Multikultural mühitin sınaq dövrü həqiqətləri publisistikada

Vahid məkanda kök salan çoxmədəniyyətlilik millətlər arasındakı fərqin təzahürü kimi müəyyən ziddiyyətlərə gətirib çıxarsa da, müxtəlif xalqlar arasında etimadı möhkəmlətmə və qarşılıqlı faydalanma imkanları ilə cəmiyyətin ümumi inkişafına təkan verir, odur ki, tolerantlıq belə cəmiyyətlərə xas həyat tərzi kimi həmişə öz dəyər-qiymətini qoruyub saxlaya bilir.

Bununla belə, tarixi təcrübə göstərir ki, qərəzli qüvvələr milli, irqi, dini ayrı-seçkilik amillərindən istifadə etməklə qarşıdurma yaratmaq cəhdləri göstərmiş, bu yolla məkrli məqsədlərinə nail olmağa çalışmışlar. Belə hadisələr Azərbaycanda da dəfələrlə baş vermişdir və bu kimi halları Azərbaycan multikultural mühitinin sınaq dövrləri kimi də qiymətləndirmək olar.

Azərbaycan publisistikası həmin hadisə və prosesləri sayıqlıqla izləmiş, ölüm-itim olayları arxasında gizlənən siyasi kələkləri Azərbaycan torpaqlarının işğalına yönələn səbəblər kimi şərh etmişdir. Hələ ötən əsrin əvvəllərində - erməni-müsəlman qırğınlarının başlanması ilə bədii-publisist düşüncədə formalaşan "məlun iblis", "atan kazaklardır" bədii qənaətinin bu gün də aktuallığını itirməməsi və müasir bədii-publisist düşüncədəki uyğun qənaətlərlə uzlaşması ədəbiyyatımızın və publisistikamızın xalq həyatı ilə sıx bağlılığının, həyat həqiqətlərinə sədaqətinin nəticəsidir.

Qeyd etməliyik ki, Azərbaycanda milli və dini zəmində qarşıdurma yaratmaq fitvasına əsasən erməni ekstremist qüvvələri uymuş, münaqişə və qırğınlar törətmişlər.

Məsələ burasındadır ki, Azərbaycanı və Qafqazı işğal etdikdən sonra Rusiyanın yeritdiyi siyasət ermənilərin simasında bölgənin xristianlaşdırılmasına yönəldilmişdi və məhz bu siyasət nəticəsində Azərbaycana köçürülən ermənilərin sayı sürətlə artmağa başladı. Məqsəd nəyin bahasına olursa-olsun, azərbaycanlıları əzəli torpaqlarından sıxışdırıb çıxarmaq və bu torpaqlarda minimum müstəqil erməni dövləti, maksimum "dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan" yaratmaqdan ibarət idi. Vaxtilə Türkiyədə çalışan rus diplomatı V.F.Mayevskinin Qafqazda baş verən erməni-tatar iğtişaşlarını "erməni məsələsi"nin bir mərhələsi kimi qiymətləndirməsi də təsadüfi deyildi.

1905-1907-ci illərdə ermənilər tərəfindən törədilən və Çar Rusiyasının şovinist siyasətinə xidmət edən nifaq və qırğınlar nəinki Azərbaycanda, ümumiyyətlə Qafqazda milli zəmində münaqişələrin genişlənməsinə təkan verdi. 1918-ci ilin martında isə erməni-daşnak qüvvələri Azərbaycanın bir sıra bölgələrində, xüsusən də Bakıda, Şamaxıda, Zəngəzurda, Naxçıvanda dəhşətli qətliamlar törətdilər.

Məkrli "köçürülmə" planı acı bəhrəsini verdi: Çar Rusiyasının xeyir-duası ilə Azərbaycan torpaqlarında əvvəlcə erməni vilayəti, 1918-ci ildə isə İrəvan şəhərini və onun ətraflarını əhatə edən erməni dövləti yaradılması ilə "minimum öhdəlik" yerinə yetirildi. Lakin "yoğurub-yapmadan" özgə torpağında vətən tapan ermənilər Göyçə mahalında, Qarabağda, Naxçıvanda qırğın əməliyyatlarını davam etdirdilər. O zaman Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədri vəzifəsində çalışan Ə.M.Topçubaşov ermənilərin Qarabağla bağlı heç bir əsası olmayan iddiası ilə əlaqədar bildirirdi: "Ermənilərin ortaya atdıqları Qarabağ məsələsi 5, ya 10 kənd məsələsi deyil. Mübahisə bütöv 4 sancaq - Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur üstündədir. Bu elə bir xanlığın ərazisidir ki, burada erməni və müsəlmanların sayı bərabər olmasa da, hər halda ermənilərin mütləq çoxluğu barədə danışmağa əsas yoxdur, özü də onlar buranın yerli əhalisi deyildilər. Rusiya ilə müharibədən sonra Türkiyədən buraya köçənlərdir... Nəhayət, Qarabağın özündə ermənilər yığcam halda yaşamırlar, müsəlmanlara qarşı məskundurlar". Bununla belə, daşnak-bolşevik sövdələşməsi nəticəsində gənc fəndgir Ermənistan ixtiyar, lakin təklənmiş Azərbaycanın yeni-yeni ərazilərini ələ keçirməyə nail oldu - Ermənistan Respublikası 9 min. kv. km-lik ərazisini Azərbaycan torpaqları hesabına böyüdərək 40 min kv. km-ə çatdırdı. Azərbaycan SSR tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti kimi qondarma bir qurum yaradıldı. "Dağlıq Qarabağ" termini də separatçılıq niyyəti ilə Qarabağın bir hissəsinə verilmiş bir ad kimi belə meydana gəldi.

