İmperiyalar və onların süquta sürüklənməsi

Proloq

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

6. Hunlar

Avropadakı xalqların hunlarla tanışlığı IV əsrə təsadüf edir. 375-ci ildə qotlar Orta Asiya çöllərindən hərəkət edən hun ordularının qabaqdakı atlı dəstələri ilə qarşılaşmışdılar. Hunlar ostqotları darmadağın etmiş, tabe olmayan vestqotları isə geri, qərbə doğru sıxışdırmışdılar. Roma imperiyasının hakim dairələri vestqotlara Dunayın aşağı sahillərində məskunlaşmağa icazə vermişdi.

Attila 434-cü ildən hunlara başçılıq edirdi. 443-cü, 447-448-ci illərdə Şərqi Roma imperiyasına, 451-ci ildə Qalliyaya, 452-ci ildə Şimali İtaliyaya viranqoyucu yürüşlər etmişdi. Buna görə Atillanı Avropa üçün “bəla” adlandırırdılar. Atillanın dövründə hunların ittifaqı özünün ən böyük qüdrətinə çatmışdı.

Hunları yalnız 451-ci ildə Katalaun çölündə (müasir Fransadakı Şampan vilayəti) alman dəstələrinin iştirakı ilə romalıların birləşmiş qüvvələri dayandırmağa müvəffəq oldu. 453-cü ildə hunların rəhbəri Atilla şərqi Roma imperiyasına yürüş hazırlayanda öldü. Hətta almanların “Nibelunqlar haqqında nəğmə” dastanında xalqların Böyük köçündən bəhs edildikdə, hadisələrin təsvirinin mərkəzində Burqundiya krallığının hun sərkərdəsi Atillanın qoşunları tərəfindən məhv edilməsindən söhbət açılır. Atilla öldükdən sonra onun işğal etdiyi nəhəng ərazilər parçalanmağa başladı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, alman tayfalarının eksponsiyasını nə hunlar, nə də romalılar dayandıra bilmirdi.

II. Orta əsrlər imperiyaları

1.İslam xilafəti imperiyası

Erkən ərəblər politeist olmalarına baxmayaraq, burada “Allah” adlanan ali bir allah da var idi, o, bütün allahları idarə edirdi. Burada heç bir din xadimliyi yox idi. Tayfanın bütün üzvləri inanc praktikasına cəlb olunmuşdu. Allah müqəddəs daşda rəmzlənirdi və hər bir tayfa öz daşına malik idi. Bütün tayfalar, ancaq iri qara meteorit olan Qara daşa sitayiş edirdi, o, Məkkə şəhərindəki Kəbə adlanan mərkəzi məsciddə qoyulmuşdu.

V və VI əsrlərdə Ərəbistan yarımadası yeni bir əhəmiyyət daşımağa başladı. Mesopotamiyadakı və Misirdəki siyasi qarışıqlığın nəticəsi kimi regiondakı adətən istifadə olunan ticarət yolu dəyişdirilməyə başladı. Aralıq dənizindən Məkkədən keçməklə Yəmənə gedən və sonra gəmilər vasitəsilə Ərəb dənizindən və Hind okeanından keçən yeni ticarət yolu daha populyar olana çevrildi. Ərəbistan yarımadasının bu hissəsindəki Məkkə kimi icmalar həmin karvan ticarətindən varlanmağa başladı. Nəticədə səhradakı bədəvilərlə şəhərlərdə daha çox varlanan tacir sinifləri arasında da gərginlik artdı. Bu gərgin dünyaya Məhəmməd peyğəmbər gəldi.

Məhəmməd (570-632-ci illər) tacir ailəsində anadan olmuşdu, beş yaşı olarkən yetim qalmışdı. O, karvan başçısı kimi böyümüşdü və varlı dul qadın olan Xədicənin işçisi olmaqla ona evlənmişdi. Orta yaşlarında ona vəhylər gəlməyə başladı və bunu Allahın ilhamlandırdığına inam gətirdi. Allah artıq Moisey və İisus vasitəsilə vəhy etmişdi, onun sonuncu vəhyləri isə bu vaxt Məhəmmədə verildi. Bu vəhylər sonralar yığılıb Qurana çevrildi. Onda olan göstərişlər əsasında Allaha sitayiş edənlər yaşamalı idilər. Məhəmmədin öyrətdikləri vəhylər İslam kimi adlanan yeni dinin əsasını təşkil etdi, bu söz “Allahın iradəsinə tabe olmaq” mənasını verirdi. Əgər insanlar əbədi həyata nail olmaq istəyirlərsə, özlərini Allaha tabe etməlidirlər.

