Abdullah Cövdətin Əli bəy Hüseynzadəyə məktubları

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Əqidə və əməl dostunun da başına bir xeyli bəlalar gəldiyini yəqin ki, onun cavab məktubundan öyrənən Abdulla Cövdət hər şeydən çox hədərə xərclənmiş illərə təəssüflənirdi: “Türkiyədə namuslu adam üçün Türkiyəyə xidmət etmək imkanının olmadığı hələ məktəbdə ikən cümləmizə çox gözəl məlum olduğu halda məktəbdən çıxar-çıxmaz, diplomu alar-almaz başını götürüb getmədiyinə nə məna verəcəyimi hələ də bilmirəm və bunu düşündükcə sənə hədsiz, ifrat məhəbbətimin içərisində - bu məhəbbətin tam ortasında sənə qarşı bir hiddət qığılcımının püskürdüyünü görməyə bilmirəm! Vah, Əliciyim, vah! Ömrünün üç-dörd ilini o anasının əmcəyini kəsənlər, o gündəlik ruzilərini fahişəxanalardan çıxaranlar içərisində necə də yellərə verdin! Sənin izini, sorağını itirdim. Haralarda olduğunu və bunca səfalətlərə düşdüyünü bilsəydim, nəyin bahasına olursa olsun, ilk öncə on-on beş quruş göndərər, həm də səni dərhal Avropaya çəkib gətirərdim”.

Amma 10 aprel 1905-ci il tarixli növbəti məktubdan isə bütün bu vədlərin əslində gecikmiş təsəlli xarakteri daşıdığı aşkara çıxır. Çünki Abdullah Cövdətin öz taleyinə daha ağır sınaqlar düşmüşdü. Həyat yolu daha çətin və ağrılı mərhələlərdən keçmişdi. Bu səbəbdən də “Sən məşəqqət çəkdin Əli bəy. Mən isə işgəncə gördüm, - deyə həyatının acılarla dolu səhnələrini bir daha göz önünə gətirərək yazırdı: - Avropaya gəldim. Bəlkə tam iki sənə ərzində yediyim sadəcə çörəklə pendir oldu. İndi bu sətirləri yazdığım zaman sən necə təsəvvür eləyirsənsə elə, amma gözlərimdə qaynar yaşlar gilələndi. Bu qədər ehtiyac və səfalət içində əzildim! Halbuki məmləkətimin ən nazənin və şərəfli bir xanədanından idim. Xanımım qəhrindən vərəmə yoluxdu, öldü. Kiçik övladım da həmçinin”.

Dərin zəkaya, insanlara böyük təsir gücünə malik Əli bəyi tapdığı ilk andan Abdullah Cövdət beynində müxtəlif planlar qurmağa başlamışdı. Onların hamısından qırmızı xətlə keçən əsas ideya isə birlikdə olmaları, qarşıya qoyulan böyük məqsədlərə çatmaq yolunda bütün qüvvə və səylərini birləşdirmələri idi. Məkanın elə mühüm fərqi yox idi - Avropa, Rusiya, yaxud Misirdə bir araya gəlib türk-islam dünyası üçün əlbir fəaliyyətlərinə başlaya bilərdilər. 9 mart 1905-ci il tarixli məktubunda Abdullah Cövdət patetik tərzdə sual edirdi: “Ah, sən buralara gələ bilməzmisin? Ya da mən oralara gedə bilməzmiyim?” 23 mart tarixli digər məktubda eyni fikir təkrarlanırdı: “Məktubundan çox məmnun qaldım. Fəqət səni buralarda görsəydim, daha məmnun qalardım”. Mətbəə qurmasından söz açarkən yenə Əli bəyin yardım və məsləhətlərinə ehtiyac duyduğunu dilə gətirirdi: “Ah, qardaş, sən yanımda olsaydın, əlimizdəki bu mətbəə vasitəsi ilə çox işlər görə bilərdik. Sənə olan sevgimin hüdudsuzluğunu bilirsən!” Yaxud: “Etidali-lisan üsuluna riayət xüsusunda nəsihətin yerindədir. Lakin mən tək başına qalsam, bu vəzifənin öhdəsindən gəlmək çox çətin olacaq. Yanımda sənin kimi bir senzor olmalıdır”. Başqa bir nümunə: “Səni həddindən artıq sevən və müqəddəslərə bərabər tutan dostun, qardaşın “ imzası ilə göndərdiyi 1 may 1905-ci il tarixli məktuba da eyni təşviq hissi hakim idi: “Ya Əli, qorxma, gəl. Ac qalsaq da bərabər qalarıq. Mən Məktəbi-Tibbiyyədən tanıdığın Abdullah Cövdətəm. Bu müsəlmanlara, bu türklərə bir az şüur verək” və s. və i.a.

