Azərbaycanqəzetində parlament hesabatları şərhlər

 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

 

 

 

 

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

 

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

 

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

 

Təəssürat

 

Parlamanımızın ikinci iniqadında fraksiyaların bəyənnamələrini eşitdik.

 

Əvvəl sözünü deyənMüsavatoldu.          

 

“...Mülkədarlarla xüsusi maliklərə məxsus olan bütün topraqlar pulsuz əvəzsiz olaraq zəhmətkeş rəncbər xəlqə veriləcəkdir”, - dedikdə məclis əhlindən bir parası qurcalandılar... Lakin sol tərəfin gurultulu alqışıişin üstünü örtübəhvalı dəgişməklə bərabər, mürgüləyən əzaları da yuxudan oyatdı.

 

Müsavat”dan sonraSosialistlər  bloku”nun adamları çıxdı.

 

Aslan bəy Səfikürdski bəy olsa kəndçi tərəfdarıdır. Kənd əhlinin ağır halı Aslan bəyə o qədər təsir edibdir ki, o təsiri parlaman əhlinə yetirmək üçün, bəlkə sözünə inanmazlar deyə - kərrat ilə Allah-təalaya and içirdi:

 

Vallah, mən doğru diyoram”.

 

Camaət əldən getdi, Allaha and olsun!”

 

Mən onu gözlüyordum ki, camaətdən birisi durub deyəcək:

 

- Mən ölüm, doğru diyorsan?

 

Bu da cavab verəcəkdir ki:

 

- Sən öl, Həzrət Abbas həqqi!

 

Görünür, bizim sosialistlər özgə millət sosialistləri kimi degildirlər: Allaha, peyğəmbərə inanırlar.

 

Amma mənim qəlbimi şad edən burasıdır ki, bizim sosialistlər Azərbaycanın istiqlaliyyətinə inanırlar!

 

Burası, sosialistlərimiz tərəfindən göstərilən siyasi bir hünərdir ki, bu hünər - düşmənlərimizi məqhur məyus, dostlarımızı isə məsrur məmnun edib, ümidsizlərə ümid, ümidlilərə qüvvət səbat verməklə yavaş-yavaş da olsa mənzili-məqsədə tərəf qədəməndaz oluruq.

 

Biz bir şeydən qorxurduq:

 

İstiqlal yolunda iki qədəm atmışdıq: birisi istiqlali-elanı müstəqil hökumət təşkili, ikincisi isə parlaman açılması.

 

Biz qorxurduq ki, üçüncü qədəmi atmağa bizə imkan vermiyib, yoldan qaytaralar...

 

Amma şükür olşun Aslan bəy and içdigi Allaha ki, sosialistlərimiz imdada yetişib, üçüncü qədəmimizi daha da gen qoymaq üçün qolumuzdan yapışdılar.

 

Qədəmlərimiz bir-birindən mübarəkdir.

 

Bunlara ad qoyaq.

 

Birinci qədəm - müstəqil hökumət.

 

İkinci qədəm Şurayi-Milli, yaxud Parlaman. Üçüncü qədəm isə - əlbirlik!

 

Bütün parlaman fraksiyalarımızın - “istiqlal” - üstündə əlbir olub, söz-sözə verdiklərini xoşbəxt qulaqlarımız ilə eşitdik. İnşaallah bu yoldakı işlərini görməklə gözlərimizin aydın olduğunu hiss edərik.

 

İndi doğrudan da demək olar ki:

 

- Millət irəli gedir!

 

Artıq bu sözə gülmiyəcəyik, çünki irəli doğru üç böyük addım atmışıq geri dönmək fikrimiz yoxdur. Aslan bəy demişkən:

 

- O getdi!

 

Aslan bəy bu iki sözü bütün məclis tərəfındən gurultulu alqış almaq üçün demədi, həqiqət elə belədir ki, var:

 

- O, yəni o mənhus geri - getdi!

 

Arvadlar sözü olmasın:

 

- Elə

 

getsin ki, dalınca da bir qara daş!

 

Haman o “mənhus geri”nin mənhus əsərlərindən idi ki, Aslan bəydən sonra kürsiyi-xitabətə çıxan ŞeyxülislamovHümmətfirqəsinin adından danışmaq istərkən başındakı fikrini söyləmək üçün ağzında söz tapmıyordu!

 

Aşkar idi ki, natiqin başındakı fikir rus dilində hazırdır. İndi bunu türkcəyə tərcümə etmək lazım. Ona görə gərək məclis əhli səbr edib gözləsin, lakin tərcümə üçün türkcə yaxşı bilmək lazımdır, halbuki natiq türkcə bisavaddır. Pəs olsun?

 

Hər oldu - desin!           

 

Odur ki, “paydar”, deyəcək yerdəpaymaldiyordı.

 

Cümhuriyyəti-ənaməvəzinəcümhuriyyətə inamçıxırdı. Bir çox sözlər var idi ki, heç deyə bilmirdi, gərək məclis əhli özü başa düşə idi. Qərəz, binəva çox əziyyət çəkirdi. Yaxşı ki, kömək edənlər az degil idi. Bir tərəfdən sədri-məclis, bir tərəfdən yaxındakı yoldaşlarısufliyorlıqzəhmətini müzayiqə etmiyordular.

 

Bir natiqin canını qurtaran bir əhvalat idi: yalan yanlış da olsa, dedigi sözlərin mənası o qədər şayani-əhəmiyyət idi ki, haman hər mətləbindən sonra uzun alqışlar gurulduyor, natiq bu fasilədən istifadə edib o biri fikrini tərcüməyə çalışırdı.

 

Həqiqət, Şeyxülislamov cənablarının bir para mətləblərini qızıl xətt ilə yazıb saxlasan - səzadır.

