Şəhid xatirəsinə layiqli ithaf

BƏSTƏKAR OQTAY RƏCƏBOVUN "ÇİNGİZ" SİMFONİYA-REKVİYEMİ HAQQINDA QEYDLƏR

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra milli musiqidə ölkəmizin tarixini, o cümlədən, müasir dövrlə bağlı mövzuları əks etdirən bir sıra əsərlər yaranıb.

Müxtəlif janrlarda olan bu əsərlər musiqi tariximizin yeni, qəhrəmanlıqla bağlı səhifəsini açaraq, onu maraqlı nümunələrlə zənginləşdirib. Belə əsərlərdən biri də bəstəkar Oqtay Rəcəbovun "Çingiz" simfoniya-rekviyemidir. Əslində, onun məhz O.Rəcəbov tərəfindən yazılması heç də təsadüfi sayılmamalıdır. Bəstəkar musiqinin fərqli janrlarında çoxlu sayda əsərlərin müəllifi kimi tanınır. Onların sırasında 6 simfoniya, simfonik poema, bir neçə uşaq operası, operettalar, 20-dən çox kinofilmə musiqi, mahnılar, xor üçün, kamera-instrumental və kamera-vokal, digər əsərlər də var.

Janr rəngarəngliyinə baxmayaraq, bu əsərləri birləşdirən əsas xüsusiyyətlərdən biri bəstəkarın ifadəli, son dərəcə melodik musiqi dili, əsərlərin məntiqli, şəffaf kompozisiyasıdır. Hər bir peşəkar bəstəkar kimi, O.Rəcəbovun da musiqi üslubu səciyyəvi cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir. Onun musiqisində dinləyicini cəlb edən müəllifin səmimiliyi, onun yaratdığı əsərlərin dinləyicilərin qəlbinə asanlıqla yol tapmasıdır.

Lakin bəstəkarın yaradıcılığında adı çəkilən simfoniya-rekviyem bu sahədə yazılan ilk nümunə olmuşdur. Zənnimizcə, mövzunun seçilməsinin özü bəstəkarın vətəndaşlıq mövqeyindən xəbər verir. Milli Qəhrəman, telejurnalist Çingiz Mustafayevin peşəkar fəaliyyəti məhz ölkəmizin müstəqillik uğrunda mübarizə apardığı və ona nail olduğu illərə təsadüf etmiş və ilk növbədə Xocalı faciəsinin dünyaya çatdırılması ilə birbaşa əlaqədardır. Tale belə gətirdi ki, Xocalı qətliamının təfərrüatlarını biz məhz Çingizin kamerasının gözü ilə görmüş olduq. Bütün bu məqamlar əsərin məzmununda bilavasitə öz əksini tapır. İlk dəfədir ki, jurnalist peşəsinin nümayəndəsi bu janrda yazılan əsərin baş qəhrəmanına çevrilir.

Çingiz Mustafayevin peşə fəaliyyəti, Vətənə, xalqına layiqli övlad kimi həyatını yaşaması bütün xalqa məlum olsa da, onun şərəfli ömrünün musiqidə həkk edilməsi, şübhəsiz ki, musiqi ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etməyə bilməzdi.

8 hissədən ibarət simfoniya-rekviyem yazıçı-dramaturq, şair Aqşın Babayevin şeirlərinə bəstələnmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu janr spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilərək, əsas etibarilə həlak olmuş qəhrəmanların xatirəsinə həsr edilir. Əsərin maraqlı quruluşu onun hissələrinin dramaturji düzülüşünə nəzər saldıqda bəlli olur:

1. "Xocalı od içində"

2. "Xocalıya gedirəm"

3. "Bu, Çingizin həvəsidir"

4. "Çingizin anası, atası və Çingiz"

5. "Karvan gəlir, karvan gedir"

6. "Ağlama, xalqım, ağlama"

7. "Ümumxalq hüzn günü(xoral)"

8. "Vətən övladı Çingiz"