Əməkdaşlıq və mübarizə məkan baxımından daha çox iki variantda təsəvvür olunurdu. Xüsusən, çarizm rejiminin nisbi mülayimləşməsi ilə müşaiyət olunan 1905-ci il inqilabından sonra Abdullah Cövdət Rusiyaya, Qafqaza gəlib fəaliyyətini Türkiyə ilə həmsərhəd bölgədə davam etdirmək barədə daha ciddi düşünürdü. “İctihad”ın mətbəəsini Batumiyə köçürməklə bağlı planlar qurur, bu məsələdə Əli bəyin fikirləri ilə maraqlanırdı. Nəşrin Rusiyaya köçməsi təbii ki, onun məzmununa və ideya istiqamətinə də təsirsiz qalmayacaqdı. “İctihad”ın siyasətdəki hədəfi sosialistlik deyil, fəqət modern bir liberallıqdır. Demokratlığı da mötədildir (orta həddədir). Rusofildir. Rus milləti ilə türk millətini biri-birinə sevdirməyi özünün xüsusi vəzifəsi sayır” - deyə məcmuənin Rusiya ilə bağlı yeni istiqamətinin əsas prinsiplərini dostuna açıqlayırdı. Lakin artıq real imkan yarananda, yəni “Həyat” qəzetinin nəşrə başladığı və mətbuatla bağlı yaradıcı qüvvələrə ciddi ehtiyac duyulduğu, hətta bəzi türk münəvvərlərinin Azərbaycana gəldikləri dövrdə Əli bəy Hüseynzadə dostunu Bakıya dəvət etsə də, Cövdət əvvəlki fikrindən daşınmışdı. Çünki rus polisinin onu tutub Əbdülhəmid xəfiyyələrinə təslim edəcəyindən ehtiyatlanmışdı.

Məhz həmin səbəbdən də Əli bəyi əvvəlkindən daha böyük inadla Rusiya və Osmanlı hüdudlarından xaricdə iş birliyinə, əməkdaşlığa çağırmışdı. Xüsusən, Avropanı tərk edib “İctihad” redaksiyası ilə Misirə köçmək qərarı verdiyi ərəfədə belə çağırışlar daha intensiv xarakter almışdı. Abdullah Cövdət etibarlı qaynaqlardan Qahirədə müsəlman həkimin işsiz qalmayacağını öyrəndiyini bildirir və birlikdə klinika açıb qazanacaqları pulları nəşriyyat işlərinə yönəltməyi təklif edirdi. Fransa ilə İsveçrə sərhəddindəki Annamase kəndindən göndərdiyi məktubda gələcəklə bağlı planlarını açıqlayaraq yazırdı: “Mən pis yaxşı göz xəstəlikləri sahəsində mütəxəssisəm. Sən də zöhrəvi xəstəliklər və dermatologiya üzrə mütəxəssissən. Sözlərimə yaxşı qulaq as, həm də diqqətlə dinlə! Sən indi oradan çıxıb birbaşa mən fəqirin yanına gəl. Burada beş-on gün qalarsan. Sonra birlikdə qalxıb Parisə yola düşərik. Orada bir aya qədər klinikaları gəzərik, bilik və məlumatımızı bir az təzələyərik. Mən bəzi alət və dərmanlar almağa da məcburam. Bilmirəm, mikroskopla işləməyi yadırğamamısan ki? Çünki işimizdə bu da lazımdır. Ondan sonra səninlə birlikdə qalxar, doğru-dürüst Misirə gedərik. Orada şərikli bir klinika açarıq”. Daha sonra hər ikisinin Məktəbi-Tibbiyyədən yaxşı tanıdıqları bir sıra həmkar və tanışlarının da hazırda Misirdə olduğunu xatırladan Abdullah Cövdət dostunu əmin edirdi ki, bu addımı atsalar “azad mədəniyyətin gövhəri olan o qədim Misirdən ətrafa elm və irfan nuru saçarıq”.

