"Qürbətdən boylanır qərib dağlarım"

ADİL CƏMİLİN POEZİYASI HAQQINDA QEYDLƏR

Müdrik Zərdüşt deyib ki, insanın ucalığı üç meyarla ölçülür: xeyirxah söz, xeyirxah iş, xeyirxah əməl. Hansı insanda bu keyfiyyətlər varsa, həmin şəxs mənən uca insandır.

Əqidəli qələm sahibi, haqq sözün müqəddəsliyi keşiyində dayanan, xalqımızın istedadlı şairi Adil Cəmil şəxsiyyəti və bənzərsiz yaradıcılığı ilə ədəbi ictimaiyyətimizdə böyük nüfuz qazanmış sənətkarlarımızdandır. Onun şeirləri ürəkdən gəldiyi üçün ürəklərə tez yol tapır. Şeirləri çapdan çıxan kimi oxunur, sevilir və dillər əzbəri olur. Adil Cəmilin iki cildlik ("Elm və təhsil"-2014) "Seçilmiş əsərləri" Əməkdar incəsənət xadimi Çingiz Əiloğlunun redaktorluğu, AMEA-nın müxbir üzvü, millət vəkili Nizami Cəfərovun önsözü ilə işıq üzü görüb. "Halal sözün halal adamı" başlıqlı önsözdə A.Cəmil yaradıcılığının orijinallığına və özünəməxsusluğuna diqqəti cəlb edən müəllif yazır: " Adil Cəmil şairdir, publisistdir, elm adamıdır... Bütün bunlarla bir yerdə eyni zamanda, ürəkli,təpərli və etibarlı bir Vətən övladıdır. Onun istər bədii, istər publisistik, istərsə də elmi yaradıcılığında uşaq sadəlövhlüyü, təmizliyi və səmimiliyi ilə yanaşı, həm də aydın cizgiləri ilə seçilən ağsaqqal təmkini, müdrikliyi və xeyirxahlığı var". A.Cəmil şeirlərinin məna yükü, poetik tutumu dərindir. O, öz ilhamını daxili səsinin üstündə kökləyir. "Sözün də canı var, söz də canlıdır" - deyən şair müqəddəs sözü varlığı sanır:

Mən uca tuturam sözün ərkini,

Qanım da şeirimin qanında imiş.

Div canı şüşədə olduğu kimi,

Öz canım sözümün canında imiş.

İlhamla yazılmış bu şeirlər Murovun, Kəpəzin, Dəlidağın "dodaqlarından su içib". Zəngin poetik ənənələrə sadiq qalan şair "Azadlıq ətirli nəğmələriylə" "Bütün ürəkləri şəlalənin saf damcıları ilə yumaq istəyir" ki, "Sevinc bolluğunda yaşasın bəşər". Dağ vüqarlı, dağ nəfəsli şairi təbiət başqa cür yaradıb. Çünki o, "Kökündən qopan deyil, kişi nəvəsi, kişi oğludur", "Od yağsa da gözünü qırpan deyil", "Ruhuna, qanına yad olanlarla", "Haqqını yeyənlərlə barışmır, Onlara qaynayıb qarışmır". "Söz ömrüm uzundur, öz ömrüm qısa" - deyən şair öz poetik məramını belə ifadə edir:

Bu yolun yolçusu mindən biridir,

Hər yola çıxanın öz cığırı yox.

Şair var - çox da ki, "xalq şairi"dir,

Xalqına qovuşan söz cığırı yox.

Adilin şeirlərində Murov dağının, Dəlidağın, Kəpəzin havası və ucalığı görünür. Onun işıqlı poeziyası xalqımızı ucalığa, mənəvi birliyə, yenilməzliyə və qələbəyə səsləyir. Bu şeirləri oxuduqca Dəlidağ, Taxta düzü, İstisu, Çərəkdar, başı zirvələrə ucalan əzəmətli Kəlbəcər dağları kino lenti kimi gözlərimin önündən keçdi. Hər il ailəmizlə İstisuda olduğumuz günləri, Çərəkdarda qohumumuz, Sarı kişinin oğlu Nurəddinin toyunu, sinədəftər Bəxtiyarlı Məcid kişinin, Yunis müəllimin duzlu-məzəli, şirin söhbətlərini xatırladım.Çağlayan qəlbini müqəddəs sözə verən şairin aşağıdakı misraları uğurlu poetik nümunələr kimi yadda qalır:

Mən də çevrilmişəm söz adamına

Beş kəlmə uzadım sözün ömrünü.