Burada iti templi, hərəkətli hissələr asta, daha aramlı musiqiyə malik bölmələrlə növbələşir ki, bu əsərin bütöv bir tam kimi qavranılmasına qətiyyən xələl gətirməyərək əksinə, dinamikanı qüvvətləndirir. Uğurlu süjet xətti, Xocalı hadisələrindən Çingizin qəhrəmancasına, ön cəbhədə həlak olmasınadək, onun əsl Milli Qəhrəman kimi dövlətimiz və xalqımız tərəfindən qiymətləndirilməsinədək uzanan inkişaf xətti simfoniya-rekviyemin musiqi təcəssümünə də öz təsirini göstərir. Belə ki, əsər xor, solistlər, qiraətçi və simfonik orkestr üçün yazılmışdır. Bəstəkar hər hissənin musiqi məzmunundan asılı olaraq, solo vokal və xor səslənmələrindən fərqli şəkildə istifadə edir. Məsələn, I hissənin əvvəlində Humayun muğamının sədaları altında qiraətçinin şeiri səslənir, daha sonra bilavasitə orkestr ifasına başlanılır. Xor I hissənin ortasından ifaya qoşularaq, 7 hecalı misralar, "vay", "hey" tipli nidalarla xalq danışıq dilinə olduqca yaxın ifadələr yaradır:

Dərd gəldi beldən oldu,

Qan düşdü, yeldən oldu,

Oğul hey, hey, hey

Vay düşdü sarayıma,

El gəldi harayıma,

Oğul, hey...

Xocalıda 26 fevralda baş vermiş dinc əhalinin amansızcasına qırğınının musiqi dili ilə təsviri, gərginliyin ilk hissənin əvvəlindən sonunadək yüksələn xətlə getməsi faciənin real mənzərəsini canlandırır.

"Xocalıya gedirəm" adlanan II hissədə Çingiz Mustafayev obrazını canlandırmaq üçün O.Rəcəbov xorla yanaşı, solistin ifasına da müraciət edir. Bu hissənin işıqlı rast lad-məqamına əsaslanması qəhrəmanın obrazının daha da mükəmməlləşdirən cəhətlərdəndir. "Bu Çingizin nəfəsidir, dinləyin" sərlövhəli III hissədə sanki doğrudan da Xocalıda baş verən dəhşətli səhnələri lentə alan cəsur jurnalistin nəfəsini duyuruq. Musiqi vasitəsilə onun ağır addımları, keçirdiyi həyəcan dolu anlar canlanır.

Simfoniya-rekviyemin lirik əhval-ruhiyyəsi IV hissəsində Milli Qəhrəmanın valideynləri ilə səhnəsi təsvir edilir. Bəstəkarın dəst-xəttinə xas xəfif qüssə, lirik duyğuların incə boyalarla ifadəsi bu hissədə dolğun təcəssümünü tapır. Müharibənin amansız səhnələrinin təsvirinə bir anlığa ara verilsə də, daxili dramatizm bu hissədə də duyulur.

Əsərin V hissəsi - "Karvan gəlir, karvan gedir..." fəlsəfi məzmuna malikdir. Burada bəstəkar həyatda hər şeyin keçici olduğunu, yalnız tanrı və Vətənin əbədi dəyərlərə malik olduğunu ön plana çəkir. Xorun ifasında səslənən şeir misraları mövzunun ümumiləşdirilməsi kimi qavranılır:

Karvan gəlir, karvan gedir,

Ömür bir göz qırpımıdır.

Qalan olmur bu dünyada,

İnsan gəlir, insan gedir.

Asta templi, həzin musiqi dinləyicini düşüncələrə qərq edir. Bəstəkar əsərin əvvəlində duyulan gərginlik anlarını bir növ təmkinli ovqatla tarazlaşdırmağa çalışır.

