100 il öncənin Novruzu: görkəmli maarifçimizin qələmində

BOLŞEVİKLƏRƏ QARŞI GƏNCƏ ÜSYANININ QURBANLARINDAN OLMUŞ MİRZƏ ABBAS ABBASZADƏ ÖTƏN ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏKİ NOVRUZ ƏNƏNƏLƏRİ BARƏDƏ NƏLƏR YAZIRDI?

İldən-ilə daha çox zahiri təmtərağına aludə olduğumuz, bəlkə də bu səbəbdən artıq formal təqvim bayramlarından birinə çevrilməkdə olan Novruzun keçmişdə, deyək ki, 100-150 il qabaq necə keçirilməsinə nəzər salmaq, əlbəttə, yersiz olmazdı.

Bu baxımdan, adı Gəncədə hər kəsə, eləcə də Azərbaycanın əksər ziyalılarına tanış olan, dövrünün görkəmli maarifpərvəri, 20-ci əsrin başlanğıcında yeni üsullu məktəbi üçün ilk əlifba kitablarından birinin tərtibçisi, müəllim, folklorşünas, publisist Mirzə Abbas Abbaszadənin 1920-ci ilin martında, Azərbaycan Cümhuriyyətinin (1918-1920) orqanı sayılan “Azərbaycan” qəzetində dərc olunmuş “Novruz bayramı” məqaləsi olduqca xarakterik bir nümunədir.

Müəllif öz ömrünün son 50 ilinin yaddaşına hopmuş xatirələrinə müraciət edərək, həmçinin ağsaqqallardan eşitdiklərinə söykənərək, XİX əsrin son üç-dörd, XX əsrin isə iki onilliyini əhatə edən bir zaman kəsiyində Gəncədə Novruz Bayramının keçirilməsilə bağlı adət və ənənələrimizdən, eləcə də ümumən dövrün “dəb və ovraqlarından” maraqlı bir tərzdə söhbət açır. Həmçinin, yazı sözügedən dövrün etnoqrafik mənzərəsini əks etdirməklə əhəmiyyətli elmi mənbə sayıla bilər.

Mirzə Abbas Abbaszadə məqaləsinin əvvəlində bayram ərəfəsində insanların ovqatından, eləcə də geyim tərzləri ilə bağlı ənənələrdən bəhs edir: “Qış soyuğunun kəsərdən düşüb, bitkilər cana gələn, bağlarda yumşalmış torpaqların arasından bənövşələr görünən vaxtlarda söylənən “Novruzun topu atıldı” sözləri bəllidir. Novruza bir ay qalmış hamı bayram tədarükünə başlardı. Fağırdan tutmuş varlıya qədər, hamı özünə paltar tikdirib, ayın axır çaharşənbəsində təzə paltarlı olmağa çalışardı. Paltarlar milli, yaşamaq milli. Oturmaq-durmaq, yemək-içmək, hamısı milli idi. Küçələrdə, çarşılarda yenicə ütü altından çıxmış vəznəli çərkəzi çuxaları ətəkləri xışıltı ilə ləpələnirdi. Daldan üç büzməli, enli qolu qırağa qatlamalı vəznəli çuxalar cahılların malı olduğundan ahıllar özlərini onlara bənzətməmək üçün vəznəsiz, dalı sıx büzməli, bir az boğarlıqlı çuxa geyərdilər.

Sonralar geyimlər bir qədər sadələşdi. Qapaqsız, çal-keçirli arxalıqlar çıxdı ki, bu cür gödək ətək arxalıqlara “urusu” deyirdilər. Şalvarların geniş və bağlı olması milli forma olduğundan, yavaş-yavaş düyməli şalvarlar meydana gəldikcə, bağlı şalvarlar ahıllarda qaldı. Yeni çıxan şalvarlar da “urusu” adlandı. Bu zamanlarda “urusu” şalvar geyənlər ahıllardan çəkinirdilər. Çünki bunlar onları yoldan çıxmış sayırdılar.