Və ya:

İnsan unudulur iz qoymayırsa,

Şair ölüb gedir, söz qoymayırsa.

"Dünyaya sazla-sözün arasında göz açan" şairin "Ruhunda sazın-sözün sehri var".

Adil Cəmilin şeirlərinə xalq yaradıcılığından gələn bir şirinlik hopub. O, klassik ədəbi ənənələrə, folklora və aşıq yaradıcılığına qırılmaz tellərlə bağlı olan şairdir. Onun şeirlərində Yunis İmrə, Aşıq Ələsgər, Qurbani, Dədə Şəmşir kimi ustad sənətkarların bədii yaradıcılığının ruhu duyulur. "Alnımın qırışı fikir yolumdur" - deyən şairin "Dərdinin yaşı özündən böyükdür". Buna görə də Adil Cəmil poeziyasının fəlsəfi-estetik siqləti, obrazlı poetik tutumu və yüksək şeiriyyəti oxucuları öz cazibəsində saxlayır. Onun şairlik istedadına və özünəməxsus yaradıcılıq üslubuna qiymət verən Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə yazır: "Adilin şeirləri xalq ruhundan süzülür. Hiss olunur ki, aşıq şeirini, folkloru yaxşı bilir. Buna görə də deyimləri təbii və səmimidir. Odur ki, yazmaq üçün yazmır, qəlbini boşaltmaq üçün yazır. Buna görə də onun şeirlərinin böyük məhəbbətlə oxunacağına şübhəm yoxdur".

"Az yaşında çox tufanlara sinə gərən" şair "Araz boyda ürəyində şırım olan", ikiyə bölünmüş vətənin ayrılıq həsrətini şair - vətəndaş yanğısı ilə dilə gətirir:

Yaylağım qovuşmaz, yaylam bitişməz,

Baharı gətirən bayram bitişməz.

İki parçalanmış laylam bitişməz -

Bölünmüş beşiyin körpəsiyəm mən.

Gözünü açandan bu həsrət onun sinəsini göynədir, "Ölüncə o taya boylanan nənəsi" qəlbinə təsəlli üçün "Atasının adını Savalan qoyub". Araz qırağında-sərhəd boyunda edilən bir toyda xanəndənin zildən oxuduğu bayatıdan sanki "Araz ağlayır", "sərhəd dirəkləri yumşalır" "tikanlı məftillər piləyə" dönür. Bu taydakı toya Arazın o tayından həsrətlə baxırlar. "Ana oğul toyunda oynayır", ancaq "Qolları yuxarı qalxa bilmir", "Çöhrəsində yaş oynayır". Şeirin sonunda şair öz poetik düşüncələrini təsirli misralarla ifadə edir:

Kim bilir, bəlkə də ya gəlin, ya bəy,

O taylı kişinin nəvəsi idi...

Bəlkə də mağarı tərpədən külək,

Babanın dualı nəfəsi idi.

İkiyə bölünmüş xalqın taleyinə acıyan, ayrı salınmış elinin həsrətini öz daxili səsinin üstündə kökləyən şair:

Desələr günahkar o xan Arazdır,

Arazı gözümdən səpəsiyəm mən...

- deyir.

Kəlbəcər şairin doğulub-böyüdüyü Vətən torpağının bir hissəsi - şair üçün müqəddəs bir məkandır. Düşmən tapdağı altında olan o yerləri görmək üçün şairin ürəyi atlanır. Məğrur Murova, Dəlidağa gedən yollar bağlanıb. "Zirvələri qibləgahı olan" dağların başı üzərində "dolanan dumanı könül ahımdır"- deyən şair "üfüqlərə dirənən bu dağları da kövrələn görür".

