İmperiyalar və onların süquta sürüklənməsi

Proloq

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Əyalətlərdə çoxlu tikililər inşa edildiyinə görə Roma artıq sadəcə simvolik paytaxta çevrilmişdi. 324-cü illə 330-cu il arasında Konstantin özünün böyük layihəsinə, şərqdə, yunan şəhəri Bizantiumun yaxınlığında, Bosforun sahilində yeni paytaxt şəhəri tikdirməyə başladı. “Konstantinin şəhəri” və ya Konstantinopol adlanmaqla bu yaşayış məkanı müdafiə məqsədləri üçün yaradılırdı, çünki olduqca böyük strateji əhəmiyyətə malik olan bir yerdə yerləşirdi. 330-cu ildə və sonrakı illərdə “Allahın göstərişi ilə” orada çox sayda xristian kilsələri tikildi.

IV əsrdə xristianlıq əvvəllər heç vaxt olmadığı kimi çiçəklənməyə başladı və imperator Konstantin bu dinin yeni statusunun meydana gəlməsində mühüm rol oynadı. O, xristianlığı 312-ci ildən dəstəkləməyə başladı, bu vaxt o, Tibr çayı üzərindəki Milviya körpüsü üstündə həlledici döyüşdə Maksentinin qüvvələrinə qalib gəlmişdi. Döyüşdən əvvəl o, “Bu əlamətdə son qalib gələcəksən” sözləri yazılmış xristian xaçının təzahür etdiyini görmüşdü. Döyüşü udan Konstantin xristian Allahının qüvvəsinə inanaraq, 313-cü ildə məşhur Milan ediktini dərc etmişdi. Bu sənədə görə xristianlığın mövcudluğuna rəsmi qaydada tolerant yanaşılması irəli sürülürdü. I Böyük Teodosinin hökmranlığı (379-395-ci illər) altında isə xristianlıq Roma imperiyasının rəsmi dini oldu. Xristianlıq zəfər çaldı.

Vestqotların lideri olan Alarix 395-ci illə 401-ci il arasında Balkanlarda hərəkət edib, Roma vəzifəlilərindən ərzaq və pul alırdı. 408-ci ildə Roma şəhəri onun bu tələbindən imtina etdikdə o, şəhərin qapısı qarşısında dayandı. Roma böyük məbləğdə qızıl və gümüş pul verdi ki, o, şəhərdən geri çəkilsin. İki il sonra Alarix üç gün ərzində qoşunları ilə Romanı qarət etdi.

476-cı ildə alman mənşəli vandal əsgərlərinin yeni ağası Odoakr Roma imperatorunu devirdi və özünü alman çarı elan etdi. Bundan 12 il əvvəl vandallar müdafiəsiz olan Roma şəhərini qarət etmişdilər. Beləliklə, qərbdə Romanın imperial hakimiyyəti başa çatdı. Sonrakı Roma imperiyası yeni alman çarlıqlarında yaşamaqda davam etdi.

Roma imperiyasının məhvə məhkumluğu artıq görünürdü. Bunun bir neçə səbəbi var idi. Onlardan biri Romanın almanlarla yüz ildən artıq davam edən arası kəsilməyən müharibələr aparması idi. İmperiya hərbi dövlətə çevrilmişdi, ağır hərbi xərclər bir vaxtlar onun çiçəklənən kəndlərini və şəhərlərini viran qoymuşdu. Bununla yanaşı, Roma ordusunda alman muzdluları artıq çoxluq təşkil edirdi. Muzdlular məsələsində Roma özünün əzdiyi məşhur düşməni Karfagenə bənzəyirdi. Roma vətəndaşlığı alan almanlar hətta hərbi xadimlərə və yüksək vəzifəli məmurlara çevrilmişdilər. Ona görə də Roma imperiyasına xaricdən olan alman təhlükəsi ilə yanaşı, daxildən də bu imperiya almanlaşmışdı. Müqəddəs Avqustin yaxşı demişdi ki, Romulun yaratdığı Yer şəhəri olan dövlət niyə də dağılmasın.

Hələ IV əsrdə Roma imperiyasının qərb və şərq hissələri arasında bölünməsi baş vermişdi. Almanlar imperiyanın qərbinə girəndə, oradan V əsrdə müxtəlif çarlıqlar yaradanda şərqdə Roma imperiyası, mərkəzi Konstantinopol olmaqla möhkəmlənir və inkişaf edirdi. VI əsrdə ən bacarıqlı hökmdarlardan biri olan Yustinian bütün Aralıq dənizi dünyasında Roma imperiyasını yenidən qurmağa cəhd etdi və 533-cü ildə qərb ərazisini yenidən tutmağa başladı. Şimali Afrikada iki döyüşdə vandallar sürətlə məhv edildi. Sonra Apennindəki ostqotlar məğlub edildi. Bu mübarizə İtaliyanı viran qoydu, barbar müdaxilələrinə nisbətən ölkə Yustinianın qələbələrindən daha çox ziyan çəkdi. O, ölümündən əvvəl Aralıq dənizi dünyasını bərpa etməyə müvəffəq oldu. Bu imperiyaya Şimali Afrika, Kiçik Asiya, Palestina və Suriya daxil idi.