Ağsaqqal kişilərin rəvayətinə görə, daha qədimlərdə kişilər qırmızı, yerli toxunma parçalardan ipək bağlı şalvar geyib, bağını da sallana-sallana buraxıb bazara çıxırmışlar ki, yaxşı görünsün. Hələ o cür ipək parçadan şalvarları gecələr quyunun ağzından içəri asarlarmış ki, geyəndə gəzdikcə xışıldasın. Nə isə, o zamanlar oturub-durmağımız yerdə, palaz-döşəkçə üstündə idi. Dar “urusu” şalvarlar çıxandan sonra yavaş-yavaş şalvarı qat kəsməmək üçün kürsü üstündə oturmaq çıxdı. Yavaş-yavaş evlərdə, dükanlarda kürsü görsənməyə başladı.

...Novruza yarım ay qalmış hamı hazırlaşardı. İl uzunu taxça-boğçasına əl dəyməmiş süpürgə vurulmamış evlər ilin axır çaharşənbəsinə bir həftə qalmış təmizlənməyə başlanardı. Hansı evə, hansı məhləyə girsən, evin bütün şeyləri, palas-paltar, qab-qacağı dışarıda görərdin. Bu günlərdə aylarca ayaq altında tapdalanan palasların tozu dumana çıxar, qab-qacaqlar axar suların qırağında yuyular, evlərin zəqələri, taxçaları süpürülüb təmizlənərdi”. Görkəmli maarifçi və publisist İlin axır çərşənbəsini gözəl boyalarla təsvir edir: “İlin axırıncı çaharşənbəsindən əvvəlki xas günü çaharşənbə axşamı adlanır. Bu gün bazar, dükan qabağında şərq sayağında çaharşənbə yemişi sərilərdi. İl uzunu satılmayıb qalan quru qaxlar, təamlar, qayırma çiçəklər-güllər üstü qızıl varaqlı çürük almalar, heyvalar, sarı zəfərani limular, portağallar ilə bəzəndirilib müştərilərin gözünə soxulardı. Yanı oğullu atalar dəstə ilə, kimi çaharşənbə yemişi alır, kimi yaylığa bağlayır, kimi atıla-atıla evinə sarı yırğalana-yırğalana oğulları da yanlarında, əlində bir top qəşəng tabaqa sevinə-sevinə, tullana-tullana gedərdilər. Günün qulağı batan kimi buradan-oradan tıqqıltı-fışıltı başlayıb, məhəllərdən tonqal işıqları görünməyə başlananda yoldakılar daha da yeyin daban alardılar ki, tonqalı çatıb, çırağban etsinlər. Evlərdə gəlinlər qırmızı, qadın analar abı, yaşıl paltarlara girib, bir şadlıq, bir sevinməkdə idilər ki, başa gəlməzdi.

Nə isə, qaranlıq düşdükcə çıraqbanlığın arası kəsilməz, fişənglərin fışıltısı, qarabinələrin gumbultusu, taraqqaların taqqıltısından qulaqlar tutulardı.

Çıraqbanlıq, taqqıltı ara verəndən sonra yavaş-yavaş plov qazanlarının dövrəsi yerə qoyulardı. Tonqal üstündən atılıb-düşən dədələr, nənələr, balaca-balaca qızlar-oğullar qazının həndəvərini alardılar.

Ev yiyəsi bir yanda döşəkçə üstündə əyləşib şadlığından qımışır, istəkli balaları ilə danışıb gülüşür. Gəlin qab-qacaq hazırlayır, əl suyu gətirir, qaynanasının, ərinin qabağında səkir.

Hər yandan taqqıltı kəsiləndə kəfkirlərin taqqıltısı, qazmaqların xışıltısı başlanır, ağızları sulandırırdı. Dolma, dovğa, fırnı, yayma, plov, soğança, qara bir-birinə qarışıb hərcimərc olardı. Horoyun böyümüş, ağzının-burnunun suyu bir-birinə qarışmış uşaqlar şıltaqlıq edib kimisi küsür, kimisi ağlayır, kimisi çaharşənbə yemişi istərdi. Surfa yığılan kimi çaharşənbə yemişi açılardı.