Qəriblikdə qan ağlayır yurd yerim,

Kəlbəcərdi daha mənim and yerim

- inamına tapınan şair "torpağına kök atdığı, laylasıyla böyüdüyü, şeirinin şah misrası" doğma yurdu Kəlbəcəri unuda bilmir:

Boy atdım Tərtərin doğma səsində,

Quş oldum dağların göy zirvəsində.

Harda vətən seçsə, son nəfəsində,

Adilin qibləsi Kəlbəcərdədir.

Doğma torpaqlarımızın ermənilər tərəfindən işğal edilməsi şairə mənəvi sarsıntılar gətirir.Yurd həsrəti, el-oba, doğma yurddaşları üçün qəribsəmək Adil Cəmil şeirlərinin əsas mövzularındandır. Vətən sevgisi, yurd nisgili onun bütün şeirlərinin ana xəttini təşkil edir. Onun üzü gülsə də gözlərində xəfif kədər duyulur. Yurd həsrətli lirik qəhrəman daim mənəvi iztirab və xiffət keçirir. Öz yurdundan, yurddaşlarından ayrı düşən "Qəriblərin yorğun gözləri, Bir çimir vətən yuxusu istəyir" (F.Qoca). "Yurd yeri dərd yeri olan" şairin "yağılar əlində girov qalan yurdu" ona rahatlıq vermir:

Qürbətdən boylanır qərib dağlarım,

Gəzir sahibini yurd ocaqlarım.

Və ya:

Hanı mənim o zamanım, o çağım,

Ayrılığa açılıbdır qucağım.

Yurd yerində söndürülmüş ocağım,

Gecə-gündüz ocaq çatır içimdə.

Yaxud:

Bulaq başı yarpız qaldı,

Xəyalımda bir qız qaldı.

Kəlbəcərim yalqız qaldı,

Yurdumda yalquzaq gəzir.

İçində vətən sevgisigəzdirən şair:

Əllərim çatmasa ana torpağa

Çatmaram arzuya, diləyə bir də

- deyir.

Ata ocağı, yurd həsrəti, "Əldən gedən, eldən gedən,bütün dərdlərimizin başı Qarabağ", "Əlçatmaz, ünyetməz dağlar gözəli" Şuşa onun qəlbində kövrək xatirələr oyadır. Lakin "öz elindən, obasından ayrı düşən el oğlu" türk ellərini özünün dayağı sayır. Bütün bu müşahidələr şairin qəlb aləmindən keçərək onun psixoloji ovqatını əks etdirir.Doğma vətənin poetik təsviri aşağıdakı misralarda özünün orijinal ifadəsini tapır:

Hər kəsi qəlbində bir övlad bilib,

Hamıya bir gözlə baxmısan, Vətən.

Anamın müqəddəs südüylə gəlib,

Qəlbimə, qanıma axmısan, Vətən.

Təbiəti sevdiyindəndir ki, Adil Cəmil təbiətdən çox yazır. Professor Şirindil Alışanlıya görə, "istedadlı şair A.Cəmilin 81-ci ildə çap etdirdiyi şeirlərdə də əsas fikri-hissi məntiq təbiətlə poetik ünsiyyətdən doğur".

Adil Cəmil poeziyasında "Dağ" obrazı vətəndaşlığın simvoluna çevrilir, doğma torpağa, elə ümumiləşdirmə vasitəsi kimi səciyyələnir. Çünki "Dağ" təbiətin şah əsəridir. Dağın qəlbindən axan sular daha təmiz, daha şəffaf olur. Sənətkarın təbi və hümməti ilə dağlar arasında yaxınlıq və doğmalıq var (M.Şəhriyar). Dağlardan söz düşərkən istər-istəməz aşağıdakı bayatı xatırlanır:

Əziziyəm, nur dağlar,

Yağsın sənə nur, dağlar.