1905-ci il iyunun sonlarında yazıldığı ehtimal edilən tarixsiz məktubunda o, tezliklə “alçaq, yaramaz və mənfəətpərəst ölkə” adlandırdığı İsveçrəni tərk edib iyulun 6-da (yalnız həmin ilin oktyabrında niyyətinə nail olmuşdu) Misirə yola düşəcəyini və “İctihad” məcmuəsinin, habelə eyni adlı mətbəənin başında dayanmaq üçün Əli bəyi Qahirədə gözlədiyini bildirirdi.

Artıq Qahirədən göndərdiyi 11 noyabr 1906-cı il tarixli məktubda isə, Abdullah Cövdət yalnız Əli bəyin deyil, Əhməd bəy Ağayevin də mümkün qədər tez bir zamanda Misirə gəlməsinin çox faydalı olacağını yazırdı. Üçlükdə yeni bir fikir cərəyanı qurub türkləri və müsəlmanları qəflət yuxusundan ayılda biləcəklərini xatırladırdı.

Amma eyni zamanda özü də bu arzusunun gerçəklikdən çox uzaq olduğunu yaxşı başa düşürdü. Çünki get-gedə daha sürətlə türk dünyasının öncül mərkəzlərindən birinə çevrilən Azərbaycanda Əli bəy, Əhməd bəy kimi millətin önündə gedən insanlara böyük ehtiyac vardı. Vəziyyət dəyişmişdi. Milli qüvvələr müəyyən fəaliyyət sərbəstliyi əldə etmişdi. Hər iki dost artıq Bakıda öz nəşrlərini yaratmışdı. “Həyat”ın ardınca “Füyuzat” və “İrşad”, habelə digər qəzet və məcmuələr nəşrə başlamışdı. Mətbuat aləmində, ictimai fəaliyyət sahəsində birgə çalışan Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağayev təkcə Azərbaycan deyil, bütünlükdə Rusiya türklərinin və müsəlmanlarının yol göstərəni, lideri kimi tanınırdılar. Millətin içində olmaqla topluma daha böyük fayda gətirirdilər. Artıq İstanbuldakı tərəqqipərvər qüvvələr də onlarla hesablaşırdı.

Təbii ki, belə bir şəraitdə Misirə gəlmələri yersiz addım idi. Bu, ümumi işə xeyir deyil, zərər gətirə bilərdi. Abdullah Cövdət tarixsiz (bəhs olunan məsələlərə görə 1907-ci ilin əvvəllərində yazıldığını ehtimal etmək mümkündür - V.Q.) məktubunda birlikdə çalışmaq məsələsinə yenidən toxunsa da, Əli bəyin vətəndə daha böyük fayda gətirə biləcəyini etiraf edirdi: “Əgər oradan məmnun deyilsənsə, bura gələ bilərsən. Lakin fikrimcə orada qalmağın daha faydalıdır. Kimə faydalıdır? Təbii ki, mənə yox! Biçarə, eşşək müsəlman qardaşlarımıza!” 20 mart 1907-ci il tarixli digər məktubunda yenə eyni məsələnin üzərinə qayıdaraq yazırdı: “Misirə gəlməyiniz məni həddindən çox məşğul edir. Əgər gəlsən, bu mənim üçün şəxsi bir nemət olar. Amma orada qalsan, bizim eşşək müsəlman qardaşlarımıza daha çox faydan dəyər, - deyə düşünürəm”.