Məhəmməd 622-ci ildə öz yaxın ardıcılları ilə birlikdə Məkkəni tərk edib, şimaldakı rəqib şəhər olan Mədinəyə köçdü, sonralar bu şəhər Mədinə (“Peyğəmbərin şəhəri” adını qəbul etdi. Mədinəyə səfər tarixdə “hicrə” (“yola düşmək”) kimi tanınır və İslamın rəsmi təqviminin birinci ili oldu. Məhəmməd burada tezliklə həm dini, həm də siyasi liderə çevrildi. Onun siyasi və hərbi istedadı 630-cu ildə Məkkəyə dönəndə onu yararlı hərbi gücə malik olmağa qadir etdi. Məkkədən isə Məhəmmədin ideyaları tezliklə bütün Ərəbistan yarımadasına yayıldı və nisbətən qısa müddət ərzində Ərəb cəmiyyətinin dini və siyasi cəhətdən birləşməsi ilə nəticələndi.

Məhəmmədin ölümündən sonra onun ardıcılları dilemma qarşısında qaldılar. Məhəmmədin ilahi olmaq adını götürməməsinə baxmayaraq, müsəlmanlar dini və siyasi hakimiyyət arasında elə bir fərq görmürdülər. Allahın iradəsinə tabe olmaq Peyğəmbərə, Məhəmmədə tabe olmaq kimi bir şey idi - çünki Qurana görə, “Kim Rəsuluna tabe olursa, Allaha tabe olur”. Məhəmmədin ölümündən az sonra varlı tacir və Məhəmmədin qayınatası Əbu Bəkr İslam cəmiyyətinin xəlifəsi və ya dünyəvi lideri oldu. Ərəblər Əbü Bəkrin başçılığı altında birləşdikdən sonra öz enerjilərini qonşu xalqlara qarşı istiqamətləndirdilər. Bizanslılar və persiyalılar birləşmiş ərəblərin gücünü ilk hiss edənlər oldu. Bizans ordusu məğlub edildikdən sonra 640-cı ildə ərəblər Suriya əyalətinə sahib oldular. Şərqdə isə ərəblər 637-ci ildə Persiya qüvvələrini məğlub etmiş, 650-ci ildə bütün Persiya imperiyasını işğal etmişdilər.

VIII əsrin əvvəlində Aralıq dənizinin qərb və şərq qurtaracaqlarına yeni hücumlar edildi. Şimali Afrikanı tutduqdan sonra müsəlmanlar Gibraltar boğazını keçib, 710-cu ildə İspaniyanın içərilərinə girdilər. On beş il sonra İspaniyanın əksər ərazisi mərkəzi Kordoba şəhəri olan müsəlman dövlətinə çevrildi. Lakin müsəlman ordusunun Fransaya hücumu 732-ci ildə Puatye yaxınlığındakı döyüşdəki məğlubiyyətdən sonra dayandı və müsəlmanların Avropadakı ekspansiyası fasilə verdi.

Əməvi sülaləsi Dəməşqdən nəhəng imperiyanı idarə edirdi. Yeni ərəb imperiyası Bizans və Persiya sivilizasiyaları ilə kontaktda olmaqla, yunan mədəniyyətinin və qədim Yaxın Şərqin köhnə sivilizasiyalarının təsirinə məruz qalmışdı. İşğalçıların övladları yeni qaydada təhsil alır və intellektual cəhətdən Qərbi Avropaya labüd qaydada təsir göstərən parlaq mədəniyyət yaradırdılar.

Əməvi sülaləsi VII və VIII əsrlərdə ərəb ekspansiyası vasitəsilə İslam imperiyasını qurdular. Lakin Əməvi sülaləsinin korrupsiyası ona nifrət oyadırdı və onun mövcudluğunu sona çatdırdı. Nəticədə 750-ci ildə Məhəmmədin əmisinin nəslindən olan Əbu əl- Abbas Abbasid sülaləsini qurdu və bu sülalə 1258-ci ildə baş verən monqol istilasına qədər ömür sürdü.

762-ci ildə Abbasidlər yeni paytaxt şəhəri olan Bağdadı Dəclə çayının üstündə tikdilər. Yeni paytaxt çox yaxşı yerdə, Aralıq dənizindən Mərkəzi Asiyaya edən karvan yolunun üstündə idi. Abbasidlərin hökmranlığı dövründə ölkədəki hakimlərə, tacirlərə və hökumət məmurlarına döyüşçülərdən daha yüksək olmaqla, ideal vətəndaşlar kimi baxırdılar. Xəlifə Harun ər-Rəşidin dövrü daha çox məşhurdur, çünki onun hökmranlığı erası çox vaxt Abbasid xilafətinin qızıl əsri kimi təsvir edilir. Onun oğlu əl-Mamun isə təhsilin böyük himayəçisi idi. O, astronomiya rəsədxanasının əsasını qoymuş və klassik yunan əsərlərinin tərcümə edilməsinin bünövrəsini yaratmışdı.