Biz bütün bu tarixi həqiqətlərin ədəbiyyatımızda və publisistikamızda əksini tapdığını görürük. C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, M.M.Nəvvab, Ü.Hacıbəyli, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Ağaoğlu, M.S.Ordubadi, Y.V.Çəmənzəminli və digər ədiblərimizin bədii-publisist irsi nəinki tarixi, hətta müasir hadisələrin mahiyyətinin açılmasında və erməni millətçilərinin ifşasında son dərəcədə əhəmiyyətlidir.

M.M.Nəvvab "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası" adlı əsərində erməni-müsəlman davasının başlıca kök və səbəblərini göstərir, Azərbaycana köçürülən erməni tayfalarının yerli əhaliyə xəyanətkar münasibətini onların rus imperiyasının fitnə-fəsadına uyması ilə izah edirdi. Müəllif qeyd edirdi ki, ermənilərin törətdiyi davamlı cinayətlər onların havadarları tərəfindən qəsdən yaradılmış cəzasızlıq mühitində inkişaf edərək 1903-1904-cü və 1905-1906-cı illərdə Bakıda, İrəvanda, Naxçıvanda, Təbrizdə, Xorasanda, Tiflisdə, Gəncədə qanlı qarşıdurmalara gətirib çıxarmışdır.

Əsərdə Çar Rusiyasının milli ayrı-seçkilik siyasəti və lazım gələn məqamda milli münaqişə yaradaraq bundan faydalanması canlı müşahidə və faktlarla açıqlanır: "Elə ki rus dövləti Qafqaz məmləkətinə hakim oldu, hər yerdə sakitlik yarandı. Heç bir millətin bir-biri ilə işi yox idi. Hər kəs öz işi ilə məşğul idi və hər millət öz qanunu ilə məbədlərində ibadət edirdilər. Heç bir millət bir-birinə hücum etmirdi". Lakin publisistin istinad etdiyi faktlardan belə məlum olur ki, zamanı yetişincə rus imperialist siyasəti yenə də öz köhnə metodunu işə salır, qanlı cinayətlərin, qırğınların təşkilində erməni din xadimləri və kilsələri mühüm rol oynayır. Hər dəfə erməni-müsəlman iğtişaşları başlananda azərbaycanlılar onlara pənah gətirən erməniləri ehtiramla qarşılayır, evlərində, yaxud iş yerlərində gizlədib xilas edirlər, ermənilər isə evlərdə, qəbiristanlıqlarda, kilsələrdə, qayalıqlarda gizlətdikləri silahları fürsət düşən kimi aşkara çıxarıb müsəlmanlara tərəf yönəldir, səngərlərdən, evlərin pəncərələrindən və gizli yerlərdən küçə ilə gəlib-gedən, evlərin balkonlarında dayanan böyük-kiçiyi gülləyə tuturlar...