Mən özüm ağlamazdım,

Görcək məni yurd ağlar.

"Dağları özünə arxa bilən" şair sanki onunla doyumsuz bir könül söhbəti-həsbi-hal edir:

Bal damar cökənin yarpaqlarından,

Nərgiz sırğa taxar qulaqlarından.

Murovun, Kəpəzin "dodaqlarından"

Bir qətrə su içə yazdığım mənim.

Və ya:

Ruhum səndə qalıb, canım a dağlar,

Məni torpağına, daşına çevir.

Səni xilas üçün hər birimizi

Bir bölük əsgərə, qoşuna çevir.

Lirik qəhrəmanın "ürəyində dikələn dağ Murov dağına boylanır, düşməninqəlb oyan dağına qarşı içində üsyan edib meydana çıxır". Bu şeirlərdə şairin daxili obrazı, özgürlüyü görükür. "Fikir sorağında əriyirəm mən" - deyən şair "Əzab görməyənin səadətinə səadət demir".

Şairə görə, ən doğru yol, hidayət yoludur-haqq yoludur.

Adil Cəmil öz poetik dəst-xətti və orijinal üslubu ilə seçilən şairdir. Onun şeirlərində həsrət ovqatı, vətən və yurd sevgisi, mübarizlik və qələbəyə çağırış var. Vətəndaş-şairin ən böyük narahatçılığı və yanğısı "Kafirlərin tapdağında inildəyən" doğma torpaqlarımızdır. Ona görə də öz yurddaşlarına:

Siz gərək bu xalqın "Vətən" sözünü

Qanla yazaydınız yurd daşlarına - deyir.

"Bizdən qeyrət uman qeyrət dağlarımızı" azad etmək üçün öz həmvətənlərinə "Döyüş gərək, ağlamağın yeri yox" - çağrışını edir.

Şairin "Özünü qayadan atan qızlara" şeiri düşmən əlinə keçməmək üçün pak adlarını və namusunu qoruyaraq özlərini qayadan atan qızlarımıza həsr olunub. Bu ismətli, qeyrətli, ləyaqətli "mayası namusdan yoğrulan el qızlarının" faciəsi şairin kövrək ürəyini titrədir:

O qızlar Tərtərin göz yaşı oldu,

Tarixin pozulmaz yaddaşı oldu.

Göydələn zirvələr başdaşı oldu,

Özünü qayadan atan qızlara.

Müdriklərin fikridir: "İstedadı Allah verir, insan tanrısının əvəzsiz nemətinə öz zəhmətilə sahib olur". Adil Cəmil zəhmətsevərliklə yanaşı həm də güclü bədii təfəkkürə, xalq həyatına və folklora dərindən bələd olan şairdir. Qeyd etdiyimiz kimi, zəngin folklor qaynaqları, aşıq yaradıcılığı, Aşıq Ələsgər, Dədə Şəmşir, Vurğun poeziyası onun bəhrələndiyi mənəvi xəzinələrdir. Şairin cinaslı bayatılarında folklor yaradıcılığından ustalıqla faydalanmanın əlamətləri görükür:

Yaşa dol.

Ya qəmli ol, ya şad ol.

Yaş odun satma xalqa -

İnsan kimi yaşa dol.

Və ya:

Yan ağı,

Yan, bayatı, yan, ağı!

Öpüşümə həsrətdir

Dəlidağın yanağı.

Bu bayatıların misra düzümündə ekspressivlik, qafiyə sisteminin mükəmməlliyi, yeni fikir və məna çalarları nəzəri cəlb edəcək səviyyədədir.

"Mənim üçün şeir yazmaq öləndən sonra sağ qalmaq arzusudur" - deyən şairin təcnisləri də xalq yaradıcılığı üstdə köklənib. O, hər bir sözü seçib sonalayır. Söz onun varlığıdır və o, hər sözü şeirə gətirmir, sözlər içindən sözü seçir.Əlahəzrət sözə xüsusi bir ehtiramla yanaşan şair "sözdür mənim taleyimin balası" - deyir. Əsl şairin şeirlərinin ünvanı xalqın qəlbidir. Şair nə yazıbsa ilhamla yazıb.

