Böyük ədibin irsinin parlaq nümunələri

MİR CƏLAL PAŞAYEVİN HEKAYƏ YARADICILIĞI HAQQINDA QEYDLƏR

Mir Cəlal Paşayev Azərbaycan ədəbiyyatının ən dəyərli nümayəndələrindən biridir.

20-ci illərin sonunda yaradıcılıq aləminə şeirlə gəlmiş ədib, tezliklə istedadlı oçerk və hekayələri ilə tanınıb. O, milli şifahi ədəbiyyatın, klassik və müasir bədii nəsrin ən yaxşı ənənələri əsasında yetişib, mahir hekayə ustası və romançı kimi yüksəlib. Müəllifin onlarla hekayə və novellası, ədəbiyyatımızın Qızıl Fondunda layiqli yerini alıb.

Azərbaycan nəsrinin inkişaf tarixində özünəməxsus yeri olan Mir Cəlal tələbəlik və müəllimlik illərində, Gədəbəy və Kirovabadda (Gəncədə) işləyəndə, Kazanda ali təhsil alanda, Ağ dəniz - Baltik kanalında yaradıcılıq ezamiyyətinə, sonralar respublika qəzetlərində işi ilə əlaqədar müxtəlif yerlərə gedib, müxtəlif adamlarla görüşəndə bir yazıçı kimi həyatı dərindən müşahidə edib, hərtərəfli öyrənib. Buna görə də əsərlərinin həyat mayası həmişə güclü olub, oxucuları maraqlandıran mühüm suallara cavab verə bilib. Otuzuncu illərdə tez-tez oçerklərlə çıxış edib, həyatın nəbzini tutmağı bacaran yazıçı bir neçə səhifəlik yığcam əsərlərdə yaradıcı əməyin böyük gücünü məharətlə tərənnüm edib.

Azərbaycanda hekayə janrının inkişafında ədibin mühüm rolu tədqiqatçılar tərəfindən dəfələrlə qeyd olunub. Mir Cəlal görkəmli hekayəçidir, ədəbiyyatımızda bu janrın ən istedadlı nümayəndələrindəndir. Ədib yaradıcılıq dövründə Cəlil Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, S.S.Axundov kimi yazıçıların adı ilə bağlı olan ənənələri davam və inkişaf etdirib. Mir Cəlalın mövzu dairəsi genişdir. Yumoristik-satirik əsərlərində köhnə adətləri, laqeydlik və tənbəlliyi, bürokratizmi amansız tənqid atəşinə tutan yazıçı ilk hekayəsi "Həkim Cinayətov"dan başlayaraq, əsərlərinin mərkəzinə ciddi əhəmiyyətə malik ictimai problem qoymuş, nöqsan və kəsirləri kəskin tənqid atəşinə tutmuşdur.

"Anket Anketov", "İclas qurusu", "Təzə toyun nəzakət qaydaları" kimi onlarca hekayəni buraya aid etmək olar. Mir Cəlal lirik hekayələrində yeni insanı, onun yüksək mənəvi keyfiyyətlərini tərənnüm etməklə ciddi əxlaqi məsələləri qabaqcıl mövqelərdən işıqlandırıb.

Yumor və satira Mir Cəlal yaradıcılığının əsas cəhətlərindən biridir. Onun ilk hekayələrində özünü göstərən, əsərdən-əsərə güclənən incə yumor böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Ədib həyatın inkişaf sürətindən geri qalanlara, avamlığa gülür, yalançı və əliəyriliyi, şəxsi mənfəətini güdmək, xalq mənafeyinə laqeydlik kimi nöqsanları amansız satira atəşinə tutur.

İkinci Dünya Müharibəsi illərində yazıçının fəaliyyəti daha da güclənir. O, öz əsərlərində xalqın layiqli övladlarının vətənə məhəbbət və igidliyini, sədaqətini, qələbəyə inamını əks etdirən maraqlı hekayələr yazır. Müharibə illərində də o öz üzərində davamlı işləyib, əsərlərinin sənətkarlıq səviyyəsinə xüsusi fikir verib. Məhz buna görə də həmin əsərlər bu gün də əhəmiyyətini itirməyib.

Ədib sonrakı dövrdə də hekayələrində həyatın müxtəlif sahələrinə toxunub, "Əsgər oğlu", "Aqil insan" hekayələrini yazıb.

