə qarşılayırlar. Martın 21-i İran və Əfqanıstanda rəsmi təqvimin ilk günü sayılır. 2009-cu il sentyabrın 30-da Novruz YUNESKO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib. 23 fevral 2010-cu ildə isə BMT Baş Assambleyasının 64-cü sessiyasının iclasında mart ayının 21-i "Beynəlxalq Novruz Günü" elan edilib.

Bu bayramların təntənəsinə insan daxili, ruhi oyanışın təsiri ilə hazırlaşır. Tarixi, çox qədim olan Novruz bayramı hər il xalqımız tərəfindən böyük təntənə ilə qeyd olunur. Novruz bayramı təzə ili, baharın ilk gününü qarşılamaq deməkdir. Günəş dünyanın cənub yarımkürəsindən şimal yarımkürəsinə keçdiyi vaxt gecə ilə gündüz bərabərləşir. Bu vaxt Qış qurtarır, Yaz fəsli başlayır. Elə Novruz bayramı da bu gündə keçirilir. Deməli, Novruz bayramı əslində yazın, baharın ilk günü, təbiətin canlanması, torpağın oyanması bayramıdır. Əsrlərin sınağından çıxmış mənəvi dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi özündə yaşadan Novruz insanlar arasında birliyin və mehribanlığın möhkəmləndirilməsi, onların bir-birinə mərhəmət və diqqət göstərməsi kimi sağlam bir təməl yaratmışdır. Novruz bayramı sağlamlığın, firavanlığın başlanğıcıdır. Novruz başdan-başa ruh yüksəkliyi, əmək coşqunluğu, torpağa, insana məhəbbət bayramıdır.

Bu mövzu ilə bağlı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun Mərasim folkloru şöbəsinin böyük elmi işçisi, fəlsəfə doktoru Atəş Əhmədli ilə həmsöhbət olduq. Söhbətimiz zamanı A. Əhmədli bildirdi ki, qədim türklər qış fəslini 3 yerə bölürdülər. Böyük çillə 40 gün, kiçik çillə 20 gün və bundan sonra 30 günlük boz ay gəlir. Daha mülayim olan böyük çillədən fərqli olaraq, kiçik çillədə havalar sərt şaxtalarla müşahidə olunur. Həmişə sərt soyuğuna görə kiçik çillə mifologiyada amansız, həyatı donduran, qorxulu bir qüvvə kimi təsvir olunur. Yaşı min illərə çatan bu mərasim həm də insanları qışda keçən mülayim havaya aldanmamağa çağırır.

"Çillə" - çətinlik, məşəqqət, üzüntü, sıxıntı...

Qeyd edək ki, dekabr ayının 21-dən 22-nə keçən gecə müxtəlif bölgələrdə Böyük Çillə mərasimi keçirilir (Fevral ayının təxminən 1-2-si bitir). Bununla da Novruz mərasimləri başlayır. Bu gün Azərbaycan ərazisində gecənin ən uzun ölçüsü qeydə alınır, 9 saat 51 dəqiqə gündüz, 14 saat 9 dəqiqə gecə olur. Xüsusilə Naxçıvan bölgəsində bu ənənə saxlanılır. Payızın son aylarında tağdan dərilmiş qarpız "çillə qarpızı" adlandırılaraq saxlanılır və çillə gecəsi kəsilir. Farslar bu gecəyə "şəbi yelda" deyirlər. Bu uzun gecə deməkdi. Naxçıvanda qeyd olunan çillə gecəsində kəsilən qarpızın rənginə, zolaqlarına görə qış fəslinin necə keçəcəyi barədə məlumat verilərdi. Bunu da yalnız ağsaqqallar, ağzı dualı böyüklər söyləyərdi. "Çillə" - çətinlik, məşəqqət, üzüntü, sıxıntı, ağırlıq gətirən mənasındadır. O gecənin daxil olması da məhz çətinliklərin başlanması ilə yadda qalır. İnsanlar çilləyə qarşı davamlı olmağa hazırlaşırlar.