A.Cəmilin şeir dili təbiidir, axıcıdır, obrazlıdır. Şairin daxili aləmindən süzülüb gələn misralar oxucu qəlbinə bir sərinlik və həzinlik gətirir. Kitabdan verilmiş sevgi şeirləri yüksək bədiiliyi və səmimiliyi ilə diqqəti çəkir. Çağlayan qəlbi çağlayan selə dönən lirik qəhrəman deyir:

Məni söndürməyə bil ki, gücün yox,

Həsrət alovuyam, dil-dil yanıram.

Mən sənin qoluna girmək üçün yox,

Qəlbinə girməkçün dalğalanıram.

Adil Cəmil şeirlərinə gözəllik verən başlıca amillərdən biri də onda işlənən bədii təsvir vasitələridir. Şirin dil, mənalı təşbehlər, yatımlı xalq ifadələri bu misralarda ustalıqla işlədilir. Fikrimizin doğruluğunu isbatlamaq üçün bəzi misraları nümunə gətirək: "Dağlara düşən şehin // İşığı kəndə düşüb", "Qayanın dibini oyan dağçayı // Özünə yol açan gümüş ilanmış", "Barsız budaqları gözünün dağı // Yellənir, yellənir boş beşik kimi", "Gözləri köhnə şinel ilgəyidir // Qaşları bisavad vergülü", "Yamacda qara qaya // Yanaqda xal kimidir", "Ağ varağı kəfən bilib bükülən // Boynu bükük sözlərimi saxlama", "Təbəssümün qış günəşi // Gedib girdi buludlara", "Qaşların qəm haləsiydi // Baxışların küskün idi", "Ağ duman yol salıb qara saçımdan" və s.

A.Cəmilin şeirlərində bəzən dialekt sözlər də işlədilir və bu sözlər şeirin estetik dəyərinə xüsusi bir çalar verir. Məsələn, "vaysınmaq" - "Vaysınıb, çırpınıb, döyünmədim heç", "Ağgünlü" - "Ağgünlü kəndimin ağbirçəkləri", "yağır olmaq" - "Səhərdən-axşama bu yazıq torpaq // Sizin çəkmənizin dabanlarıyla // Yeyilə-yeyilə yağır olubdur", "helləmək" (qayanı helləmək), "çərək" (bir çərək yer), "otuxmaq" (otuxan quzular), "təpmək" ("Həsrətli gözümə təpəsiyəm mən"), "teyxa", "qaramat", "geneşmək" (vuran oğul ataya geneşməz) və s. Belə nümunələrin sayını xeyli artırmaq olar. Bu sözlər şeirin kontekstində daha tutumlu və mənalı görünür.

Şairin ikicildlik "Seçilmiş əsərləri"nə onun yeddi poeması daxil edilib. Bu poemaların hər birinin bədii-estetik özəlliklərindən söz açmaq ayrı-ayrı məqalələrin mövzusudur. Bütövlükdə A.Cəmilin yaradıcılığı ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Bu yazıda Adil Cəmilin fəlsəfi mətləblərlə süslənmiş şeirləri haqqında ən gözəl sözlərin hamısını elə şairin öz sözləri dedi. Qələmiylə xalqının dərd ortağı olan, "Hər xırmanda döyülməyən, hər daş altda üyünməyən, sınan, amma əyilməyən" şair qardaşım, doğma yurddaşların və səni tanıyanlar bütöv xarakterini, vüqarlı şəxsiyyətini və "qamətini həmişə şax görüblər". Kəlbəcər ətirli şeirlərində sənin - yurdsevər, vətəndaş bir şairin könül çırpıntılarını duydum. "Ürəyində hər sevgidən el sevgisi", vətən sevgisi üstün olan, "insan ömrünə işıq diləyən", bulaq kimi çağlayan coşqun təbin heç zaman susmasın!..

Vəfa XANOĞLAN

Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının elmi katibi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 8 mart.- S.8