Bir cəhətə də aydınlıq gətirməyə ehtiyac var. Abdullah Cövdət istər Əli bəyə və digər əqidə dostlarına məktublarında, istərsə də publisist yazılarında həmdinləri olan müsəlmanlara münasibətdə çox sərt leksikadan istifadə edirdi. Lakin fikrimcə, bu bəyənməzlik, özünü avam və cahil müsəlman kütlənin fövqündə görmək hissindən irəli gəlmirdi. Əksinə, böyük təəssübkeşlik və ürək yanğısı ilə bağlı idi. Məhəmməd Hadi kimi onu da hiddətləndirən “Yox millətimin xətti bu imzalar içində” əndişəsi idi. Ona görə də eni düşüncəni paylaşan və müsəlman toplumun vəziyyətindən kifayət qədər yaxşı xəbərdar olan azərbaycanlı dostunun qarşısında az qala fəryad qoparırdı: “Ah, millətimiz öləcək, türklər bitəcək, müsəlmanlar paymal və xaksar olacaqlar!” Lakin bununla bir sırada türk insanının ağlına, biliyinə, sağlam yaradıcı qüvvəsinə ürəkdən inanırdı. Cəhalət və istibdaddan xilas olacaqları təqdirdə onların həqiqətən də cahanşümul işlərə imza atacaqlarına ürəkdən əmin idi: “Türklər zəkidirlər! Türklər böyük, ali, münəvvər, sənətpərvər, sənətkar, bir millət olmaq üçün mühüm təbii keyfiyyətlərin cümləsinə malikdirlər. Onlara bir az hərarət, bir az günəş göstərmək lazımdır!”

Abdullah Cövdətin fikrincə, millətin istiqbalı ilə bağlı belə mühüm vəzifəni yerinə yetirməyə qabil insanların başında Əli bəy gəlirdi. Ona görə də 10 aprel 1905-ci il tarixli məktubunda hələ də rusdilli “Kaspi” qəzeti redaksiyasında çalışmaqda olan dostunu türklüyün və islamın xilası ilə bağlı daha böyük amallar uğrunda mübarizəyə səsləyirdi: “... anlaşıldığına görə hal-hazırkı həyatın da istədiyin qədər fəal və səmərəli deyil. “Kaspi”yə yazı yazıb ayda olsa-olsa yüz əlli rublə qazanmaq və tamamilə təbii çətinliklərlə qarşılaşacaq bir neçə əsər ortaya qoymaqla məhdud bir dairədə tanınmaqdan nə hasil ola bilər? Bu işləri Əli Mərdan bəy, Həsən bəy, Əhməd bəy də çox əla görürlər”. Burada çəkilən adlar Abdullah Cövdətin Azərbaycanda təkcə Əli bəy Hüseynzadənin deyil, anadilli mətbuat olmadığından bir müddət əsərlərini rusca yazmaq məcburiyyəti qarşısında qalan Əlimərdan bəy Topçubaşov, Həsən bəy Zərdabi, Əhməd bəy Ağayev kimi müqtədir qələm sahiblərinin fəaliyyət və yaradıcılıqlarına da müəyyən dərəcədə bələdliyini göstərməkdədir. Xüsusən Türkiyəyə mühacirətdən sonra Ağaoğlu soyadı ilə tanınan Əhməd bəylə dostluğu həyatının sonunadək davam etmişdi. Səməd Ağaoğlunun “Atamın dostları” kitabında haqqında söz açılan insanlardan biri də (“Dinsiz mütəfəkkir”) ziddiyyətli şəxsiyyəti və ifratçı fikirləri ilə daim diqqət mərkəzində dayanan Cövdət idi. Amma bütün bu dostluq münasibətlərinə baxmayaraq Əli bəyə münasibəti xüsusi idi - çünki onu yeni bir fikir istiqamətinin, ideoloji cərəyanın başında dayanacaq mütəfəkkir kimi təsəvvür edirdi.