VI hissə - "Ağlama xalqım, ağlama" yenidən hərəkətli, emosional melodik məzmunu ilə cəlb edir. Müxtəlif muğam səslənmələri ("Rast", "Çahargah") burada üzvi surətdə birləşərək, vəhdət əmələ gətirir. VII hissəni müəllif "Ümumxalq hüznü (xoral)" adlandırmışdır. Burada o Azərbaycan muğamları arasında ən kədərli, hüznlü səslənməsi ilə seçilən "Humayun" muğamına yenidən qayıdaraq (xatırladaq ki, İ hissə məhz bu muğamın səslənməsi ilə açılırdı), ondan bir fraqment də təqdim edir. İngilis sümsüsünün solosu bu bölümü tamamlayaraq "Vətən övladı Çingiz" sərlövhəli son hissəyə məntiqi keçid yaradır.

Dinamik, enerjili VIII hissə simfoniya-rekviyemə layiqli yekun vurur. Şəhidlik zirvəsinə ucalan Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevin obrazı bütün əsər boyu dramaturji inkişafda, mərhələli şəkildə açılır. Zənnimizcə "Şəhid ruhu hər vaxt, hər an əbədidir" sözlərini bu hissənin və ümumilikdə, bütün Simfoniya-rekviyemin epiqrafı hesab etmək olar.

Bəstəkar bu əsərdə Azərbaycan muğamlarından bir neçəsinə müraciət edir. Onlardan xüsusilə "Humayun"u qeyd etmək istərdik. Simfoniya-rekviyem bu muğamın sədalarıyla başlayır, son hissələrdə də həmin muğamın intonasiyalarının qayıtması hüzn, dərin kədər hisslərinin təsir qüvvəsini daha da gücləndirir.

Əsərin ədəbi mətninin də müsbət məziyyətlərini göstərmək istərdik. Təcrübəli ədəbiyyatçı olan Aqşin Babayev, zənnimizcə mətni məqsədyönlü şəkildə xalq danışıq dilinə yaxın tərzdə yazaraq, hekayətin məhz xalqın dilindən söyləndiyini vurğulamağı qarşısında vəzifə kimi qoyaraq, buna uğurla nail olur. Bəstəkar-şair tandemi burada musiqi ilə poeziyanın vəhdətinə gətirib çıxarır ki, bu da son nəticədə, yalmız ümumi təəssüratın gücünün daha da artmasına gətirib çıxarır.

Aydın, anlaşıqlı musiqi dili, təmkinli emosionallıq - rekviyemin musiqisində bu ifadə üsulları dinləyiciyə daha çox təsir göstərir. Bütün bunlar əsərin məzmunundan irəli gələrək, onun qavranılmasına birbaşa təsir göstərir.

"Çingiz" Simfoniya-rekviyeminin premyerası Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının 75 illik yubileyi ərəfəsində keçirilən festivalda baş tutdu. Burada əsərin üç hissəsi ifa edildi. Bütövlükdə isə Simfoniya-rekviyem 2011-ci ildə, bəstəkar Oqtay Rəcəbovun 70 illik yubileyinə həsr edilmiş təntənəli gecədə musiqisevərlərə çatdırılmışdır. Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət simfonik orkestrin, qiraətçi Azad Şükürov, solistlər Səbinə Əsədova, Ələhməd İbrahimov və Tural Ağasiyev, dirijor Azad Əliyevin təqdimatında əsər dinləyicilər tərəfindən hərarətlə qarşılanmışdır. Əsərdə verilən muğam parçaları tarzən, Azərbaycanın Xalq artisti Ramiz Quliyev tərəfindən səsləndirilmişdir.

Azərbaycanın müstəqilliyi, torpaqlarımızın azad olunması naminə canından keçmiş bütün şəhidlərimiz daim yaradıcı ziyalıların diqqət mərkəzindədir. Təqdirəlayiq haldır ki, bəstəkar O.Rəcəbov öz yaradıcılığında belə aktual və lazımlı mövzuya toxunaraq, onu məhz simfoniya-rekviyem janrında təcəssüm etmişdir. Şübhə etmirik ki, belə əsərlər bundan sonra da yaranacaq, yaradıcı ziyalılarımız vətənpərvərlik mövzusunu daim diqqətdə saxlayacaqlar.

Ceyran MAHMUDOVA

Sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının professoru

525-ci qəzet.- 2016.- 15 mart.-S.8.