M.M.Nəvvabın əsərində olduğu kimi, M.S.Ordubadinin "Qanlı sənələr" əsərində də erməni-müsəlman qırğınlarının bir çox gizlinləri nəzərə çatdırılır. Ədib baş vermiş iğtişaşların dörd mühüm səbəbini göstərir: "Birinci səbəb. Erməni Daşnaksutyun komitəsinin müstəbid bir idarə üsulunu təşkil etdiyidir ki, Qafqazda bir sıra qanlı teatrolar oynandı...; 2-ci səbəb, məhəlli hökumət məmurlarının müharibə zamanlarında etinasızlığı, ermənilərin terrorları qorxusundan bir tərəfi əldə saxlayıb, digər tərəfə növbənöv vicdansızlıqlar etmələridir; 3-cü səbəb və iğtişaşa gəldikdə müsəlmanların elmsizliyi və müasir işlərdən bixəbər olmalarıdır; 4-cü səbəbə gəldikdə ermənilərin avtonomiya-idarə muxtariyyəti həvəsində olmalarıdır. Bu səbəbiyyəti isbat üçün qələmə bir o qədər güc sərf etmək lazım deyil. Zira, ermənilərin hər ay Londona, Parisə, Amerikaya qaçıb ərzi-hal etmələri bunlara kamil bir sübutdur..." Ən maraqlısı, hər iki müəllifin müşahidə və mühakimələri üst-üstə düşür, bir-birini tamamlayır. Bununla belə, M.S.Ordubadi törədilən iğtişaşların ermənilərin əvvəl Türkiyədə, bu baş tutmadıqda isə Qafqazda avtonomiya - idarə muxtariyyəti yaratmaq istəyindən qaynaqlandığını daha incəliklə təhlil etmiş və belə bir qənaətə gəlmişdir ki, "erməni və müsəlmanı müharibə səbəbinə bir-birindən ayırmaq niyyəti ilə Bakı quberniyasını və Gəncə quberniyasının aran yerlərini müsəlmanlara verib, İrəvan quberniyasını, Gəncə quberniyasının yaylaq və dağbasar ölkələrini ermənilərə verib, bunları da Qars sancağı ilə birləşdirib erməni səltənəti təşkil etmək" erməni milli siyasətinin əsasını təşkil edir.

Ə.Hüseynzadə 1905-ci ildə yazdığı "Siyasəti-fürusət" əsərində çarizmin müsəlman xalqlarının azadlıq hərəkatına qarşı mürtəce münasibətini Çar Rusiyasının dövlət naziri Pruşkeviçin səyahəti sərgüzəştlərindən bəhs etməklə - bu obrazın vasitəsilə ifşa edir, Qafqaz müsəlmanları arasında at oynatmaq, əzmək, döymək, əritmək kimi millətçi-şovinist siyasətin mahiyyətini açıb lənətləyirdi. Məlumdur ki, III Duma 1905-1907-ci illər inqilabı zamanı müsəlmanların milli azadlıq hərəkatını boğmaq məqsədilə Qafqaz müsəlmanlarını kazak atlarının ayaqları altına salmaq, susdurmaq barədə qərar qəbul etmişdi. Elə bu məqsədlə də Pruşkeviç Qafqaza və İrana səyahətə başlayır. Onun bu səyahətində bir niyyəti də Azərbaycanda "məzhəb və təriqət" ixtilafı salmaq, milli qırğın törətmək idi. Müəllif obrazların öz dili ilə açıq-aydın göstərir ki, Rusiya ilə İran Qafqaz uğrunda sövdələşmələr aparır. Bu yolda Rusiya daha hiyləgər və tədbirlidir: "Dostlarım, siyasəti-fürusət əfsunlarının biri də əhali arasında nifaq və təfriqə salmaqdadır... Bütün əhaliyə insanlıqlarını unutdurub, yek-digərləri ilə qovğa etdiriyoruz" - Pruşkeviç Tehrana gedərkən Azərbaycandakı əlaltılarına belə tapşırır.

Alovlu publisist Ə.Ağayev 1906-cı il fevralın 20-dəki Tiflis danışıqlarında "Daşnaksutyun"un yarandığı on beş ildən bəri terrorla məşğul olduğunu və Rusiya Qafqaz canişininin fikir və əqidəsinə qulluq etdiyini, öz qoşun və xəzinəsini yaratdığını bəyan etmişdir. Belə bir partiyanın da müsəlmanlar tərəfindən yaranması zərurətinə toxunarkən erməni nümayəndələri təşvişə düşmüşlər. Ə.Ağayev cəsarətlə dövlət adamlarının erməni terrorundan qorxduğunu bildirərək demişdir: "Budur neçə ildir ki, biz Qafqaz camaatı bir qəribə vəziyyətə düşmüşük ki, bir dəstə hamını qorxu altında saxlayıb heç kəsə fürsət vermirlər ki, nə öz fikrini, nə də öz işlərini necə ki lazımdır, izhar etsinlər. Camaat işinə müdaxilə edən şəxslər və qulluqçular həmişə qorxu içərisindədirlər... Biz müsəlmanlar bu halətdə davam etməyəcəyik və aşkar deyirik ki, hərgah işlər elə gedərsə, nə qədər Qafqazda bir elə terror dəstələri hökm edərsə, Qafqazda asayiş və təhlükəsizlik bərpa olunmayacaqdır..."

(Ardı var)

Elçin MEHRƏLİYEV, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 15 mart.-S.6.