Əli bəy Hüseynzadəni böyük məqsədlər uğrunda savaşın önündə görən dostunun onunla bağlı ümidləri, ondan gözləntiləri də böyük idi. Həqiqətən də odlu dillə, içdən gələn yanğı ilə yazılmış 10 aprel 1905-ci il tarixli məktubda oxuyuruq: “Ruhum bədənimdə olduqca istibdad və zülmətlə çarpışmaq barəsində başımız üstündəki ulduzlar qarşısında əhdü peyman etdim, ya Əli! Zülm və istibdadın əlində əsir-yesir qalan millətin Hüseynini (Kərbəla şəhidi İmam Hüseyn nəzərdə tutulur - V.Q.) və insaniyyətin qan bahasını tələb edirəm, ya Əli! Bu niyyətlə də sənə üz tutaraq “Xuni-Hüseynimə talibəm, ya Əli, mədəd!” (“Hüseynimin qanını tələb edirəm, ey Əli, kömək elə!”) - deyə bağıra bilərəm. Bu türklərdən şanlı və şərəfli bir millət yetirmək tamamilə mümkündür. Mənim məqsədim sənin məqsədindən heç də qeyri deyildir. Fəqət, mütləq birlikdə olmalıyıq!”

Osmanlı imperiyasının çöküşü ərəfəsində separatçılıq mövqelərinə yuvarlanan, qısa bir dövrdə kürd millətçisi kimi çıxış edən Abdullah Cövdətin türk millətinə münasibətdə Əli bəylə məqsədlərinin eyniliyi haqqındakı etirafı çox səciyyəvidir. Bu fikirdən çıxış edərək onun da uzun müddət türkçülük hərəkatının fəal tərəfdarlarından biri olduğunu söyləmək mümkündür.

Çox təəssüf ki, xitab edilən şəxsin - Əli bəy Hüseynzadənin cavab məktubları əlimizdə yoxdur. Ona görə də qənaət və mülahizələrimizdə yalnız bir tərəfin fikirlərinə əsaslanmağa məcburuq. Abdullah Cövdətin yazdıqlarından o da məlum olur ki, illər boyu davam edən məktublaşma sadəcə hal-əhval tutmaq, məlumat almaq səciyyəsi daşımamışdı. Onlar bir sıra hallarda məktublar vasitəsi ilə müxtəlif ədəbi, siyasi və fəlsəfi məsələlər ətrafında geniş fikir mübadiləsi və polemika aparmışdılar. Məsələn, Abdullah Cövdətin “Sənin məktubunun 26-cı səhifəsində yazılanlara gəldikdə...” sözləri Əli bəyin bəzi cavablarının sözün həqiqi mənasında dolğun bir traktat olduğunu düşünməyə əsas verir.

Dostların yazışmasında Türkiyədə, Azərbaycanda və ümumən müsəlman Şərqində cərəyan edən ictimai-siyasi proseslərlə, mühüm hadisələrlə bağlı fikir mübadiləsi daim diqqət mərkəzində olmuşdu. Məsələn, 1905-ci ilin fevralında azərbaycanlılarla ermənilər arasında sonuncuların fitnəkar hərəkətləri səbəbindən əvvəl Bakıda başlanan, ardınca isə Cənubi Qafqazın digər yerlərinə yayılan qanlı qarşıdurma həmin dövrdə Avropada yaşayan Abdullah Cövdəti laqeyd buraxmamışdı. 9 mart 1905-ci il tarixli ilk məktubunda bu məsələyə “Bakıdakı hazırkı vəziyyətə ağlamaqmı, gülməkmi rəvadır -bilmirəm” şəklində toxunaraq Əli bəydən hadisələr barəsində daha müfəssəl məlumat göndərməsini xahiş edirdi. 23 mart tarixli məktubunda meydana çıxan münaqişənin millətlərin deyil, cahillik və fitnəkarlığın, istibdad və maarifsizliyin qarşıdurması kimi qiymət verərək yazırdı: “Bakıda ermənilərlə müsəlmanların eşşəkcəsinə bir-birini qırmaları qanımı beynimə vurdu. Bunlara bir “Epargnes votre sang pour votre Delivranse!” (fr. “Qanlarınızı xilas gününə saxlayın!”- V.Q.) deyən yoxdurmu?” Bəlkə də həmin hisslərin təsiri altında Abdullah Cövdət Bakıdan, (çox böyük ehtimalla Əli bəy Hüseynzadədən) aldığı məlumatlar əsasında “İctihad” məcmuəsində Avropa camiəsinin birtərəfli yanaşdığı, yalnız müsəlmanları suçlu saydığı qanlı olaylar barəsində ayrıca məqalə çap etdirmişdi. (“Bu faciəli və acı gülüş doğuran vaqeədən mən bu dəfə “İctihad”da bəhs etmişəm”).