Realist ədib adi görünən hadisələri qələmə alarkən ümumiləşdirici, mənalı, zəruri təfərrüatları yerində işlətməklə canlandırdığı səhnəni genişləndirir, surətlərin hissləri ilə yanaşı ictimai mövqeyini də açır. "İftixar" hekayəsində qoca müəllim iyirmi il əvvəl əlifba öyrətdiyi şagirdlərinin müvəffəqiyyətlərini, şəxsi xoşbəxtliklərini görüb deyir: - "Mən inanıram ki, sizin ictimai xidmətiniz çox yüksək olacaqdır. Bizdə həmişə belə olur, tələbə müəllimini, şagird ustasını, övlad atasını ötür".

Yazıçı bir sıra başqa hekayələrində izlədiyi bu inkişafı cəmiyyətin qanunauyğunluğu kimi göstərir və əsaslandırır. Mir Cəlalın hekayələri həyatilik, ictimai məzmun dərinliyi, sənətkarlıq səviyyəsinin yüksəkliyi ilə diqqəti cəlb edir. Həssaslıqla qəhrəmanlarının daxili aləmini açan yazıçı oxucunu mənəvi paklığa, yaradıcı əməyə çağırır. Mir Cəlalın "Subaylıq fəlsəfəsi" və "İnsanlıq fəlsəfəsi" adlı iki hekayəsinə nəzər salaq. Birincidə "Subaylıq sultanlıqdır" deyə özündən başqa kimsə haqqında fikirləşməyən, ictimai həyatdan, vətəndaşlıq borcunun icrasından geri çəkilən, ömrün mənasını hərcayi keyfdə görənlərin çürük "fəlsəfələrini" qəzəblə rədd edən müəllif, ikincidə insan əzəmətinin mənasını, ölməzliyini şairanə boyalarla həkk etmişdir. Bənna Baxış vaxtsız öləndən sonra iş yoldaşları ailəsini yaddan çıxarmır, özlərini namuslu əmək dostlarını kollektivin daimi üzvü bilir, oğlu Nadiri atasına əvəz hazırlamayınca, şəklini şərəf lövhəsindən götürmürlər. Yazıçı "tikənlər, quranlar nəslini" təmsil edənlər arasında insani münasibətləri alqışlayır. Mir Cəlal "Təsadüf ya zərurət" hekayəsində xalqlar dostluğunu tərənnüm edir, "insanlıq fəlsəfəsinin" hökm sürdüyü cəmiyyətdə inkişafı zərurət kimi mənalandırır.

Mir Cəlal özünün bir neçə əsərini "Məzəli hekayələr" adı altında birləşdirməklə aydın münasibətini amansız bir kinayə ilə bildirmişdir. Zahirən XX əsrin mədəni adamı kimi geyinən, ancaq qohumunun məsul vəzifədə olmasından istifadə edənlərin, sözdə, gənclərin yürüşü kimi təşəbbüsləri alqışlayan, amma Bakıda qalmağa, işin asanından, vəzifənin böyüyündən yapışmağa cəhd edən, bu yolda çirkin vasitələrdən çəkinməyənlərin, gənclik qürurunu tapdayan, şəxsi mənfəəti olmayan yerdə salam verməyən yaltaqların, mədəniyyətdən kənar savadsızların, özündən bacarıqlı, hörmətli iş yoldaşının "dərisini soya bilmədiyi" üçün təəssüf edən vicdansızların hərəkətlərinə böyük ədibimiz qəzəblə gülür, oxucunu da gülməyə və düşünməyə sövq edir. Onun "Gənc şairin ərizəsi", "Səyyah xanım", "Xarici naxoşluq", "Qəbul imtahanı", "Mənim səmimi dostum", "Rola girib", "İki qız bir oğlan" kimi hekayələri mühüm ictimai-əxlaqi məsələlərə həsr olunub.

Sözə insanın təfəkkür və hissinin, mədəni səviyyəsinin, hadisələrə münasibətinin ifadəsi kimi baxan yazıçının dilinin aydınlığı müdafiə etdiyi ideyanın dürüstlüyü ilə vəhdətdədir. Ədib həyatı, qələmə aldığı materialı yaxşı bildiyi üçün təfəkkürü də aydındır. Buradan da dilin və formanın aydınlığı doğur. Mir Cəlalın əsərlərinin, xüsusilə kiçik hekayələrinin böyük müvəffəqiyyətinin sirri də bundadır.