 

Diyordu ki:

 

- Azərbaycan istiqlalı yolunda mübariz etmək lazım gələrsə, birinci mübariz cərgəsin biz  sosialistləri görərsiniz!

 

İndiZnamya Trudaqəzetəsi müsəlman sosialistlərinin bu cürə sözlərini eşidib sögməsin bəs eləsin? Ümidləri puç oldu getdi...

 

Znamya Trudabaşına yığılmış olan yalançısosialistlərbu ümiddə idilər ki, Azərbaycan istiqlalının tazə qoyulmuş binasını uçurub dağıtmaqda müsəlman sosialistləri onlar ilə əlbir olacaqdırlar Azərbaycan evi Azərbaycan övladının öz əlilə yıxılacaqdır.

 

Görünür, onlar belə güman edirmişlər ki, bizim sosialistlər, sosializm kimi ali bir elmi əql bilik sayəsində dərk etmiyib, yalnız birmodaolmaq üzrə özlərinə sosialist adını qoyubdurlarmiş, binaənileyhbizdən ayrılmağa utanarlar”, ya ki onları uşaq kimi tovlamaq olarmış ki, belə yaxşı degil, rus demokratiyasından ayrılıb istiqlal qurmaq sosializm işinə xəyanətdir sairə, sairə, sairə.

 

Lakin bizim sosialistlərimizin əql  dərrakəsiZnamya Trudabaşına yığılmışların şeytanət xəbasətinə qələbə çalıb, sosialistlərimizinmodaüçün degil, bəlkə ciddi surətdə miskinlər tərəfdarı olduqlarını hər kəsə bildirdilər. Miskinlərin kim olduğu məlumdur:

 

Bizim kəndçilərimizdən, bizim əmələ rəncbərlərimizdən başqa miskin kim ola bilər?   

 

Deməli, “Znamya Truda”çıların bu ümidi çürük qoz kimi puça çıxdı, sosialistlərimizi uşaq kimi tovlaya bilmədilər!

 

Odur ki, indi qorxuzmaq istiyorlar, xox gəldi edirlər! Belə ki, “Znamya Truda”nın son nömrələrinin birində bizim sosialistlərə itab xitabən acıqlı bir məqalə yazılıbdır:

 

- Siz ixtiyarla özünüzəAzərbaycan sosialistləriadını qoydunuz?

 

Deməli, bunların sözündən belə çıxır ki, rus sosialisti, alman sosialisti, firəng sosialisti olar, amma Azərbaycan sosialisti olmaz, necə ki Azərbaycan istiqlalı da ola bilməz!

 

Andronikləri müdafiə edən bu cürəsosialist”lərdən hələ çox sözlər eşidəcəyik ...

 

Belə güman edilməsin ki, bu sətirləri yazan özü sosialistdir, ona görə sosialistlərimizin hünərləri həqqində bir bu qədər danışır. Xeyr, mən sosialist-filan degiləm, ola bilər ki, hələ əqlim o dərəcəyə çatmayıbdır, ancaq məni bu qədər fərəhləndirən - Azərbaycan istiqlalı məsələsində sosialistlərimizin bu dərəcə sağlam, düzgün həqiqi bir vəziyyətdə bulunmalarıdır. Məni fərəhləndirən, sosialistlərimizin parlaman kürsüsündə ağızlarından çıxan gözəl pürməzmun sözlərdir.

 

Məsələn, Şeyxülislamovun bu sözlərini eşidib hansı Azərbaycan övladı fərəhlənməz ki, diyordi:

 

- İstiqlalımıza inanmayan, gələcəyimizə ümidvar olmayan adamlar, hökumətimiz içində olmamalıdır!

 

lll

 

Qərəz! Mətləbi uzatmayaq. Növbət - dördüncü addımındır. Bu addımın da adı:

 

- Ləyaqətdir!

 

- Yəni müstəqil yaşamağa layiq olduğumuzu bildirsək, axırıncı olan beşinci addımımızı da atıb mənzili-məqsədə yetişərik.

 

Beşinci addım isə:

 

- İstehqaqdır.

 

İstiqlalə müstəhəqq olduğumuzu dünaya aşkar edək.

 

Bu axırıncı addım da atılarsa, özümüzü məqsədimizin mənzilində görərik.

 

O məqsəd isə:

 

- Yaşasın müstəqil Azərbaycan!

 

Kəlami-insaniyyət pərvəranəsinin sülh konfransında “Vilson”ların ağzı ilə bütün cahana elanelam edilməsindən ibarətdir!

 

Üzeyir

“Azərbaycan”, 13 dekabr 1918, ¹64

 

İtab - məzəmmət etmə

 

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında Alişan Fətəli xan Xoyski Hüzuri-alilərinə Parlaman rəisinin sədri-vükəlayə göndərdigi məktub:

 

Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanının 10 qanuni-əvvəl tarixli iclasında yeni kabinə təşkili üçün baş vəkili intixab və dəvəti bənə mühəvvəl edilmişdi. Parlaman fraksiyalarının rəyini nəzərə alaraq zati-alilərinin məharəti-siyasiyyələri və bu anadək Vətən və millət uğrunda göstərdikləri hüsni-xidmət və fədakarlıq böylə mühümmüşkül bir məsələ üçün zati-alilərini dəvət etməyə bəni məcbur etməsinə, yəni baş vəkaləti qəbul və müştərək bir kabinə təşkil etmənizi arzu edirəm, əfəndim!

 

Zati-alilərinə olan səmimiyyət və iradətimin qəbul buyrulması mərcudur.

 

Parlaman rəisi naminə: Doktor Həsən bəy Ağayev

 

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 19 mart.- S.21