VII və VIII əsrlərdə Bizans imperiyası, (Şərqi Roma imperiyası əsasən belə adlanırdı), ərazisinin çoxunu, onların slavyanların, bolqarların və müsəlmanların əlinə keçməsi nəticəsində itirdi. 750-ci ildən imperiya yalnız Kiçik Asiyadan, Balkanların bəzi torpaqlarından və İtaliyanın cənub sahillərindən ibarət idi. Bolqarlar yeni hücumlar edir, ərəblər imperiyanı narahat etməkdə davam edirdi. IX-XI əsrlərdə Bizans imperiyasında makedoniyalılar adlanan yeni sülalə meydana gəldi, sülalənin hökmdarları xarici düşmənlərə qarsı müqavimət göstərir, ölkə daxilində qayda yaradırdılar. Onlar bir sıra mühüm nailiyyətləri ilə öyünürdülər. Azad fermerlərin mövqelərini möhkməmləndirdilər, onlar da imperiyanın hərbi gücünü canlı qüvvə ilə təmin edirdilər. Bu vaxt Qərbi Avropa ilə genişlənən ticarət nəticəsində iqtisadi inkişaf sıçrayışı əmələ gəlmişdi. İnkişaf hesabına Konstantinopol şəhəri də çiçəklənmişdi.

Bolqarlar məğlub edilmiş, Bolqarıstanın şərq və qərb hissələri imperiyaya anneksiya edilmişdi. 1025-ci ildə Bizans imperiyası yarandığı VII əsrin başlanğıcından daha böyük olmuşdu.

4. Hindistanda Maurya imperiyası

B.e.ə. 500-cü ilə yaxın Qanq çayının üzərində yeni siyasi və mərkəzi kimi Maqadxa meydana gəldi. Buddizmin banisi Sidhartha Qautama - Budda (Sanskrit dilində hərfi mənada “işıqlanmağa çatmış, işıqlanmış” deməkdir) öz təlimi ilə brəhmən kahinlərinin dinini sıxışdırdı.

Budda öz təlimi ilə Maurya sülaləsi hökmranlığının əsasını qoydu. Bu dövlət Makedoniyalı Aleksandrın Hindistana yürüşündən (b.e.ə. 327-325-ci illər) sonrakı dövrdə fəaliyyətə başlamışdı və b.e.ə. II əsrə qədər Hindistanın şimalında və şimali-qərbində davam etmişdi. Maurya dövlətinin b.e.ə. 321-ci ildə çar Çandraqupta yaratmışdı. B.e.ə. III əsrin əvvəlində çar Aşokanın hökmranlığı dövründə bu dövlət şimali və mərkəzi Hindistanı birləşdirib, böyük tərəqqiyə çatmışdı.

Aşoka da əvvəllər işğal siyasəti aparırdı, lakin bir yürüşü çox qan axıdılmasına səbəb olduqda, bu ona olduqca güclü təsir göstərdi. Müharibənin dəhşətindən qorxuya düşən Aşoka hökmranlığının sonrakı dövrlərində dövlətini humanist prinsiplər əsasında təşkil etdi, zorakılığa deyil, ictimai xeyirə və sülhə can atdı. Bunlar təbəələrinin davranışını nizamlayan çox saylı ediktlərdə öz əksini tapdı. Onları ölkənin hər yerindəki daş dirəklərdə və qayalarda nəqş etmişdilər və bu, Aşoka yazıları adlanırdı. Həm də bu yazılar sanskritdə deyil, orta hind dilində yazılmışdı.

Ediktlərinin birində Aşoka həkimlərə adamları və vəhşi heyvanları necə müalicə etmək barədə məsləhətlərini verirdi. Digərlərində o, tələb edirdi ki, hər bir kəs atasına və anasına qulaq assın. Onun qərarları yeni hüquqi normaları müəyyən edirdi, hətta çarın öz vəzifələrini də nizamlayırdı. Çar təbəələrinə öz uşaqları kimi baxmalı idi və onun hökmranlığı dövründə bu dinin sferası Hindistanda daim genişlənirdi. Lakin Aşoka həm də digər dinlərə dözümlülük nümayiş etdirirdi.

B.e.ə. 273-cü ildə ellinist Baktriyası tərəfindən Hindistan subkontinentinin şimal-şərq hissəsinin işğal edilməsi ilə Aşokanın Maurya dövləti parçalandı. Onun yerində müstəqil dövlətlər yarandı. Hindistanda yunan-hindli ağalığı adlanan dövr meydana gəldi, onu isə saklar dağıtdı.

5. İlk Çin imperiyası

B.e.ə. 221-ci ildə Tsin çarlığının çarı Çjen qonşu torpaqları tutub, mərkəzləşmiş Çin dövləti yaratdı. O, bütün ayrı-ayrı dövlətləri öz hakimiyyəti altında birləşdirib, özünü birinci Çin imperatoru - Tsin Şi Huandi elan etdi.