Müəllif fərqli mövzulu hekayələrində müxtəlif məsələləri, əxlaqi-tərbiyəvi motivləri, ailə-məişət məsələləri, adi əhvalatlardakı dərin mətləbləri, aktual və gərəkli hadisələri həvəslə oxucuya çatdırırdı. Onun yumoristik və satirik əsərlərində lirika olduğu kimi, lirik əsərlərində də çox vaxt mənalı gülüş, tənqidi ruh var. "Qonaqpərəst", "Dost görüşü", "Vicdan əzabı", "Müalicə", "Həkim hekayələri" (1938-1939) silsiləsində yazıçı yalnız mənəviyyatca yox, fiziki cəhətdən də sağlam adamlar yetişdirməyi vacib sayır, bədii əyaniliklə zərərli vərdiş, yalnız etiqad və əxlaqi naqislik hallarına qarşı çıxırdı. O, bəzən sərt, kəskin, bəzən də mülayim-yumşaq, ayıldıcı-saflaşdırıcı gülüşə arxalanırdısa, bəzən də lirik -psixoloji motiv və məqamlara üstünlük verirdi.

"Dərgah qızı", "Gözün aydın", "Badamın ləzzəti", "Nanənin hünəri" forma və məzmun xüsusiyyətləri, bədii detalları, müqayisə və təsvirləri baxımından məharətlə yazılmış hekayələrdir. Burada qadının yenilik axtarışları, hüququ uğrunda mübarizə cəhdləri, şəxsi-ictimai təşəbbüskarlığı sosial mühit və amillərin təsiri, yeni əlaqə və münasibətlərin nəticəsi kimi ümumiləşdirilmişdi.

Onun əsərlər içərisində "Badam ağacları" xüsusilə seçilir və nəsrimizin qiymətli nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Burada real fakt, mənalı təfərrüat və canlı xarakter vasitəsilə, möhkəm süjetdə təbii əks olunmuş hadisə və vəziyyət əsasında müstəmləkə siyasətinin mahiyyəti açılır. Ədibin realist üslubunu, təsvir-təcəssüm üsulunu əlvanlaşdıran bir keyfiyyət burada da gözlənilir. Həyat faktının, ictimai hadisənin, mənəvi-psixoloji ovqatın inikası ideya-bədii məzmunun tələbi ilə əlaqələndirilir.

Tərbiyə problemi, müəllim-şagird-tələbə münasibətləri Mir Cəlalın yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Ağıllı, namuslu, mərd övlad, həqiqi vətəndaş böyütmək haqqında düşünən, zəhmət çəkən, yollar axtaran ata-anaları, baba-nənələri, müəllim-tərbiyəçiləri sənətkar məharətlə təsvir edib, onların yaddaqalan, maraqlı surətlərini yaradıb. Ümumiyyətlə, Mir Cəlal tərbiyə-əxlaq probleminə dair elə mövzular seçib, elə hadisə və surətlər qələmə alıb ki, onlar oxucunu düşündürür, mənəviyyatca saflaşdırır, düzgün istiqamətləndirir. "Əsgər oğlu", "Ulduz", "Plovdan sonra", "Nazik mətləb", "Naxış", "Vicdan mühakiməsi", "Müdafiə vəkili" və başqaları belə hekayələrdəndir.

Ədibin "Səyyah xanım", "Xarici naxoşluq", "Dil və əməl", "Məhəbbət, yaxud qəlp pul", "Hesap dostları", "Neçə cür salam var", "Möhür və məhəbbət" hekayələri də mənəviyyatla bağlı məsələləri, insan münasibətlərini ustalıqla işıqlandırdığı yaradıcılıq nümunələridir.

Təsadüfi deyil ki, akademik Məmməd Arif Mir Cəlalın əsərlərindən aldığı xoş, güclü, unudulmaz təəssüratın başlıca səbəbini, hər şeydən əvvəl, onun üslubundakı səmimiyyət, sadəlik və təbiiliklə bağlayır, bu cəhəti ən yaxşı yazıçılara xas keyfiyyət kimi yüksək qiymətləndirirdi: "Mir Cəlal uzunçuluğu, sözçülüyü xoşlamır, yığcam, konkret və təbii yazırdı. Bu, onun üslub xüsusiyyəti idi. Bütün bunları başqalarına da tövsiyə edir, imkan düşdükcə öyrədir, müzakirə və redaktə zamanı köməyini əsirgəmirdi".

Ədalət RƏSULOVA

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat nstitutunun əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2016.- 4 may.- S.4.