Dövrün başqa bir diqqətəlayiq hadisəsi - İranda başlanan Məşrutə inqilabı Abdullah Cövdətin tarixsiz məktubundan da göründüyü kimi dostlar arasında ciddi müzakirə mövzusu olmuşdu. “İrandakı inqilaba bir qorxu qarışıq sevinclə sevinməkdəyəm, - deyə o, Tehran və Təbrizdəki dramatik hadisələrdən sonra ilk təəssüratını bölüşərək yazırdı: - Qorxu qarışıq bir sevinc deyirəm. Çünki cahil, təəssübkeş, həm də sözün pis mənasında təəssübkeş bir millət hürriyyətdən nə anlar? Hüquqi-mədəniyyətdən necə istifadə edə bilər?” Aralarındakı yazışmadan Əli bəy Hüseynzadənin onu qonşu ölkədəki hadisələr, xüsusən də İran parlamentinin gülləbaran edilməsi barədə məlumatlandırdığı bəlli olur.

Hacı Zeynalabdin təşəbbüsü və maddi yardımı ilə Bakıda Avropa tipli təhsil verən qız məktəbinin açılması Abdullah Cövdətin fikrincə milli oyanış baxımından diqqətəlayiq hadisə idi. 10 aprel 1905-ci il tarixli məktubunda bu münasibətlə yazırdı: “Bakı Müsəlman Qız Məktəbi binasının şəklini gördüm və çox məmnun qaldım”. O, qadın təhsilini müsəlman cəmiyyətinin, xüsusən də yeni tipli islam ailəsinin zəmini, bünövrəsi sayırdı.

11 noyabr 1906-cı il tarixli məktubunda şəxsi həyatındakı bir çox uğursuzluqların səbəbini savadlı, gözü açıq bir müsəlman qızla ailə qura bilməməsində görürdü. Sadəcə valideyninin istəyi ilə çox erkən yaşda baş tutan ilk izdivacının faciəsini yaxın dostu ilə bölüşürdü: “Hərəmim on sənə əvvəl vəfat etdi. O, zatən mənə tam rəfiqə olmaqdan çox uzaq, savadsız bir qızcığaz idi. On sənədən bəri bir fikir və həyat rəfiqəsi olacaq zövcə axtarışı ilə məşğulam və bu zövcənin müsəlman olmasını çox vacib sayıram. Çünki onun vasitəsi və yardımı ilə müsəlman aləminin qadın dünyasında müvəffəqiyyətlə bəzi dəyişikliklər və islahatlar keçirilməsinə çalışa bilərəm. Belə bir aydın fikirli müsəlman rəfiqənin lap Qaf dağının arxasında olduğunu bilsəm, günü sabah Misiri tərk edib o cananın kuyinə üz tutaram. Mən buralarda belə bir qadına təsadüf edə bilmədiyimdən çox məyusam. Və bu təkbaşına həyatdan, tənhalıq və yalqızlıqdan tamamən usanmışam”.

Bakıda müsəlman qızlara dünyəvi təhsil verən məktəbin açılması onun nəzərində səviyyə yaxınlığı əsasında müasir ailələrin qurulması, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması istiqamətində mühüm addım idi. Artıq yaşı qırxı haqlamaqda olan Əli bəyin də çox güman, eyni çətinliklər ucbatından subay gəzdiyinə işarə edərək həssas məqamla bağlı dostuna sataşmaq fürsətini də əldən vermirdi: “Ey qardaş, sən bu barədə mənə nə nəsihət verə bilərsən? Ümidvaram ki, “Keçəl dərman bilsəydi, öz başına edərdi” zərb-məsəlini yada salmadan mənə bəzi ağıllı şeylər söylərsən”.