Bu dövrdə iqtisadi inkişaf da böyüyürdü. Ərəblər Roma imperiyasının ən varlı əyalətlərini işğal etmişdilər və Şərqə gedən ticarət yollarına nəzarət edirdilər. Bağdad Avropaya, Asiyaya və Afrikaya genişlənən nəhəng ticarət imperiyasının mərkəzinə çevrilmişdi, İslam dünyasının var-dövlətinə sanballı əlavələr etmişdi.

İnkişafına baxmayaraq, Abbasidlər imperiyasında hər şey o qədər də yaxşı deyildi. Xəlifəliyə vəliəhdlik üstündə gedən mübarizə əsas bir problem idi. Harun ər-Rəşid öləndə onun iki oğlunun varislik uğrunda apardıqları mübarizə az qala Bağdad şəhərini məhv etmişdi. Evlər dağıdılmış, abidələr uçurulmuş, qiymətlər göyə qalxmışdı. Qardaş qardaşa, oğul ataya qarşı qılınc qaldırırdı, bir hissə bir qardaş, digər hissə isə o biri qardaş uğrunda vuruşurdu. Evləri və sarayları alov bürümüşdü, mülkiyyət soyğunçuluğa məruz qalmışdı.

Həm də böyük var-dövlət maliyyə korrupsiyasının qalxmasına şərait yaratmışdı. Abbasid xəlifələri tezliklə marionetlərə çevrildilər. Əyalət hökmdarları xəlifənin nəzarətindən uzaqlaşıb, özlərinin müstəqil sülalələrini yaradırdılar. Hətta erkən, VIII əsrdə Əməvi sülaləsindən ora qaçmış Əbd ər-Rəhman İspaniyada mərkəzi Kordoba olan ayrıca xilafət yaratmışdı. III Əbd ər-Rəhman (912-961-ci illər) 929-cu ildə özünü xəlifə elan etmişdi. Əl-Əndəlus hökmdarları unikal bir cəmiyyət yaratmışdılar, burada dini tolerantlıq hökm sürürdü. Saray yazıçıları və rəssamları dəstəkləyirdi, onlar parlaq və çiçəklənən bir mədəniyyət yaratmışdılar.

İslam imperiyasının parçalanması X əsrdə daha da artdı. 973-cü ildə Misirdə Fatimid sülaləsi xilafət qurdu və müstəqil sülalə kimi Şimali Afrikada fəaliyyət göstərirdi. Siyasi parçalanmaya baxmayaraq, İslam dünyası yenə də iki ümumi bağlılıq - Quran və ərəb dili üzərində qurulmaqla, bu əsasa söykənən İslam sivilizasiyası yaşamaqda davam edirdi.

Müsəlmanlar parlaq səhər mədəniyyəti yaratmışdılar, həmin vaxt Qərbi Avropaya isə başlıca olaraq əkinçilik kəndlərindən ibarət olan kənd dünyası xas idi. Buna yeni şəhərlər olan Bağdad və Qahirə, həmçinin İspaniyadakı xilafətin paytaxtı Kordoba misal ola bilər. 100 min nəfər əhalisi olan Kordoba Konstantinopoldan sonra Avropanın ən iri şəhəri idi. Bu şəhərdə 70 ictimai kitabxana var idi, xəlifənin özəl kitabxanasında isə əl yazılarının sayı 400 min ədəd idi. Xəlifə əl-Hakim (961-976-cı illərdə xəlifə olmuşdu) dünyanın hər tərəfindən kitabları yığır, onları ərəb və latın dillərinə tərcümə etdirirdi. Buradakı coğrafiya elminə aid əsərlər sonralar Qərb dənizçiləri və tacirləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Məktəblər yaradılır, Kordobadakı Böyük Məscid (indi Meskida adlanır) bütün İslam dünyasından olan alimlərin mərkəzinə çevrilmişdi. Çox sayda qadınlar Kordobada müəllimə və kitabxanaçı işləyirdilər.

İslam şəhərləri müəyyən arxitektura cəhətlərindən istifadə etdiyindən fərqli fiziki görünüşə malik idilər. Binalarda rənglənmiş alaqapılardan və bəzəkli, naxış vuruşmuş pəncərələrdən istifadə olunurdu. Xüsusi növ tikililər ucaldılırdı. Axırıncılara fəvvarələr və ayrıca həyətləri olan saraylar və ictimai binalar, ibadət üçün məscidlər, ictimai hamamlar, bazarlar və bazar yerləri daxil idi. Müsəlmanlar öz tikililərini unikal dekorasiya sənəti ilə bəzəyirdilər, çünki din, yaşayan varlıqları təsvir etməyi onlara qadağan edirdi. Bağdadın 30 kitabxanası var idi və Qahirə kitabxanasında isə 1,1 milyon əl yazısı var idi.