Folklorşünas bildirib ki, Novruz yeni gün, yeni həyat mənasını daşımaqla həm də azərbaycanlıların yeni ilidir. Çünki məhz Novruzda həyat yenidən canlanır, torpaq qış yuxusundan oyanır, bitkilər baş qaldırır, ağaclar çiçəklənir, günəş istisi artır, gecə ilə gündüz bərabərləşir və beləliklə də yeni həyat başlayır. Xalqımızın Novruza hazırlıq dövrü mart ayının əvvəlindən başlayır. İnsanlar bir ay öncədən həyətlərini təmizləyir, ağacları rəngləyirlər. Uzun əsrlər boyu formalaşan inanca görə, yeni ili necə qarşılasan, il boyu eyni şəkildə davam edəcəksən.

Novruza qədər insanlar 4 çərşənbə keçirir. Çərşənbələrin daxil olduğu ay "boz ay" sayılır. Bunlar su, od, torpaq və yel çərşənbələridir. Çərşənbə sözü fars sözü olub şənbədən sonra dördüncü gün deməkdir. Çərşənbələrin sıralanması mütləq deyil. Bəzi yerlərdə su, od, yel, torpaq. Məsələn, Qərb bölgəsində su, od, torpaq, yel və s. formada sıralanır. Bu cür bölgü təbii dəyişikliyə əsaslansa da, digər tərəfdən də mifoloji əsası var. Türk düşüncə sistemində, mifologiyasında, hər günün öz sahibi, öz qoruyucusu var idi. Çərşənbə haqqında da xüsusi bir inanc var. Amma bunun inanc sisteminə aid olmamışdan qabaq da bir kökü var. Xüsusən ilaxır çərşənbə lap ağır gün sayılıb. A.Əhmədli bildirib ki, digər çərşənbələrlə müqayisədə ilaxır çərşənbədə şər qüvvələr aktiv olur. Bu çərşənbə şər qüvvələrin fəallaşdığı bir dövr sayılır: "Bu bayramda qış şər qüvvələr şəklində obrazlaşdırılır. Çünki insanlar bu dövrdə qışın getməsini, baharın gəlişini arzulayırlar. Bu da xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsidir. Bu mübarizə də xeyirin şərə qalib gəlməsi - həyatın yenilənməsi anlamında öz yerini tapır. Kosanın ölüb dirilməsi də bunu canlandırır".

O,qeyd edib ki, ilaxır çərşənbə qədimdən çox təntənəli qeyd edilib. Azərbaycanın bəzi bölgələrində, xüsusilə də qərb, şimal-qərb bölgəsində ilaxır çərşənbə Novruz bayramı səviyyəsində qeyd edilir. Alimin sözlərinə görə, ilaxır çərşənbədə, o cümlədən, Novruz bayramı günlərində kədərli olmaq, əli qoynunda dayanmaq olmaz. Çünki inanclara görə, insan kədərli olarsa, şər qüvvələri sevindirmiş olacaq. Od şər qüvvələri daha çox məğlub edən simvol olduğundan şərə qalib gəlmək üçün də od yandırmaq lazımdır: " İnsanlar həmin günü sevincli olmalıdırlar. Qapı pusma adətinin özü də insanları xəbərdar edir: gülüb-danışmaq, yaxşı əhval-ruhiyyədə olmaq lazımdır ki, şər qüvvələr çəkilib getsin. Buğda bərəkət olmaqla yanaşı, şər qüvvələri qova bilən bir nemətdir. İnanclara görə, bayramda qovurğanın qovrulması zamanı divlərin sanki bağri yarılır".

Çərşənbələr ilin dəyişilməsi anına təsadüf eliyən dövrdü. İlin 4 axır çərşənbəsi var. Bayrama qədər ilin dəyişilməsi həyəcanlı dövr olub. İnsanlar elə düşünürdü ki, il dəyişiləndə dəhşətli hadisələr baş verə bilər. İlin dəyişilməsi anında müxtəlif təbiət hadisələri baş verirdi. Bu dəyişmələr insan cəmiyyətində fəsadlar yarada bilirdi. İnsanlar bu qorxunu dəf eləmək üçün bayram keçirirdi.