...İlin axır çaharşənbəsi günündə ( həftənin 3-cü günü-Z.M.) il uzunu üz verən kifirlikdən, kəsalətdən qurtarmaq üçün hava işıqlananda, gün çıxanda gəlinlər, qızlar, arvadlar evlərindən sınıq, çatlaq saxsı qabları götürüb dəyirmanlara sarı gedərlər. Oralarda qada-baladan savuşmaq üçün saxsıları dəyirman yüştəsinin yanında vurub sındırarlar. Qızlar dəyirman arxının üstündən atılarlar ki, baxtları açılsın, ərə getsinlər. Arvadlar çillə kəsdirərlər. Doğmayan arvadların başına yüştənin üstündə it kəlləsi üstündən su tökərləridi ki, doğsun. Zülləm cəmi ilə hər kəs başına su tökərsə, dərdi-qəmi, çilləsi-zadı dağılarmış. Arvadlar bunlardan başqa daha cürbəcür işlər görələr ki, özləri yaxşı bilirlər”.

M. A. Abbaszadə öz məqaləsində Novruz günlərində Gəncənin Şah Abbas meydanında igid, dəliqanlı gənclərin indi çox heyrət doğura biləcək yarışmasından da söhbət açır. Təsəvvür edin, bir-biri ilə qoçaqlıqda bəhsə girən atlı cavanlar meydanın hər iki ucundan sürətlə çaparaq gəlir və atlarını sinə-sinəyə vuruşdururlarmış: “Birdən-birə meydanın bir

başından zurna-balaban səsi gələn kibi minlərcə adamın gözü o yanda olub, bir-birini itələyib basmağa, atlıları görməyə çalışırdılar. Burda il uzunu çaharşənbə gözləyən igidlər, dəliqanlılar, adlı-sanlı at minən qoçaq oğlanlar əllərində yayları, bellərində oxları, çiyinlərində aynalı tüfəngləri atın üstündə qırğı kimi səkər, qıvraq geyinmiş bığıburma minicilər hərə öz yoldaşı ilə cüt-cüt meydanın ortasında ağır-ağır at oynatmağa başlardılar. Bu gün sınaq günü, düşməni ağlatmaq, dostu güldürmək günü idi. Nişanlı oğlanlar bu gün ad, nişan qazanmalı idilər ki, səsləri nişanlılarının qulağına çatsın.

Zurnanın səsində, tamaşaçıların həmhəməsindən qızışmış atlar, atoynadanlar daha duruş verə bilməzdilər...Yavaş-yavaş cıdır qızışdıqca, adamların arasından kəhər at, boz at, kürən atların belində Dəli Məhəmməd, Boz Alı, Mocu kimi neçə qoçaq igid keçirdi. Gülüş səsləri atlıların qulağına çatdıqca onların gözləri geri görməz olurdu. Gözlər olsun, görməsin!

Bir də görürdün meydanın hər iki başından bir cüt oğlan çaparaq gəlirlər. Dördnala çaparaq qabaq-qabağa gələn atlılara tamaşa edənlərdən birdən-birə qorxulu: -Yavaş! Yavaş! Ay aman! Ay aman! - səsləri ucalarkən, meydanın ortasında düş-döşə toqqaşıb, top kimi səs verən yazıq atların köhlən bədəqələri havada geri aşırılıb düşür. Bir yanda da bir dəqiqə əvvəl meydana qışqırtı salan bozarmış, qızarmış cavanların ruhsuz bədənləri bir anda səvərilmiş düşərdi. Meydanda qiyamət qopardı, hamı bir-birini itələyər, canının düzənsiz cıdır meydanınında qoyan oğlanların öldü-qaldısını bilmək üçün irəli basardı. Oğul atanı, ata oğlunu tanıya bilməzdi. Çaharşənbə bayramı əvvəli şad, axırı bərbad keçərdi”.