Ərəb imperiyasının ilk bir neçə əsri ərzində məhz İslam dünyası qədim sivilizasiyaların elmi və fəlsəfi əsərlərini xilas etmiş və yaymışdı. Həmin vaxt qədim yunan filosofları əsas etibarilə Avropada tanınmırdı, Platonun və Aristotelin əsas əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilmişdi. Onlar Bağdaddakı əl-Hikmə - Müdriklik evi adlanan kitabxanaya qoyulmuşdu, burada müsəlman alimləri tərəfindən oxunur və öyrənilirdi. Kitabxanada həmçinin Hindistandan gətirilmiş matematika mətnləri var idi. Kağızdan istifadə qədim mətnləri qoruyub saxlamağa kömək edirdi. Kağızı istehsal etmək isə VIII əsrdə Çindən götürülmüşdü, Bağdadda kağız fabriki qurulmuşdu. Sonra kitab satanlar və kitabxanalar meydana çıxdı. Avropa universitetləri bu alimlərdən öyrənirdilər, onların əsərləri ərəbcədən latın dilinə tərcümə olunurdu.

İslam alimləri elmə böyük töhfə verirdilər. Onların təkcə matematikadakı və astronomiyadakı nailiyyətlərinin siyahısı təəccüb doğurmaya bilməz. Müsəlmanlar rəqəm sistemini Hindistandan götürərək, tətbiq etməyə başlamışdılar, bu sistemdə ilk dəfə sıfırdan da istifadə olunurdu. IX əsrdə Persiya matematiki əl- Xarəzminin yaratdığı cəbr elmi Avropada Ərəb sistemi kimi tanındı. Müsəlman astronomlar əl-Mamunun Bağdadda qurduğu rəsədxanadan ulduzların mövqeyini öyrənirdilər. Onlar Yerin dəyirmi olduğunu və ulduzların çoxunun adını bilirdilər. Onlar həmçinin bucaq ölçən alət kimi astrolyabiyanı dəqiqləşdirmişdilər. Dənizçilər onun vasitəsilə səma cisimlərini müşahidə etməklə öz olduqları yeri müəyyən edirdilər. Sonralar astrolobiya avropalıların Amerikaya üzməyini mümkün etmişdi.

Müsəlman alimləri kimyada xeyli yeni kəşflər etdilər və təbabəti bir elm sahəsi kimi inkişaf etdirdilər. Xüsusən Avropada Avitsenna kimi tanınan İbn Sina (980-1037-ci illər) məşhur idi. O, tibb ensiklopediyası yazmış, bir sıra xəstəliklərin yoluxma təbiətini vurğulamışdı, onların içməli su ilə yayıldığını göstərmişdi. Latın dilinə tərcümə olunduqdan sonra onun əsəri Avropanın universitet tələbələri üçün başlıca stolüstü kitaba çevrilmişdi. Avitsenna çox saydakı müsəlman alimlərindən biri idi ki, onun əsəri latın dilinə tərcümə edilmiş, XII və XIII əsrlərdə Avropada intellektual həyatın inkişafına xeyli kömək göstərmişdi. Avropa mübarizə aparanda Bizans və İslam dünyaları inkişaf etməkdə və çiçəklənməkdə davam edirdi. X əsr Bizans sivilizasiyası üçün qızıl dövr idi. Əməvi xəlifələri sülaləsi VII və VIII əsrlərdə ərəb ekspansiyaları ilə İslam imperiyasının mərkəzi olan Dəməşqi qurdular, Abbasid sülaləsi isə paytaxtı Bağdada köçürdükdə, ona Persiyanın təsiri daha da gücləndi. Yunan və Persiyanın elmi və fəlsəfi əsərləri ərəb dilinə tərcümə olundu. Müsəlmanlar həm də parlaq şəhər mədəniyyəti yaratdılar.

Bizans imperiyasındakı və İslam dünyasındakı əla şəhər mədəniyyətləri Avropadakı inkişaf etməmiş kənd dünyası ilə kəskin kontrast nümayiş etdirirdi. 1000-ci ildən isə ancaq kənd dünyası nəinki sağaldı, həm də əvvəlki nəsillərin hətta arzu belə edə bilmədiyi yollarla genişlənməyə başladı. Avropa nəhəng sıçrayış etmək pozasında dayanmışdı.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2016.- 12 mart.- S.20