Məktublarda ictimai həyat və siyasətlə yanaşı ədəbiyyat və mətbuatla bağlı məsələlər də aparıcı yer tutur. “Prinsiplərim eyni qalır: türkləri, müsəlmanları münəvvər etmək, insanlıq və mədəniyyətin nə olduğunu onlara layiqi ilə anlatmaq. Bunun üçün tərcümələrdən və kitab çapından qeyri yol görmürəm” - deyən Abdullah Cövdət orijinal yaradıcılığı ilə bir sırada Qərb yazıçı və filosoflarının əsərlərinin türkcəyə tərcüməsinə də böyük önəm verirdi. Əli bəyə 23 mart 1905-ci il tarixli geniş məktubunda bu istiqamətdə gördüyü işlərdən söz açaraq yazırdı: “Avropada qaldığım müddətdə xeyli əsər tərcümə etdim. Şekspirin “Hamlet”, “Maqbet”, “Kral Lir”, “Yuli Sezar” teatrolarını türkcəyə çevirdim. İndi “Romeo və Cülyetta” bitmək üzrədir. Bunlardan başqa Şillerin “Vilhelm Tell”ini, Alfiyerinin “İstibdad”ını tərcümə və nəşr elədim”. Adı çəkilən tərcümə əsərlərinin bir çoxu ilə tanış olan görkəmli Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəlinin komediyalarından fərqli olaraq onların türk teatrının, səhnə sənətinin inkişafına heç bir təsir göstərmədiyini gözdən qaçırmamışdı.

Abdullah Cövdətin məktubları onun XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan mətbuatına, ədəbi mühitə və bu mühitin aparıcı simalarının yaradıcılığına müəyyən qədər bələd olduğunu ortaya qoymaqdadır. O, milli mədəniyyətimizin Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Ömər Faiq Nemanzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Abdulla Şaiq kimi nümayəndələrini tanıyırdı. Bəzən Əli bəydən onlara salamlarını çatdırmağı xahiş edir, bəzən də fəaliyyətləri ilə maraqlanırdı. Məktublarda xüsusən Ə.Topçubaşov və Ə.Ağayevdən böyük ehtiramla söz açılırdı. Abdullah Cövdət Əlimərdan bəyi təkcə Azərbaycan ziyalılarının deyil, özünün də müəllimi, yolgöstərəni sayırdı.

Maraqlıdır ki, rus dilini bilmədiyi halda “Kaspi”nin fəaliyyətində iştirak etməsi, hətta qəzetin Misir müxbiri təyin olunması redaktor Topçubaşov başda olmaqla azərbaycanlı dostların yardımı sayəsində gerçəyə çevrilmişdi. “Kaspi” səhifələrində türk müəllifin Mərakeş hadisələrindən bəhs edən maraqlı məqaləsi dərc edilmişdi. Orijinalı fransız dilində qələmə alınan həmin yazı ruscaya Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən tərcümə olunmuşdu. İkinci bir yazısının göndərilməsindən söz açsa da, nədənsə “Kaspi” səhifələrində həmin məqaləyə təsadüf olunmur.

Məktublar Abdullah Cövdətin azərbaycanlı dostunun mətbuat fəaliyyətini, elmi-bədii yaradıcılığını ardıcıl şəkildə, həm də tənqidi gözlə və ciddi tələbkarlıqla izlədiyini göstərməkdədir. Məsələn, o Əli bəyin İstanbulda, “Aləmi-islam” jurnalında dərc olunan “Türkiyədə ədəbiyyati-cədidə” məqaləsindən bəhs edərkən göstərirdi ki, “... əsərin daha mükəmməl bir şəkildə meydana çıxa biləcəyi halda o qədər də yaxşı sayıla bilməz. Bunun belə olduğuna əminəm. Çünki əzbərdən (qaynaqlara, ilkin mənbələrə müraciət edilməməsi nəzərdə tutulur - V.Q.) yazılan belə bir əsər qətiyyən yaxşı ola bilməz. Mən bir qardaş kimi sənə tövsiyə edirəm ki, əsərin yayılmış nüsxələrini geri al. Bütün tələb olunan sənədləri, məxəzləri ixtiyarına verməyə hazıram. O zaman kitabı daha uyğun bir şəkildə yaza bilərsən. Məsələn, məndən də bəhs etmisən. Amma əsərin indi yazıldığı, indi çap edildiyi halda nə üçün sadəcə on il əvvəlki Abdullah Cövdətdən bəhs edirsən?”