Əlbəttə, sonu qan və ölümlə nəticələnə bilən bu səhnələrin birmənalı qarşılanmayacağı mümkündür (Hərçənd elə müasir Avropada, İspaniyada qızmış öküzləri şəhərlərin küçələrinə buraxmaqla başlayan “korrida” günləri də qurbansız ötüşmür). Lakin gəlin bir anlıq düşünək: əgər cavan bir gəncəli, azərbaycanlı oğlan bayram günündə igidlik göstərərək ad qazanmaq, lap elə öz nişanlısının xoşuna gəlmək üçün ölüm riskindən belə çəkinmirsə, hərb meydanında onun qarşısında kim duruş gətirə bilər? O, yağını elə yalın əllərilə boğar. Düşmən məhz belə gənclərimizin səs-sorağını duyunca, gizlənməyə dəlmə-deşik axtarar.

M.A. Abbaszadə geniş yayılmış bir adət barədə də fikirlərini açıqlayıb: “...Keçən Novruz ilə gələn Novruzun arasında bir nəfər adamı ölən kəs bayram günü “qara bayram” saxlamalı imiş. Oraya girənlər qəmgin girib, qəmgin çıxmalı idilər.

Heç bir deyən olmazdı ki, balam, bayram hara, yas hara? Nə isə, bu da bir adət idi ki, gün-gündən böyüdü”.

Görkəmli maarifpərvər bayrama qondarılan bu cür lüzumsuz adətləri hələ düz 95 il qabaq qınayıb və onun bu sözləri zəmanəmizdə də, necə deyərlər, aktuallığını qoruyur:

Yazısının sonunda M. A. Abbaszadə Novruz adətləri ilə bağlı bəzi təkliflər də verməyi unutmur: “...Cıdır oynamaq dəbini təzələmək yaxşı olar. Ancaq keçən illər olan kimi yox, düzənli, nizamlı cıdır oynanılsın. At minməyi sevən, at oynadan TÜRKLƏR cıdır meydanında ata-babalarının minici-vurucu olduqlarını yada salsınlar... Bayram günü qohum qohumun, dost dostun, tanış tanışın evinə getsin, bayramlaşsın. Tanımadığı yerlərə heç kim getməsin.... Üzümüzə gələn bayram günü hamı sözü bir yerə qoysun, əzadarlıq, “qara bayram” saxlamaq sözü ağıza alınmasın. Ölü yiyələri il uzunu etdikləri kimi, bu gün də yesinlər, içsinlər, gəzsinlər, kefləri istərsə, ölülərinin niskirlərini yada salaraq ağlasınlar, daha böylə bütün yaranmışların alqışlarına məzhər olan bayramımızı pozmasınlar. Ağladıqca, ağlar günə qalmayaq...”

Yaxşı nə varsa, onu artırmaq, əngəl olan, lüzumsuz şeylərdən qaçmaq -M.A.Abbaszadənin ömrünün son aylarında ( 50 yaşlı maarifçi 1920-ci ilin mayında bolşevikləşməyə qarşı Gəncə üsyanı zamanı öz evinin qarşısındaca qətlə yetirilib) qələmə aldığı Novruz, yəni Yeni Gün haqda yazısının əsas qayəsi belə idi.

Sonda onu demək qalır ki, görkəmli maarifçinin yazısını bizə (Novruz adətlərimiz haqda sənədli film çəkdiyimiz zaman) onun adını daşıyan nəvəsi Mirzəabbas Abbaszadə təqdim edib. Babasının irsinin yorulmaz tədqiqatçısı və qızğın təbliğatçısı olan Mirzə müəllim elə babasının sevgi ilə vəsf etdiyi Novruz günləri gələrkən, 2014-cü ilin martın 15-də Allahın rəhmətinə qovuşdu.

Zakir MURADOV, GƏNCƏ

525-ci qəzet.- 2016.- 12 mart.- S.22