Yeni dövlət idarə etmədə və iqtisadiyyatda ciddi mərkəzləşmə apararaq, nəhəng orduya arxalanırdı. İmperator müasir Siamdan uzaq olmayan bir yerdə öz dəfn yerini müəyyən etməklə şöhrət tapmışdı. Onun sərdabəsini 790 mindən artıq kölə tikmişdi. Ölümündən sonra da hərbi gücə bel bağlamaqla imperator əmr etdi ki, öz 7 mindən artıq döyüşçüsünün və arabaların təbii ölçüdə terrakotadan heykəllərini yaratsınlar. İmperator b.e.ə. 210-cu ildə öləndə, bütün heykəllər onunla birlikdə dəfn edildi və son dövrlərdəki arxeoloji qazıntılar onları aşkara çıxardı. Döyüşçülərin antropoloji xüsusiyyətləri və geyimləri imperiyanın çox saydakı xalqlarına aid olduqlarını göstərir və heç bir heykəl başqasına bənzəmir. Heykəllər orduda olan rəngarəngliyi bütünlüklə əks etdirir.

Tsin Şi Huandi tarixi xronikaların və Konfutsi kitablarının mərkəzləşmiş hökumət üçün təhlükəli olduğunu əsas gətirərək, onları yandırmağı əmr etdi.

O, şimali-qərb sərhədlərini hunlardan müdafiə etmək üçün b.e.ə. 214-cü ildən başlayaraq mövcud tökmə torpaq təpələri gil istehkamlarla möhkəmləndirdi. Beləliklə, Böyük Çin Səddi meydana gəldi. Ölkənin ərazisini 36 iri inzibati mahallara böldü, onların başında mülki və hərbi valilər dururdu. Yazı dəqiqləşdirildi, vahid pul, vahid ölçü və çəki sistemi tətbiq edildi və yol sistemi islahata uğradı.

İmperator həm də uğurlu sərkərdə idi və öz imperiyasını cənubda Annama (Vyetnama) qədər genişləndirdi. Lakin ordunu saxlamaq xərcləri ağır yük kimi ölkə iqtisadiyyatının üzərinə düşdü.

Dövlətin islahat siyasəti savadlı təbəqələrin müqaviməti ilə üzləşdi. Onlar yeni tətbiq olunanlara qarşı etiraz edir, köhnə əsərlərin, xüsusən filosof Konfutsinin ideyalarına əsaslanırdılar. Müxalifəti arqumentlərdən məhrum etmək üçün imperator göstəriş verdi ki, şəxsi mülkiyyətdə olan kitablar onların sahiblərindən alınsın və yandırılsın. Yalnız Tsin dövlətinin tarixi xronikaları, təbabət üzrə traktatlar, öncənigörmə sənəti barədə və kənd təsərrüfatına aid kitablar məhv olunmaqdan yayına bildi. Kim köhnə əsərləri yaymaqda davam edirdisə, onlar edam edilir və ya şimali-qərb sərhədlərinə sürgün edilirdi ki, orada Böyük Səddin tikintisində işləsin.

Çinin ilk imperatoru Tsin Şi Huandi öldükdən sonra hakimiyyəti üsyançıların başçısı Lyu Ban tutdu. B.e.ə. 206-cı ildə Han sülaləsini yaradıb, imperator Qao- tszu titulunu qəbul etdi. Buna qədər isə Şi Huandidən sonra azad olmuş taxt-tacı şöhrətpərəst yevnux (hərəm ağası) Çao Kao tutmuşdu, o, imperatorun qardaşını öldürüb, qanuni varisləri kənarlaşdırmışdı. Lakin onun hakimiyyəti uzun çəkmədi, imperiyada yüksək vergilərlə əzilən kənd əhalisinin üsyanı başlandı. Üsyançıların başında Lyu Ban dururdu, onun qoşunları imperator sarayını tutub, yevnux Çao Kaonu öldürdü.

Lyu Ban Çinin şərqindəki kəndli ailəsindən idi, lakin kiçik məmur səviyyəsinə yüksələ bilmişdi. Hakim rejimin əleyhdarı olmaqla, o, tədricən rəqiblərini üsyan hərəkatının rəhbərliyindən sıxışdırıb çıxardı. Yeni hökmdar Han sülaləsini yaratdı, bu sülalə 400 il hakimiyyətdə oldu. O, paytaxtı Huan Ho çayının üstündəki Çanyana köçürtdü, sonra Böyük Səddi tikdi. Öz qüdrəti və böyüklüyü ilə Çin bu dövrdə Roma imperiyasını ötüb keçmişdi.

Lyu Ban dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirdi, kəndliləri əmək mükəlləfiyyətindən azad etdi, vergiləri aşağı saldı və borclu olan qullara azadlıq verdi. Bu yolla o, geniş dayaq qazandı. O, mərkəzi icra aparatını bərpa etdi, lakin bəzi əyalətlərdə yerli çarcıqlar - vanlar hökmranlıqlarını davam etdirirdilər. B.e.ə. 195-ci ildə imperator öldükdən sonra taxt-taca onun zəif iradəli olan oğlu çıxdı və onun dövründə ölkədə separatizm dalğası mühüm yer tutdu.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2016.- 5 mart.- S.20