Öz növbəsində Azərbaycandakı tanışlarının, xüsusən də bədii zövq və siyasi fəhmlərinə hər kəsdən çox inandığı ünvan sahibi və Əhməd bəy Ağayevin fikirləri müəllif üçün çox qiymətli idi. Ona görə də “İctihad”ın ayrı-ayrı saylarını, fransız və türk dillərində çıxan kitablarını, eləcə də tərcümə əsərlərini onlara göndərir, israrla bu nəşrlər haqqında mülahizələrini, tənqidi qeydlərini bildirməyi xahiş edirdi.

Əli bəy Hüseynzadənin mətbu əsərlərinə gəldikdə isə əsaslandırılmış tənqidlərlə bir sırada yaxşını ürək açıqlığı ilə tərifləməyi də bacarırdı: “İslam aləminin mərəzlərini təşxis etmək haqqındakı əsərin, əlbəttə, yaxşıdır. Gəl bu əsəri türkcə, ya da fransızca “İctihad” məcmuəsində nəşr edəlim. Yaxşı olmazmı, ya Əli? Çexovdan tərcümə etdiyin əsərin də (Əli bəyin rus yazıçısının məşhur “Qılaflı adam” hekayəsinin motivləri əsasında yazdığı “Əbdüqılaf və Məhfəzəqulu” pamfleti nəzərdə tutulur - V.Q.) əla olmalıdır. Onun da “İctihad” kitabxanası seriyasından çapını sənə vəd edirəm. “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” əsərini görməyi də çox istərdim”. Başqa bir məktubunda isə artıq hər yana səs salmış “Siyasəti-fürusət” əsərini göndərməyi xahiş edirdi.

Ayrı-ayrı məktublardan götürülən aşağıdakı iqtibaslar da Misirdə mühacir həyatı yaşayan Abdullah Cövdətin Azərbaycan mətbuatı ilə nə qədər yaxından, bəzən təşviq, bəzən isə həyəcan və naharatlıq hissi ilə maraqlandığını nümayiş etdirməkdədir: “Faust” tərcümən nə oldu? Əgər bitirdinsə, “İctihad” kitabxanasında nəşr eləyək”; “Kaspi”yə ikinci məqaləmi göndərdim”; “Həyat” nə oldu? Aman, qeyrət! Müsəlmanları, türkləri oyandıraq!”; “Həyat”ın bağlanması səbəbləri ilə əlaqədar təfsilatı verə bilmədim. Bəlkə gələcək saylarda yazaram. Amma “Füyuzat”dan bəhs açdım və hər zaman “Füyuzat”ın ən sadiq xadimlərindən biri olacağıma əsla şübhə etməməlisən”; “Aylardan bəri “Həyat” gəlmirdi. Bir neçə gün əvvəl hamısı birdən gəlib çatdı. Cümləsini gözdən keçirdim. Həddən artıq məmnun qaldım və təsəlli tapdım”; “Füyuzat” barəsində “İctihad”ın hər sayında məlumat verəcəyəm. “Füyuzat” gözəl çıxır. Hər halda indi gözəldir”; “Tazə həyat” artıq mənə gəlmir”; “İrşad” sanki baş-ayaq çıxır. Görünür ki, bir müdiri-məsulu yoxdur. Xətalarla doludur, dəli saçmaları bayağıdır. Mövzuya dəxli olmayan sözlər həddindən artıqdır. Bu keyfiyyət mənə bir xəyal qırıqlığı gətirir”; “Gərək “İrşad” da həyat kimi çıxsın. Hər halda “İrşad”a qələmimlə yardım etmək işindən kənarda qalmayacağam”; “Tərəqqi” daha çıxmırmı?” və s. və i.a.

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2016.- 12 mart.- S.16-17