Yazda torpağın oyanması, mifik kökləri etibarilə, dirilmə, canlanma anlayışı ilə əlaqədardır

İstər qədim türk, istərsə də islami yaradılış haqqında görüşlərdə su ən əsas ünsürdür. Hətta yaradılışdan əvvəl bütün varlığın yalnız sudan ibarət olması haqqında qədim türk mifi də mövcuddur. Su çərşənbəsində xalq arasında bu gün də yaşadılan ayin və etiqadlar bu fikri təsdiq etməkdədir. Sudan sonra istilik artdı, günəş çıxdı və su çəkildi. Od da məhz bunu əks etdirir. Yel çərşənbəsi də yaranış prosesinin üçüncü mərhələsini təşkil edir. Əgər torpaq və su insan yaradılışının materialını, maddi əsasını təşkil edirsə, od və yel bu materialın yaradılmasında kənar vasitəçi statusunda çıxış edir. Sonuncu - İlaxır çərşənbə isə torpaq çərşənbəsidir. Torpaq insan yaradılışının əsas maddi ünsürü olmaq etibarilə bu prosesdə son dərəcə əhəmiyyətli bir mövqeyə malikdir. Torpaq müqəddəsliyinin türk mifoloji görüşlərində, etnik-əxlaqi dəyərlər sistemində yurd, vətən, el-oba anlayışı ilə yanaşı, yaradılışın maddi əsası olmasından irəli gəlməklə müqəddəs mifoloji energetikaya da malikdir. Yazda torpağın oyanması mifik kökləri etibarilə dirilmə, canlanma anlayışı ilə əlaqədardır. Bu isə ilk növbədə insanın yaradılışı mifindən qaynaqlanır. Mifologiya bizim qədim inanc sistemimizdir.

A.Əhmədli bildirib ki, adətlərimiz vardı ki, bayram bişintilərini birgə hazırlayardılar. Bu təkcə nemət bişirməsi deyildi. Gənc qızlar nənələrdən həmin adətləri öyrənərdilər.

Novruz bayramında qulaq falına çıxmaq adəti də var. Qaranlıq düşəndə niyyət tutub qonşuların danışıqlarına qulaq asmağa gedərlər. İlk eşidilən söz tutulan niyyətə uyğun olaraq yozulur. Odur ki, Novruz bayramı axşamında evlərdə könül açan, ümid verən söhbətlər danışılmalıdır. Novruz bayramında ən çox yayılan adətlərdən biri də qurşaq salmaqdır. Daha çox uşaqlar, cavanlar qaranlıq düşəndə evbəev gəzib bacadan, pəncərədən qurşaq sallayıb bayrampayı alırlar. Onların qurşaqlarına qovurqa, boyanmış yumurta, alma, armud, ərik, gavalı qurusu, cürbəcür şirniyyatlar bağlayırlar.

Xalqın adətinə görə bayram günü süfrə dolu olmalı, qız-gəlin təzə yaylıq, çəkmə geyməliydir, evlərdə hanalar qoyular, bayram xalçaları toxuyardılar.

Novruz bayramının Novruz süfrəsi, Novruz xonçası var. Bu süfrəni hazırlamağa axır çərşənbədən başlayırlar. Süfrəyə qoymaq üçün müxtəlif şirnilər bişirilir. Bunlara şəkərbura, paxlava, şəkərçörəyi və s. aiddir. Bayram süfrəsində adlarını çəkdiyimiz şirniyyatlardan başqa noğul, nabat, püstə, badam, tut qurusu, kişmiş, fındıq, qoz, boyanmış yumurta, alma qurusu, iydə və s, çərəzlər olur. Bəzən axır çərşənbə həm də yeddiləvin gecəsi adlanır. Bu zaman süfrədə yeddi növ çərəz olmalıdır.

Çox vaxt yeddi sin süfrəsi də açılır. Yeddi sin süfrəsi sin "s" hərfi ilə başlayan sirkə (dad və zövqə işarədir), sarımsaq (sağlamlıq), səbzə(ümid), sumax (bərəkət), sikkə (varlıq), saat (uzun ömür) və su (aydınlıq) deməkdir. Süfrənin ortasında qırağı şamlarla bəzədilmiş səməni qoyulur.

Novruz bayramında kin-küdurət unudulmalıdır. Heç kəs gərək bir-biri ilə küsülü qalmasın. Bu baxımdan, Novruz bayramı bolluq, xeyirxahlıq, gözəllik bayramı kimi yadda qalır.

Vəfa MƏMMƏDLİ

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim edilir.

525-ci qəzet.- 2016.- 1 mart.- S.4